10-1. Η ρωμαϊκή ειρήνη

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒYΖΑΝΤΙΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

1. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΕIΡΗΝΗ

1. Η Ρωμαϊκή ειρήνη

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Η αυτοκρατορία ως νέο πολιτειακό σύστημα, σσ. 138-139

Η ολοκλήρωση των κατακτήσεων (εντοπισμός στον χάρτη), σ. 138

Διοίκηση επαρχιών-στρατός, σ. 139

Η Ρωμαϊκή ειρήνη και η απόκτηση του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη, σ. 139

Υποστηρικτικό υλικό:

-«Ο Αύγουστος και το νέο πολίτευμα της Ρώμης», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

-Χάρτης, ώστε να διαπιστωθεί η έκταση της αυτοκρατορίας και η ποικιλία των λαών και πολιτισμών που περιείχε.

-«Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ρώμη», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα

-Συζήτηση με θέμα: Σύγκριση της ρωμαϊκής πολιτικής προς τους υπηκόους της με την πολιτική του Μ. Αλέξανδρου προς τους λαούς της δικής του αυτοκρατορίας.

1 ώρα

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να γνωρίσουν τις μεταβολές που επέφερε στο ρωμαϊκό πολίτευμα ο Οκταβιανός.

• Να συνειδητοποιήσουν την έννοια της έκφρασης «Ρωμαϊκή ειρήνη».

• Να κατανοήσουν τις συνθήκες που επικρατούν στην Αυτοκρατορία κατά την περίοδο της «Ρωμαϊκής ειρήνης».

• Να συλλάβουν τη σπουδαιότητα της ελεύθερης διακίνησης ανθρώπων και ιδεών κατά τη «Ρωμαϊκή ειρήνη».

Προετοιμασία:

Οι μαθητές επαναφέρουν στη μνήμη τους τη δομή του πολιτεύματος της Ρώμης και τα κύρια χαρακτηριστικά του. Επιμένουμε ότι το πολίτευμα ήταν δημοκρατικό.

Προσπέλαση:

Με βάση το περιεχόμενο του παραθέματος από τον Σουητόνιο παρουσιάζουμε στους μαθητές την προσωπικότητα του Οκταβιανού και τονίζουμε τα κύρια σημεία των μεταβολών που επέφερε στο πολίτευμα. Ιδιαιτέρως επιμένουμε στο γεγονός ότι η κύρια μεταβολή συνίσταται στο ότι επιβάλλεται η του ενός ανδρός αρχή. Η δημοκρατία παύει να υφίσταται.

Με βάση τον χάρτη καλούμε τους μαθητές να συλλάβουν την έκταση της Αυτοκρατορίας. Με κατάλληλες ερωτήσεις οι μαθητές συλλαμβάνουν, σταδιακά, τις συνέπειες, για τους ανθρώπους που κατοικούν σ' αυτή την αχανή αυτοκρατορία, της νέας κατάστασης. Η κατάργηση των συνόρων, η ελεύθερη διακίνηση ανθρώπων και ιδεών, ο συγκρητισμός των θρησκειών δημιουργούν τελείου καινοφανείς συνθήκες οι οποίες θα καθορίσουν την πορεία του μέλλοντος.

Εμπέδωση:

Το μάθημα κλείνει με την ανάγνωση του παραθέματος του Αίλιου Αριστείδη. Ολόκληρη η ιδιομορφία της «Ρωμαϊκής ειρήνης» εκφράζεται στις γραμμές του.

