5-3. Η λειτουργία του πολιτεύματος

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (479-431 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

3. Η ΛΕIΤΟYΡΓIΑ ΤΟY ΠΟΛIΤΕYΜΑΤΟΣ. ΟI ΛΕIΤΟYΡΓIΕΣ

2. Το δημοκρατικό πολίτευμα σταθεροποιείται - Ο Περικλής και το δημοκρατικό πολίτευμα

3. Η λειτουργία του πολιτεύματος – Οι λειτουργίες

Διδασκαλία των δύο ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Το πολιτικό πρόγραμμα του Περικλή, σσ. 71-72

Τα πολιτειακά όργανα της αθηναϊκής δημοκρατίας και ο ρόλος του καθενός από αυτά, σ. 73

Οι «λειτουργίες»: τι ήταν, ποιες ήταν και ποιος ο ρόλος τους στη λειτουργία του κράτους, σσ. 73-74

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχ. βιβλίου και άλλες για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Κατάρτιση πίνακα με τα πολιτειακά όργανα της αθηναϊκής πολιτείας την εποχή του Περικλή και συζήτηση για τον ρόλο τους

-Άσκηση 4, σ. 74 του βιβλίου

-Επιλογές από το : Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Αθηναϊκή δημοκρατία: Πολιτειακοί θεσμοί», Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία: εδώ (ανενεργό).

4 ώρες

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να γνωρίσουν τη λειτουργία του αθηναϊκού πολιτεύματος.

• Να κατανοήσουν τον δεσπόζοντα ρόλο της Εκκλησίας του Δήμου.

• Να κατανοήσουν τους θεσμούς των 10 στρατηγών και της Ηλιαίας.

• Να γνωρίσουν το μηχανισμό των λειτουργιών.

Προετοιμασία:

Αφού οι μαθητές παρουσιάσουν τις εργασίες τους, θα κληθούν να φέρουν στη μνήμη τους τη διάρθρωση του αθηναϊκού πολιτεύματος όπως το οργάνωσε ο Κλεισθένης.

Προσπέλαση:

Το σχεδιάγραμμα του βιβλίου θα χρησιμεύσει σαν πυξίδα στους μαθητές, για να κατανοήσουν τη δομή του πολιτεύματος όπως έχει διαμορφωθεί αυτό την εποχή του Περικλή. Η επέμβαση του διδάσκοντα πρέπει να περιορίζεται στις αναγκαίες διασαφήσεις και ιδίαν στα σημεία εκείνα όπου οι διαφορές από το κλεισθένειο πολίτευμα είναι ουσιαστικές. Θα τονιστούν ιδιαίτερα τα εξής σημεία: η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων της Βουλής των Πεντακοσίων (να κατανοήσουν οι μαθητές τη σπουδαιότητα του προβουλεύματος, το οποίο ουσιαστικά καθόριζε και την πορεία των συζητήσεων στην Εκκλησία του Δήμου), η αναβάθμιση του ρόλου των Δέκα στρατηγών και, κυρίως, η θέσπιση του δικαστηρίου της Ηλιαίας (να διευκρινιστεί με σαφήνεια στους μαθητές η έννοια του λαϊκού δικαστηρίου).

