5-4. Η συγκρότηση της αθηναϊκής κοινωνίας

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (479-431 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

4. Η ΣYΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΚΟIΝΩΝIΑΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡIΝΗ ΖΩΗ

4. Η συγκρότηση της αθηναϊκής κοινωνίας - Η καθημερινή ζωή

5. Η διαδικασία της μόρφωσης - Ο Αθηναίος και η εργασία - Η Αθήνα γιορτάζει.

Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Κοινωνικές ομάδες, σ. 75

Η αθηναϊκή οικογένεια, σσ. 75-76

Η θέση των γυναικών σσ. 76-77

Διατροφή-ένδυση, σ. 77

Εκπαίδευση και δάσκαλοι, σ. 78

Επαγγελματικές δραστηριότητες Αθηναίων, σ. 79

Σημαντικότερες γιορτές, σ. 80

Υποστηρικτικό υλικό:

- «Εισαγωγή στην κοινωνία της κλασικής Αθήνας», Ελληνική ιστορία στο διαδίκτυο, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού: εδώ

-Λέων και Μελίτη. Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αθήνα, Εκπαιδευτικά προγράμματα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: εδώ (ανενεργό)

-«Εκπαίδευση», Κλασική περίοδος, Ελληνική ιστορία στο διαδίκτυο, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού: εδώ

-«Εορτές των αρχαίων Ελλήνων», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Επιλέξτε έναν εκπρόσωπο της αθηναϊκής κοινωνίας της κλασικής περιόδου (π.χ. έναν μικρό Αθηναίο, μία Αθηναία δέσποινα, έναν μέτοικο, έναν Αθηναίο πολίτη που ασκεί κάποιο επάγγελμα, έναν δούλο παιδαγωγό) και προσπαθήστε να αναπαραστήσετε με βάση τις πληροφορίες των ενοτήτων και πρόσθετο υλικό από τον/την εκπαιδευτικό μία μέρα από τη ζωή του.

Ανακεφαλαιωτικές δραστηριότητες:

-Παιχνίδι ρόλων: Δύο έφηβοι, ένας Αθηναίος κι ένας Σπαρτιάτης συνομιλούν. Ο καθένας τους προβάλει τη δική του πόλη και τον αντίστοιχο τρόπο ζωής. Αναπαραστήστε τη συνομιλία τους. Για όσα λέει ο καθένας τους λάβετε υπόψη τις γνώσεις σας για την οργάνωση της πολιτείας, την εκπαίδευση, την καθημερινή ζωή κ.ά. της Αθήνας και της Σπάρτης.

-Αγώνας λόγου με θέμα: «Η συμβολή της Αθήνας ή της Σπάρτης υπήρξε σπουδαιότερη στον παγκόσμιο πολιτισμό;»

2 ώρες

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να μάθουν τη συγκρότηση της αθηναϊκής κοινωνίας.

• Να συνειδητοποιήσουν τη θέση των Αθηναίων πολιτών, των μετοίκων και των δούλων στη δομή της αθηναϊκής κοινωνίας.

• Να κατανοήσουν τη θέση της γυναίκας μέσα στο πλαίσιο της αθηναϊκής κοινωνίας.

• Να κατανοήσουν τον τρόπο ανατροφής των παιδιών.

Προετοιμασία:

Μετά την παρουσίαση της εργασίας που οι μαθητές είχαν ετοιμάσει στο σπίτι, να οδηγηθούν σε μία συζήτηση για το πώς φαντάζονται την οργάνωση της κοινωνίας στην Αθήνα την εποχή του Περικλή. Θα είχε, άραγε, καμία σχέση με τη δική μας;

Προσπέλαση:

Η ανάγνωση του παραθέματος από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη θα δημιουργήσει προβλήματα στους μαθητές, και εδώ ακριβών χρειάζεται η βοήθεια του διδάσκοντος. Η κατανόηση του προβλήματος των δούλων από το μαθητή είναι απαραίτητη. Ο Αριστοτέλης θεωρεί τους δούλους έμψυχο εργαλείο, αναγκαίο βοήθημα στον κύκλο της οικογενειακής ζωής. Είναι μία άποψη της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου και δύσκολο να γίνει αποδεκτή από τον σημερινό μαθητή. Πρέπει να βοηθήσει ο διδάσκων τον μαθητή να συλλάβει, έστω και αδρομερώς, ότι οι νοοτροπίες των ανθρώπων σε κάθε ιστορική εποχή διαφέρουν και ότι δεν πρέπει να κρίνουμε την κάθε εποχή με τα δικά μας, σημερινά, κριτήρια. Σ' αυτό το μείζον σφάλμα δεν πέφτουν μόνο απλοί μελετητές της ιστορίας, αλλά και διάσημοι ειδικοί επιστήμονες.