Πηγές

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ

«2^oς αιώνας μ.Χ. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στο απόγειο της ισχύος της. 3.300.000 χμ. έκταση. Η Μεσόγειος θάλασσα είναι μια εσωτερική λίμνη και γύρω της ζουν περίπου εβδομήντα εκατομμύρια άνθρωποι τελείως διαφορετικοί. Σ' όλες τις περιοχές, από την Αγγλία μέχρι την Τύνιδα και από την Άνω Αίγυπτο μέχρι τη Μαύρη θάλασσα συναντάμε τα ίδια ρωμαϊκά αρχαιολογικά ίχνη, ναούς, στοές, θέρμες, αμφιθέατρα και μωσαϊκά. Όμως, κάθε επαρχία διατήρησε το μεγαλύτερο τμήμα των θεσμών που είχε πριν από την κατάκτηση, τον τρόπο ζωής της, τη γλώσσα της, τη μορφή του πολιτισμού της και όλα αυτά στο πλαίσιο ενός ευρύτερου πολιτισμού, με τάσεις παγκοσμιοποίησης, που περιλάμβανε όλες τις επιμέρους πολιτισμικές εκφράσεις. Φυσικά, μια τάση αφομοίωσης όλων των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων παρατηρείται, αλλ' αυτή δεν επιδιώκει, με βίαιο τρόπο, να εξαλείψει τις διαφορές. Κάθε πόλη επιδιώκει να αποτελεί μια μικρογραφία της Ρώμης, υπερήφανη για τα δημόσια κτίριά της που μιμούνται τα ρωμαϊκά, για την τοπική της σύγκλητο, για τους υπαλλήλους της και όλα αυτά γίνονται ευχαρίστως ανεκτά στο μέτρο που εξασφαλίζουν στους κατοίκους μια άνετη και ασφαλή ζωή. Οι ιδιαίτερες συνθήκες ζωής και πολιτιστικής ανάπτυξης της κάθε επαρχίας δεν είναι όμοιες. Αυτό εξαρτάται από το στάδιο ανάπτυξης που υπήρχε πριν από την κατάκτηση. Η Αθήνα δεν ομοιάζει με τη Λουτέτια και την Υόρκη και δεν έχει τίποτα το κοινό με την Αλεξάνδρεια. Οι αυτόχθονες δεν μετέβαλαν, ως δια μαγείας, παιδεία και ιδιοσυγκρασία. Αυτό εξαρτάται επίσης από την επιδεκτικότητα του κάθε λαού προς τη ρωμανοποίηση. Βλέπουμε ότι στην Ιουδαία η αφομοίωση προς τον ρωμαϊκό τρόπο ζωής αποτυγχάνει σχεδόν απόλυτα, ενώ στην Ελλάδα η κατάσταση είναι τελείως διαφορετική.

Άλλος ένας φορέας παγκοσμιοποίησης είναι η θρησκεία. Ασφαλώς οι τοπικές λατρείες έμειναν ακλόνητες, όμως οι θεότητες της κάθε επαρχίας έχουν την παρουσία τους και στη Ρώμη και οι κεραίες τους βρίσκονται σχεδόν παντού. Όμως μια συμπληρωματική λατρεία τείνει να επιβληθεί, ενισχυμένη από την κρατική προπαγάνδα: η λατρεία της Ρώμης και των θείων αυτοκρατόρων. Η νέα αυτή λατρεία δεν αντικαθιστά καμία άλλη αλλά αντίθετα, πολλάκις, αφομοιώνεται με τις τοπικές.

Η γλώσσα είναι ένα άλλο στοιχείο μελέτης. Ουδέποτε υπήρξε γλωσσική ομοιογένεια. Στα δυτικά της Αυτοκρατορίας, ως γλώσσα διοικητική, κυριαρχεί η λατινική, ενώ αντίθετα στα ανατολικά κυριαρχεί η ελληνική. Όμως και στο δυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας ο κατ' εξοχήν φορέας της παιδείας είναι η ελληνική γλώσσα. Τα μορφωμένα στρώματα της Αυτοκρατορίας χειρίζονται και τις δύο γλώσσες ή τουλάχιστον ομιλούν τέλεια τη μία και μετρίως την άλλη. Όμως στην ύπαιθρο κυριαρχούν τα τοπικά ιδιώματα. Στις πόλεις ο Ρωμαίος ή ο Έλληνας δεν είχαν πρόβλημα συνεννόησης με τους κατοίκους, μόλις όμως απομακρύνονταν από αυτές, συναντούσαν την πλήρη άγνοια των γλωσσών που κυριαρχούσαν. Οι άνθρωποι της υπαίθρου μιλούσαν αραμαϊκά, φρυγικά, αραβικά, φοινικικά, βερβερικά, κελτικά.»

LUCIEN JERPHAGNON, Histoire de la Rome antique, Παρίσι, 1987, α. 315-321 (Μετ. Β.Σ.)

