4. Αθήνα: Από τη βασιλεία στην αριστοκρατία

5. Αθήνα: Πορεία προς τη δημοκρατία

Προτείνεται ενιαία διδασκαλία των δύο ενοτήτων, με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Τα πολιτειακά όργανα του αθηναϊκού αριστοκρατικού πολιτεύματος, σ. 50

Τα κοινωνικά προβλήματα στην Αθήνα του 7^ου αι. π.Χ. και η πορεία προς την επίλυσή τους, σσ. 50, 51

Κυλώνειο άγος, νόμοι του Δράκοντα, σ. 51

Τα μέτρα του Σόλωνα: Σεισάχθεια και αλλαγές στο πολίτευμα, σ. 52

Η τυραννίδα του Πεισίστρατου, σσ. 52-53

Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, σ. 53

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχ. βιβλίου και άλλες για τα μέτρα του Σόλωνα και του Κλεισθένη, ώστε να καταγραφούν τα προβλήματα και τα μέτρα του Σόλωνα προς αντιμετώπισή τους, αλλά και οι καινοτομίες του Κλεισθένη.

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση 4, σ. 53 του βιβλίου.

-Κατάρτιση πίνακα αποτίμησης της συμβολής του Σόλωνα και του Κλεισθένη στον εκδημοκρατισμό του αθηναϊκού πολιτεύματος

-Αγώνας λόγου με θέμα: «Η συμβολή του Σόλωνα ή του Κλεισθένη ήταν πιο καθοριστική στην πορεία προς τη δημοκρατία;»

Συγκριτική δραστηριότητα (Σπάρτη - Αθήνα): Κατάρτιση πίνακα στον οποίο να καταγράφονται ομοιότητες και διαφορές του αθηναϊκού και του σπαρτιατικού πολιτεύματος.

 2 ώρες 

 

Ειδικοί στόχοι

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να εκτιμήσουν τη συμβολή του Σόλωνα στην αντιμετώπιση του κοινωνικού και πολιτικού προβλήματος της Αθήνας.

• Να προβληματιστούν πάνω στους κινδύνους πολιτικής εκτροπής.

• Να αξιολογήσουν τις συνθήκες, μέσω των οποίων δρομολογήθηκε η πορεία προς τη δημοκρατία.

• Να διακρίνουν διαφορές ανάμεσα στην κοινωνική και πολιτική δομή Αθήνας και Σπάρτης.

 

Προετοιμασία:

Τα κοινωνικά προβλήματα συνήθως αντιμετωπίζονται, αλλά δύσκολα λύνονται, αφού οι ανάγκες της ζωής προκαλούν άλλα. Η εξουσία καλείται κάθε φορά να τα αντιμετωπίσει και να δημιουργήσει συνθήκες, όπου οι ισχυροί θα είναι δίκαιοι και οι ασθενέστεροι ασφαλείς. Τούτο αποτελεί βασική επιδίωξη ενός ευνομούμενου κράτος.

 

Προσπέλαση:

Το πάγιο αίτημα των Αθηναίων για καταγραφή των νόμων, που μερικών ικανοποιήθηκε, δεν βελτίωσε τις συνθήκες των πολλών. Η αύξηση του αριθμού των οφειλετών και η έκδοση άδικων αποφάσεων επέτειναν την κοινωνική αναταραχή. Οι ευγενείς ανέθεσαν στον Σόλωνα, πρόσωπο κοινής αποδοχής, να λάβει μέτρα. Ο κίνδυνος κοινωνικής ανατροπής ήταν ήδη εμφανής.

Ο Σόλωνας είχε κερδίσει την αγάπη του λαού με τις συνεχείς παροτρύνσεις του για ανακατάληψη της Σαλαμίνας («περὶ νήσου ἱμερτῆς, χαλεπὸν τ' αἶσχος ἀπωσάμενοι»). Η εντολή προς αυτόν ήταν σαφής: «καταπαῦσαι, τὰς διαφοράς». Έχοντας έτσι στα χέρια του έκτακτες εξουσίες, μπόρεσε να πάρει ριζοσπαστικά μέτρα. Ένα τέτοιο ήταν «η σεισάχθεια», όπως από τους μεταγενεστέρους ονομάστηκε η σπουδαιότερη καινοτομία του Σόλωνα. Η ετυμολογική ανάλυση της λέξης θα καταδείξει την αξία του μέτρου. Με την απαγόρευση του «επί σώμασι δανείζειν» καταργήθηκε η δουλεία λόγω χρεών.

Η διαίρεση των πολιτών σε τάξεις με βάση το εισόδημα (πεντακοσιομεδίμνους, τριακοσιομεδίμνους διακοσιομεδίμνους) επέφερε μερική κοινωνική εξίσωση, αφού απέκτησαν περισσότεροι πολίτες πολιτικά δικαιώματα. Η ευαισθησία του Σόλωνα σε μέτρα κοινωνικής πολιτικής καταφαίνεται από την απόφαση για κατάργηση της προίκας (βλ. παράθεμα), στοιχείο το οποίο πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερου σχολιασμού. Το παράθεμα «Ο Σόλωνας και οι νόμοι» μπορεί να συσχετιστεί με την αναχώρηση του Λυκούργου από τη Σπάρτη.