Το παράθεμα του Ξενοφώντα που αναφέρεται στους μετοίκους είναι σαφές. Προσκόμιζαν πλούτο στην αρχαία Αθήνα. Ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί η απόλυτη ελευθερία που έχαιραν οι ξένοι στην αρχαία Αθήνα. Μία σύγκριση με το σήμερα με αναφορά στη συμπεριφορά μας απέναντι στους ξένους κρίνεται απαραίτητη.

Η καθημερινή ζωή θέτει αμέσως το πρόβλημα της θέσης της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία. Και εδώ ισχύουν όσα είπαμε προηγουμένων για τους δούλους. Και σήμερα το ίδιο πρόβλημα, και σε οξύτερο βαθμό, αντιμετωπίζουν οι μουσουλμανικές κοινωνίες. Το παράθεμα του Ξενοφώντα από τον Οικονομικό καθώς και η παράσταση της ερυθρόμορφη πυξίδας του Μουσείου του Λούβρου θα βοηθήσουν το μαθητή να συλλάβει και να αναπαραστήσει νοερά τη ζωή της γυναίκας στην κλασική Αθήνα. Αντίθετα, η παράσταση με σκηνή από συμπόσιο του αγγείου του Βατικανού Μουσείου καθιστά σαφέστερη τη διαφορά ανάμεσα στην καθημερινή ζωή του άνδρα και της γυναίκας.

Εμπέδωση:

Προς στιγμή φαντάζεστε ότι η ζωή κυλά στην αρχαία Αθήνα και έχετε δούλους. Ποια θα ήταν η συμπεριφορά σας απέναντί τους; Γιατί;

— Οι γυναίκες της αρχαίας Αθήνας και οι γυναίκας σήμερα. Υπάρχουν, κατά τη γνώμη σας, κοινά σημεία;

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Αθηναίοι πολίτες

Τρεις μεγάλες κοινωνικές ομάδες αποτελούσαν τον πληθυσμό της Αθήνας κατά τον 5^ο αιώνα, οι Αθηναίοι πολίτες, οι μέτοικοι και οι δούλοι. Οι Αθηναίοι πολίτες αποτελούσαν τη μοναδική κυρίαρχη δύναμη στην πόλη. Από αυτούς πήγαζε κάθε εξουσία. Αθηναίοι πολίτες ήταν αυτοί που κατάγονταν από πατέρα και μητέρα Αθηναίους. Αυτοί μόνο είχαν το δικαίωμα της συμμετοχής στις εργασίες της Εκκλησίας του Δήμου. Όλοι οι Αθηναίοι πολίτες είχαν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στους νόμους.

Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΕΤΟΙΚΩΝ

Πρέπει να υπάρχει ειδική μέριμνα για τους μετοίκους, γιατί η πρόσοδος αυτή μου φαίνεται πως καταλέγεται στις καλύτερες, επειδή οι μέτοικοι συντηρούνται οι ίδιοι και προσφέρουν πολλές ωφέλειες στην πόλη, χωρίς να παίρνουν μισθό, αντίθετα καταβάλλουν το μετοίκιον. Νομίζω πως επαρκής μέριμνα είναι τούτη, να αφαιρέσουμε όσα, χωρίς να ωφελούν καθόλου την πόλη, δίνουν την εντύπωση πως ντροπιάζουν τους μετοίκους.

Ξενοφών, Πόροι, ΙΙ, 1 (μετ. Α. Παπαγεωργίου)

Μέτοικοι

Οι μέτοικοι ήταν πολίτες άλλων ελληνικών πόλεων που είχαν εγκατασταθεί στην Αθήνα, προσελκυόμενοι από την ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη. Η κύρια ασχολία τους ήταν το εμπόριο και, για να τους επιτραπεί να διαμένουν ανεμπόδιστα στην Αθήνα, πλήρωναν έναν ειδικό φόρο, το μετοίκιον.