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒYΖΑΝΤΙΟ

Η «Ρωμαϊκή ειρήνη» είναι το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί, κατά τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ., ο Χριστιανισμός. Η γέννηση του Χριστού στη Βηθλεέμ της Ιουδαίας αποτελεί τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το Ευαγγέλιο, η διδασκαλία του Χριστού, διαδίδεται ταχύτατα. Οι απόστολοι του Χριστιανισμού, με κορυφαίο τον Παύλο, χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα στην επικοινωνία τους με τα πλήθη, γράφουν ελληνικά. Μέσα στους τρεις πρώτους αιώνες η Εκκλησία, που την ίδρυσαν οι απόστολοι, παρά τους διωγμούς εδραιώνεται. Την ίδια περίοδο, ιδίως κατά τον 3^ο αιώνα μ.Χ. η Ρώμη, αντιμέτωπη με δισεπίλυτα οικονομικά προβλήματα, αρχίζει να παρακμάζει. Προσπάθειες ανασυγκρότησης με τους λεγόμενους Ιλλυριούς αυτοκράτορες έχουν μερική επιτυχία. Το κέντρο βάρους της Αυτοκρατορίας μετατοπίζεται όλο και περισσότερο προς τον ανατολικό μεσογειακό χώρο, όπου το ελληνικό στοιχείο κυριαρχεί. Τέλος ο Κωνσταντίνος με το διάταγμα των Μεδιολάνων, που θεσπίζει την ανεξιθρησκία, και τη μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους στο Βυζάντιο μεταλλάσσει την πορεία της ιστορίας και θέτει τα θεμέλια για τη δημιουργία της Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας

137

Θεμελίωση της αυτοκρατορίας

Ο Αύγουστος και το νέο πολίτευμα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η καμέα του Οκταβιανού Αυγούστου (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ελληνορωμαϊκή εποχή (31 π.Χ.-330 μ.Χ.) (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Οκταβιανός
Προτομή του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα, Οκταβιανού Αυγούστου, Γλυπτοθήκη του Μονάχου, Γερμανία.

Μετά την υποταγή της Αιγύπτου (30 π.Χ.) ο Οκταβιανός, μόνος κυρίαρχος στην πολιτική σκηνή της Ρώμης, θεμελιώνει έναν νέο τρόπο διακυβέρνησης, την Αυτοκρατορία. Η Σύγκλητος και οι εκκλησίες τού προσφέρουν τόσα αξιώματα και τίτλους ώστε γίνεται απόλυτος κυρίαρχος. Δέχεται την ονομασία του Αυγούστου (σεβαστός). Συγχρόνως με τη λήψη του αυτοκρατορικού αξιώματος καθίσταται αρχηγός του στρατού, νομοθετεί και απονέμει δικαιοσύνη. Τέλος με το αξίωμα του ποντίφηκα (αρχιερέα) ελέγχει τη θρησκευτική ζωή.

Αν και τα όργανα του δημοκρατικού καθεστώτος (εκκλησίες, Σύγκλητος, άρχοντες) χάνουν την ουσιαστική τους δύναμη, ο Οκταβιανός τα αφήνει να υπάρχουν˙ φέρεται με ευγένεια προς τους συγκλητικούς και δεν τολμά να αναγορευθεί βασιλιάς.

Μετά τον θάνατο του Οκταβιανού η ισχύς των αυτοκρατόρων αυξάνει. Αυτή στηρίζεται σε μια όλο και περισσότερο ανεπτυγμένη αυτοκρατορική διοικητική μηχανή, η οποία, στις γενικές της γραμμές, έμεινε αμετάβλητη μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ.

Η Ρωμαϊκή ειρήνη

Στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Τραϊανός (28-117 μ.Χ.) καταλαμβάνει τη Δακία και ορισμένες περιοχές προς την Ανατολή. Αλλά μετά τον θάνατό του οι διάδοχοί του δεν επιδιώκουν πια την επέκταση της αυτοκρατορίας. Τεράστια σε έκταση, η αυτοκρατορία εκτείνεται γύρω από τη Μεσόγειο και από την Αγγλία προς βορρά μέχρι την Άνω Αίγυπτο προς Νότο.

Η ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Η κατοικία του βρισκόταν στον Παλατίνο λόφο και το μάλλον ταπεινό σπίτι του δεν διακρινόταν ούτε για το μέγεθος, ούτε για την πολυτέλειά του. Οι κίονες των στοών του, που άλλωστε ήταν λίγοι, ήταν πέτρινοι και στα διαμερίσματά του δεν υπήρχαν ούτε μάρμαρα ούτε πολύτιμα μωσαϊκά… Απεχθανόταν τα πελώρια και πολυτελή εξοχικά σπίτια και μάλιστα, όταν η εγγονή του Ιουλία έχτισε μερικά λαμπρά εξοχικά οικοδομήματα, διέταξε να τα κατεδαφίσουν… Στην τροφή του ήταν λιτός και τα γούστα του ήταν μάλλον λαϊκά. Αυτά που αγαπούσε ήταν το σπιτικό ψωμί, τα ψάρια, το αγελαδίσιο τυρί και τα φρέσκα σύκα.