Τα φιλολαϊκά μέτρα έχουν ανάγκη από γεμάτα κρατικά ταμεία. Το ίδιο και η συντήρηση του στόλου, η οργάνωση εορτών, θεατρικών παραστάσεων. Οι λειτουργίες απαλλάσσουν την πολιτεία από όλα αυτά τα βάρη, τα οποία έπεφταν στους ώμους των πλουσίων. Η λειτουργία ήταν εξοντωτική γι' αυτόν που την αναλάμβανε. Το απόσπασμα του Λυσία είναι χαρακτηριστικό, και θα επιμείνουμε στην πλήρη κατανόησή του από τους μαθητές. Τονίζουμε εδώ ότι το ημερομίσθιο ενός εργάτη, σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, ήταν μία δραχμή. Εύκολο να υπολογιστεί το μέγεθος της δαπάνης της λειτουργίας, σύμφωνα με την απολογία του πλούσιου Αθηναίου. Οι μαθητές, μόνοι τους, να κάνουν την αναγωγή. Πρέπει να τονισθεί εδώ ότι, όταν οριζόταν ένας πολίτης εκτελεστής λειτουργίας, είχε τη δυνατότητα να αντιδράσει με την πρόταση της αντίδοσης. Προσερχόταν ο πολίτη στο αρμόδιο τμήμα της Ηλιαίας και έλεγε «ότι αδικούμαι διότι ο πολίτη Χ, που είναι πλουσιότερος από εμένα, δεν μετέχει σε λειτουργία. Για να αποδείξω την ακρίβεια όσων λέγω, προτείνω στον Χ να ανταλλάξουμε τις περιουσίες μας (αντίδοσιν ποιούμαι)». Εάν η πρόταση δεν γινόταν αποδεκτή από τον Χ, τότε αποδεικνυόταν ότι πράγματι ήταν πλουσιότερος και αναλάμβανε αυτός τη λειτουργία.

Εμπέδωση:

Πώς κρίνετε τον θεσμό των λειτουργιών; Ποια λειτουργία θα θέλατε να αναλάβετε εάν ζούσατε στην Αθήνα του Περικλή; Γιατί;

Παράθεμα: Ο σεβασμός των Αθηναίων στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι εμφανής στον όρκο που έδιναν οι Αθηναίοι έφηβοι όταν ενηλικιώνονταν (βλέπε Λυκούργου «Κατά Λεωκράτους» 77).

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Εκκλησία του δήμου. Βουλή των Πεντακοσίων

Μέχρι το 462 π.Χ., έτος της πτώσης της πολιτικής δύναμης του Κίμωνα, και την άνοδο του Περικλή, το αθηναϊκό πολίτευμα λειτουργούσε περίπου όπως το είχε διαμορφώσει η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη. Όμως, στη συνέχεια το πολίτευμα εξελίσσεται, η λαϊκή συμμετοχή διευρύνεται και ο δήμος ασκεί το σύνολο της εξουσίας.

Η Εκκλησία του Δήμου είναι το κυρίαρχο σώμα στη δομή του αθηναϊκού πολιτεύματος. Όλοι οι ελεύθεροι πολίτες της Αττικής, σύμφωνα με τον νόμο, ήταν μέλη της. Κατά τις συνεδριάσεις
κάθε πολίτης μπορούσε ελεύθερα να εκφράσει τη γνώμη του.
Οι αποφάσεις της Εκκλησίας καθόριζαν την πορεία της πολιτείας σε όλους τους τομείς.
Η Εκκλησία, όπως καθόριζε η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, εκλέγει, με θητεία ενός έτους, τα μέλη της Βουλής των Πεντακοσίων, αλλά τώρα οι αρμοδιότητές της ήταν αυξημένες.
Αυτή προετοίμαζε τα κείμενα των νόμων (προβούλευμα), τους οποίους, μετά από συζήτηση, ψήφιζε ή απέρριπτε η Εκκλησία.
Μετά τη μεταρρύθμιση του Εφιάλτη, ο Άρειος Πάγος δεν είχε δικαίωμα να ελέγχει τη βουλή.

Δέκα Στρατηγοί

Το βουλευτήριο (ΙΜΕ)

Οι Εννέα Άρχοντες δεν εκλέγονταν πια, αλλά κληρώνονταν˙ έτσι το αξίωμά τους είχε καταλήξει να είναι καθαρά διακοσμητικό. Αντίθετα, οι Δέκα Στρατηγοί αναδεικνύονται ως οι κύριοι ανώτατοι άρχοντες. Έργο τους είναι:
η εσωτερική ασφάλεια της πόλης,
ο σχεδιασμός της εξωτερικής πολιτικής
και η διοίκηση του στρατού και του στόλου.