Δούλοι

Οι δούλοι αποτελούσαν την πλειονότητα του πληθυσμού της Αθήνας. Yπολογίζεται ότι κατά την εποχή του Περικλή κατοικούσαν στην Αθήνα περίπου 200.000 δούλοι. Η προέλευσή τους ήταν ποικίλη˙ άλλοι ήταν αιχμάλωτοι πολέμου, άλλοι είχαν αγοραστεί στα δουλοπάζαρα και άλλοι ήταν παιδιά δούλων. Ορισμένοι δούλοι εργάζονταν ως υπηρέτες στα αθηναϊκά σπίτια ή τους αγρούς και άλλοι υπηρετούσαν σε κρατικές υπηρεσίες ως δεσμοφύλακες, λογιστές, αστυνόμοι ή εργάτες. Οι μορφωμένοι δούλοι εκτελούσαν και χρέη παιδαγωγού σε σπίτια πλούσιων Αθηναίων. Η αθηναϊκή κοινωνία, σχεδόν στο σύνολό της, περιέβαλλε με στοργή τους δούλους και η κάθε οικογένεια, στους κόλπους της οποίας υπηρετούσαν, τους θεωρούσε μέλη της.

Η κοινωνία στην Αθήνα της κλασικής εποχή (ΙΜΕ)

«Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΙΟΣ»

Μερικοί ισχυρίζονται ότι η δουλεία δεν είναι έργο της δικαιοσύνης, αλλά της βίας. Η οικογένεια, για να είναι πλήρης, οφείλει να αποτελείται από άτομα ελεύθερα και δούλους. Πράγματι, η περιουσία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της οικογένειας, γιατί χωρίς τα αναγκαία αντικείμενα είναι αδύνατον να ζήσεις. Δεν μπορούμε να φανταστούμε οικογένεια χωρίς ορισμένα βοηθητικά εργαλεία. Ανάμεσα στα εργαλεία, άλλα είναι άψυχα και άλλα έμψυχα. Ο δούλος είναι ένα εργαλείο έμψυχο. Εάν κάθε εργαλείο μπορούσε, με μια απλή εντολή, να εκτελέσει μόνο του μια εργασία, τότε ο κύριος δεν θα χρειαζόταν τους δούλους. Χρήσιμη για τους ίδιους τους δούλους, η δουλεία είναι δίκαιη.

Αριστοτέλης, Πολιτικά, Α, IV, 1-3 (μετ. Β.Σ.)

Τι σας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στο κείμενο του Αριστοτέλη;

Ο ρόλος της γυναίκας

Γαμήλια έθιμα της αρχαιότητας και η θέση της γυναίκας στον γάμο
Η θέση των γυναικών στην αρχαία Αθήνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Διαμόρφωση ιστορικού ερωτήματος - Γαμήλια πομπή στην αρχαιότητα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ο ρόλος της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Η μέση αθηναϊκή οικογένεια έμενε συνήθως σε ένα απλό, μονώροφο σπίτι. Τα έπιπλα, λιτά, άφηναν πολύ ελεύθερο χώρο στα δωμάτια. Η οικοδέσποινα, ακολουθώντας τις συνήθειες της εποχής, παρέμενε στο σπίτι και σπάνια εξερχόταν μόνη, κυρίως κατά τις θρησκευτικές εορτές.

Σκηνή στον γυναικωνίτη.
Ερυθρόμορφη πυξίδα. Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.
Ο γυναικωνίτης είναι το βασίλειο της γυναίκας. Με τι ασχολείται η κύρια μορφή της εικόνας;

Το μοναδικό αξίωμα που μπορούσε να αναλάβει μια γυναίκα στην αρχαιότητα ήταν αυτό της ιέρειας. Δεν λάμβανε μέρος στη δημόσια ζωή και καταγινόταν με τις οικιακές εργασίες. Επέβλεπε τους δούλους —οικιακούς βοηθούς—, φρόντιζε τον καλλωπισμό της, ύφαινε και μεριμνούσε για την ανατροφή των παιδιών. Περνούσε το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στον γυναικωνίτη, ένα ιδιαίτερο τμήμα του σπιτιού που προοριζόταν γι’ αυτήν.

Σκηνές από την καθημερινή ζωή των γυναικών

Ο άνδρας

Ο άνδρας περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας έξω από το σπίτι. Το γλυκό κλίμα της Αττικής ευνοεί τη ζωή στην ύπαιθρο, το περιδιάβασμα, την ελεύθερη περιπατητική συζήτηση. Ο Αθηναίος, όταν δεν ασχολείται με την προσωπική του εργασία, συχνάζει στα γυμναστήρια, στα δημόσια λουτρά, στα κουρεία. Εκεί συναντά τους γνωστούς του και συζητά διάφορα, από τα μικροπροβλήματα της ζωής μέχρι πολιτικά και φιλοσοφικά θέματα. Η συμμετοχή στα κοινά τον θέλγει ιδιαίτερα και στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου λαμβάνει ενεργό μέρος. Το βράδυ, στο σπίτι του, οργανώνει συμπόσια με τους φίλους του. Εκεί, μόνο με τη συμμετοχή ανδρών, άναβαν οι συζητήσεις γύρω από αγαπημένα θέματα, όπως η τέχνη και η φιλοσοφία.