Η άνοδος του Πεισίστρατου στην εξουσία εξηγείται ως εκμετάλλευση από τον ίδιο δυσμενών για την πόλη της Αθήνας συνθηκών. Το παράθεμα «Ο Πεισίστρατος και ο αγρότης» αξιολογείται ως μεμονωμένο μέτρο που δεν έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό σύνολο. Η συγκριτική μελέτη των δύο προσωπικοτήτων, Σόλωνα και Πεισίστρατου, θα φωτίσει πλευρές της προσφοράς τους. Τα μέτρα του Σόλωνα είχαν ευρύτερο κοινωνικό αντίκτυπο.

Ξεχωριστός λόγος πρέπει να γίνει για τον Κλεισθένη και την προσπάθειά του για θεμελίωση της δημοκρατίας. Το βάρος θα πέσει στη διεύρυνση της λαϊκής κυριαρχίας με ενίσχυση του ρόλου της Εκκλησίας του Δήμου. Τα παραθέματα «Γιατί ψηφίστηκε ο οστρακισμός» και «Μὴ φυλοκρινεῖν» θα δώσουν ευκαιρία περαιτέρω εμβάθυνσης στο θέμα της δημοκρατίας. Ιδιαίτερα ο οστρακισμός πρέπει να αξιολογηθεί ως προληπτικό μέτρο που στόχευε στην προστασία του πολιτεύματος. Η απάντηση στη δραστηριότητα 2 θα καταδείξει τη συμβολή του Κλεισθένη στην εμπέδωση των δημοκρατικών θεσμών. Ο καθηγητής καλά είναι να αξιοποιήσει διδακτικά και τον όρκο των Αθηναίων εφήβων που αποδεικνύει το υψηλό πνεύμα αλληλεγγύης των πολεμιστών κατά την ώρα της μάχης:

Οὐ καταισχυνῶ τὰ ὅπλα τὰ ἱερὰ, οὐδ' ἐγκαταλείψω τὸν παραστάτην ὅτῳ ἂν στοιχήσω· ἀμυνῶ δὲ καὶ ὑπὲρ ἱερῶν καὶ ὁσίων καὶ μόνος καὶ μετὰ πολλῶν. καὶ τὴν πατρίδα οὐκ ἐλάσσω παραδώσω, πλείω δὲ καὶ ἀρείω ὅσης ἂν παραδέξωμαι. καὶ εὐηκοήσω τῶν ἀεὶ κραινόντων ἐμφρόνως καὶ τοῖς θεσμοῖς τοῖς ἰδρυμένοις πείσομαι καὶ οὕστινας ἂν ἄλλους τὸ πλῆθος ἰδρύσηται ὁμοφρόνως· καὶ ἂν τις ἀναιρῇ τοὺς θεσμοὺς ἢ μὴ πείθηται οὐκ ἐπιτρέψω, ἀμυνῶ δὲ καὶ μόνος καὶ μετὰ πολλῶν. καὶ ἱερὰ τὰ πάτρια τιμήσω. ἵστορες τούτων Ἄγλαυρος, Ἐνυάλιος, Ἄρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αὐξώ, Ἡγεμόνη.

Απόδοση

Δεν θα καταισχύνω τα ιερά όπλα, ούτε θα εγκαταλείψω τον σύντροφό μου, με οποιονδήποτε και αν ταχθώ στη γραμμήν· θα αμυνθώ δε και υπέρ των ιερών και οσίων και μόνος και μαζί με πολλούς. Την δε πατρίδα δεν θα παραδώσω μικροτέρη, αλλά μεγαλυτέρη και ισχυροτέρη από ό,τι θα την παραλάβω. Θα σέβομαι τις αποφάσεις των δικαστηρίων, θα πείθομαι δε εις τους κειμένους νόμους και όσους άλλους θα θέση ο λαός σε σύμπνοια· και αν κανείς καταλύει τους νόμους ή δεν πείθεται σ’ αυτούς, δεν θα επιτρέψω τούτο, θα αμυνθώ δε και μόνος και με πολλούς. Κοντά σ’ αυτά τα πάτρια ιερά θα τιμήσω. Μάρτυρες τούτων ας είναι η Άγλαυρος, ο Ενυάλιος Άρης, ο Ζευς, η Αυξώ, η Θαλώ και η Ηγεμόνη.

 

Ζητείται από τους μαθητές να αξιολογήσουν τον οστρακισμό ως μέτρο ενισχυτικό της δημοκρατίας, που στην εφαρμογή του όμως εμπεριείχε κινδύνους.