Η Ηλιαία

Η Ηλιαία (Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών)

Εκεί όμως που σημειώνονται οι ριζοσπαστικότεροι νεωτερισμοί είναι στην απονομή της δικαιοσύνης. Ο Εφιάλτης αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο την αποκλειστικότητα της απονομής της δικαιοσύνης, αφήνοντάς του μόνο τις περιπτώσεις φόνου εκ προμελέτης και εμπρησμού. Όλες οι άλλες περιπτώσεις μεταφέρονται στη δικαιοδοσία ενός πολυμελούς λαϊκού δικαστηρίου, της Ηλιαίας, με 6.000 δικαστές, οι οποίοι εκλέγονταν, με θητεία ενός έτους, από την Εκκλησία. Η Ηλιαία χωριζόταν σε 10 τμήματα. Το κάθε τμήμα είχε αρμοδιότητα σε διαφορετικό δικαστικό τομέα και αντιπροσώπευε μία από τις δέκα φυλές της Αθήνας.

Το αθηναϊκό πολίτευμα έδινε την ευκαιρία σ’ όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης.

Οι λειτουργίες

Οι λειτουργίες της οικονομίας (IME)
Τριηραρχία(ΙΜΕ)

Η αθηναϊκή Πολιτεία, με την τόσο έντονη παρουσία σε πανελλήνια κλίμακα, είχε ανάγκη από χρήματα. Η συντήρηση του στόλου, η οργάνωση μεγαλοπρεπών εορτών, το ανέβασμα πολυπρόσωπων θεατρικών παραστάσεων, η αποστολή πρεσβειών σε πανελλήνιες εορτές απαιτούσαν τεράστια οικονομική δαπάνη. Η Αθήνα, με ένα ευφυές φορολογικό σύστημα, τις λειτουργίες, υποχρέωνε τους οικονομικά ισχυρούς Αθηναίους να προσφέρουν τα αναγκαία χρήματα για την κίνηση όλου του μηχανισμού. Το πρωτότυπο, με το σύστημα των λειτουργιών, είναι ότι βοηθείται η πολιτεία αλλά συγχρόνως προωθείται η προσωπική προβολή και υλοποιούνται οι φιλοδοξίες των φορολογουμένων.

Ο ΟΡΚΟΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΩΝ ΤΗΣ ΗΛΙΑΙΑΣ

Ο όρκος που έδιναν οι δικαστές της Ηλιαίας, όταν αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους:
«Θα ψηφίζω σύμφωνα με τους νόμους. Στην περίπτωση που κάτι δεν προβλέπεται από τον νόμο, θα αποφασίζω αυτό που είναι δίκαιο, χωρίς να παρασύρομαι από τη φιλία ή την έχθρα.
Θα ψηφίζω λαμβάνοντας αποκλειστικά υπόψη αυτό που έχει κατατεθεί στο δικαστήριο. Θα ακούω με την ίδια προσοχή και τα δύο αντίδικα μέρη.
Ορκίζομαι στον Δία, τον Απόλλωνα και τη Δήμητρα».

Οι κυριότερες λειτουργίες ήταν:
η τριηραρχία, δηλαδή η προσφορά χρημάτων από έναν ή περισσότερους ιδιώτες για τη συντήρηση ενός κρατικού πλοίου˙
η χορηγία, δηλαδή η ανάληψη της δαπάνης για το ανέβασμα μιας θεατρικής παράστασης που θα λάμβανε μέρος σε δραματικούς αγώνες˙
η γυμνασιαρχία, δηλαδή η καταβολή των εξόδων για τη διατροφή και την εκγύμναση αθλητών που θα έπαιρναν μέρος σε «γυμνικούς αγώνες»˙
τέλος, η εστίαση, δηλαδή η παροχή από έναν πλούσιο πολίτη των χρημάτων για την παράθεση δημόσιου γεύματος στα μέλη της φυλής του σε περίοδο εορτών ή αγώνων.