Σκηνές από συμπόσια

Τα παιδιά

Η ανατροφή των παιδιών διέφερε ανάλογα με το φύλο. Ενώ τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και μάθαιναν από τη μητέρα τους το σύνολο των οικιακών εργασιών, τα αγόρια από την ηλικία των επτά ετών στέλνονταν σε ιδιωτικά σχολεία, για να μορφωθούν.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

Από τη στιγμή που οι προμήθειες μπουν στο σπίτι, πρέπει κάποιος να τις διατηρήσει και να κάνει τις απαραίτητες εργασίες: μέσα στο σπίτι θα μεγαλώσουν τα νεογέννητα, στο σπίτι πρέπει να παραχθεί το αλεύρι που δίνουν τα δημητριακά. Το ίδιο ισχύει και για την κατασκευή των ενδυμάτων από το μαλλί. Επειδή μάλιστα όλες οι εργασίες χρειάζονται φροντίδα, και αυτές που γίνονται μέσα στο σπίτι και αυτές που γίνονται έξω, νομίζω ότι ο Θεός ανέθεσε στη φύση της γυναίκας τις εργασίες και τις φροντίδες μέσα στο σπίτι και στον άνδρα τις εξωτερικές.

Ξενοφών, Οικονομικός, VII, 21-23 (μετ. Α. Παπαγεωργίου)

Συμφωνούν τα αγόρια και τα κορίτσια μ’ αυτές τις απόψεις; Τι έχει αλλάξει από τότε έως σήμερα;

Τροφή και ενδύματα

Αρχαία διατροφή (Δραστηριότητες: Εκπαιδευτικά προγράμματα, Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής)

Σκηνή από συμπόσιο (Ρώμη, Μουσείο Βατικανού).
Τι απεικονίζει;

Η τροφή της αθηναϊκής οικογένειας ήταν λιτή και αποτελούταν από λαχανικά, ελιές, παστά ψάρια και σπάνια από κρέας. Η ενδυμασία των Αθηναίων ήταν κομψή, αλλά όχι εξεζητημένη. Το βασικό ένδυμα ήταν ο χιτώνας, ο οποίος, ανάλογα με τις διαθέσεις του ατόμου, με το δέσιμο στη μέση με μία ζώνη, δημιουργούσε πολλές ή λίγες πτυχώσεις. Το ιμάτιο, είδος πανωφορίου, κατασκευασμένο από ζεστό, μάλλινο ύφασμα, τυλιγόταν πάνω από τον χιτώνα με ποικίλους τρόπους. Τα σανδάλια, στα πόδια, συμπλήρωναν την αμφίεση. Οι πλούσιες Αθηναίες αγαπούσαν πολύ και τα κοσμήματα, τα οποία αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα της αμφίεσής τους.

Ενδύματα

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Συγκρίνετε τη θέση των δούλων στην Αθήνα με την αντίστοιχη των ειλώτων στη Σπάρτη.
2. Τι ήταν οι μέτοικοι και ποιες αντιστοιχίες βρίσκετε να υπάρχουν με τους σημερινούς μετανάστες στη χώρα μας;
3. Ποιος ήταν ο ρόλος της γυναίκας στην Αθήνα; Ποιές διαφορές διαπιστώνετε στη θέση της γυναίκας σήμερα;

Μπορείς να βρεις πολλές πληροφορίες για τον καθημερινό βίο στον ιστοχώρο του Κέντρου Διάδοσης Επιστημών και Τεχνολογίας (ανενεργό προσωρινά)
Διαδραστική ξενάγηση στη αρχαία Πριήνη
Νόησις, Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας, Αρχαία Ενδύματα (ανενεργό προσωρινά)
Νόησις, Κέντρο Διάδοσης Επιστημών & Μουσείο Τεχνολογίας, Αρχαία Υποδήματα (ανενεργό προσωρινά)
Λύκειο Ελληνίδων, Ενδύματα (ανενεργό προσωρινά)