Τους πλούσιους πολίτες που προσέφεραν μεγάλα ποσά για τις λειτουργίες η Πολιτεία τους τιμούσε, δίνοντάς τους την άδεια να στήσουν αναμνηστικό μνημείο σε περίπτωση νίκης της ομάδας τους σε δραματικούς ή γυμνικούς αγώνες.

Αθήνα: το μνημείο του Λυσικράτους.
Το χορηγικό μνημείο αποτυπώνει την υπερηφάνεια του Αθηναίου που νίκησε στους δραματικούς αγώνες.

Μνημείο Λυσικράτους

ΕΝΑΣ ΠΛΟΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΚΘΕΤΕΙ ΤΑ ΕΞΟΔΑ ΜΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Όταν ο Θεόπομπος ήταν επώνυμος άρχοντας, αφού ορίστηκα χορηγός σε τραγωδία, ξόδεψα 3.000 δραχμές και δύο μνες. Αργότερα, τότε που πήρα το βραβείο για την προετοιμασία ανδρικού χορού 2.000 δραχμές και άλλες 800 δραχμές για τους χορευτές του πυρρίχιου στα μεγάλα Παναθήναια. Επίσης πήρα το βραβείο ως χορηγός χορού στα Διονύσια και ξόδεψα, μαζί με την ανάθεση του τρίποδα, 3.000 δραχμές.

Λυσίας, Απολογία δωροδοκίας, 1-3 (μετ. Β.Σ.)

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Σε τι συνίσταται η αθηναϊκή δημοκρατία; Ποιοι είναι οι κυριότεροι θεσμοί της;
2. Ποιος ο αντίστοιχος με την Εκκλησία του Δήμου θεσμός στη σύγχρονη δημοκρατία; Ποια διαφορά υπάρχει στον τρόπο συμμετοχής;
3. Ποιον σκοπό εξυπηρετούσε ο θεσμός των λειτουργιών στην αρχαία Αθήνα;
4. Αφού επιστρέψετε στο προηγούμενο κεφάλαιο Δ (ενότητα 5), και με τη βοήθεια των παραθεμάτων, να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί με τα σημαντικότερα πολιτικά μέτρα κάθε Αθηναίου πολιτικού. Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί στα χρόνια του Περικλή η αθηναϊκή δημοκρατία άγγιξε το απόγειό της;

Πολιτικά μέτρα Σόλωνα	Πολιτικά μέτρα Κλεισθένη	Πολιτικά μέτρα Εφιάλτη / Περικλή

Η λειτουργία του Δικαστηρίου της Ηλιαίας

Χάλκινο πλακίδιο στο οποίο αναγράφεται το όνομα του Ηλιαστή. Το πλακίδιο αυτό τοποθετούνταν στις εσοχές του κληρωτηρίου (δίπλα), ανάλογα με το τμήμα στο οποίο ανήκει.

Κληρωτήρια για την επιλογή των Ηλιαστών

Μετά τη δίκη οι Ηλιαστές ψήφιζαν με τους παραπάνω φήφους που έφεραν την επιγραφή ΨΗΦΟΣ ΔΗΜΟΣΙΑ. Οι συμπαγείς σήμαιναν αθωωτική απόφαση, ενώ οι κοίλοι (πάνω αριστερά) αθωωτική. (Δες και την εφαρμογή στις Ασκήσεις-Παιχνίδια). (Η φωτογραφία από τη Βικιπαίδεια)

Ο χώρος όπου συνεδρίαζε η Ηλιαία. (Η φωτογραφία από τη Βικιπαίδεια)

Διάβασε στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού για την Εκκλησία του Δήμου, τη Βουλή των 500, τους 10 στρατηγούς, τις Λειτουργίες

Άσκηση κατανόησης της ενότητας
Η εξέλιξη του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα, εδώ.