Σουητόνιος, Βίος των δώδεκα καισάρων, Αύγουστος LXXII – LXXVI. (Μετ. Β.Σ.)

Τρία ρωμαϊκά κείμενα μιλούν για τον Αύγουστο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Το ρωμαϊκό κράτος επί Τραϊανού
Χάρτης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ.
Κάνε τη σύγκριση με το κράτος του Αλεξάνδρου

138

ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ ΤΟΥ 1ΟΥ ΚΑΙ 2ΟΥ ΑΙΩΝΑ Μ.Χ.

Ο οίκος του Αυγούστου
Οκταβιανός 27 π.Χ.-14 μ.Χ.
Τιβέριος 14 μ.Χ.-37 μ.Χ.
Καλιγούλας 37 μ.Χ.-41 μ.Χ.
Κλαύδιος 41 μ.Χ.-54 μ.Χ.
Νέρων 54 μ.Χ.-68 μ.Χ.
Ο οίκος των Φλαβίων
Βεσπασιανός 69 μ.Χ.-79 μ.Χ.

Τίτος 79 μ.Χ.-81μ.Χ.
Δομιτιανός 81 μ.Χ.-96 μ.Χ.
Νέρβας 96 μ.Χ.-98 μ.Χ.
Τραϊανός 98 μ.Χ.-117 μ.Χ.
Αδριανός 117 μ.Χ.-138μ.Χ.
Ο οίκος των θετών αυτοκρατόρων
Αντωνίνος 138 μ.Χ.-161μ.Χ.
Μάρκος Αυρήλιος 161 μ.Χ.-180 μ.Χ.

Ένα παιδί μετράει αυτοκράτορες (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Ρωμαϊκή κοινωνία (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Οι επαρχίες διοικούνται από κυβερνήτες οι οποίοι ορίζονται από τον αυτοκράτορα. Κάθε κυβερνήτης βοηθείται στο έργο του από έναν αριθμό κρατικών υπαλλήλων.

Ο στρατός, ο οποίος εξασφαλίζει την τάξη και την ασφάλεια, συγκροτείται από περίπου 400.000 μισθοφόρους στρατιώτες και διαιρείται σε τριάντα λεγεώνες. Οι λεγεώνες είναι εγκατεστημένες στα άκρα (σύνορα), για να προστατεύουν τον ρωμαϊκό κόσμο από τις εχθρικές επιδρομές.

Στον 2^ο αιώνα μ.Χ. οι κατακτημένες περιοχές ζουν ειρηνικά. Η Ρώμη εξασφαλίζει την άμυνα της Αυτοκρατορίας και, στο εσωτερικό των επαρχιών, η παρουσία της θέτει τέρμα στους πολέμους που έφερναν αντιμέτωπους τους λαούς πριν από την κατάκτηση.

Οι επαρχίες ευημερούν. Οι κυβερνήτες ελέγχονται στενά από τον αυτοκράτορα ή τη Σύγκλητο, γεγονός το οποίο περιορίζει τις αυθαιρεσίες τους. Η Ρώμη ανοίγει λιμάνια, κατασκευάζει θαυμάσιους λιθόστρωτους δρόμους και έτσι συντελεί στην ανάπτυξη του εμπορίου. Η παραγωγή αυξάνει και κάθε επαρχία αρχίζει να ειδικεύεται σε μια συγκεκριμένη εντατική παραγωγή, όπως εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου, μικροτεχνία, ναυπηγική, υφαντική, γεωργία ή κτηνοτροφία.

Η αυτονομία των πόλεων

Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ρώμη (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Η Ρώμη αφήνει στις πόλεις της Αυτοκρατορίας μια σχετική αυτονομία. Επιπλέον ολοένα και περισσότεροι επαρχιώτες αποκτούν το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη. Οι άνθρωποι κινούνται ελεύθερα, μαζί και οι ιδέες, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι τρόποι.

Ένας συγκρητισμός σκέψεων και εμπειριών επικρατεί. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται με τη Ρωμαϊκή ειρήνη (Pax Romana) . Στους κόλπους των κατακτημένων λαών γεννιέται η εντύπωση ότι η προσωπικότητά τους γίνεται σεβαστή. Άμεσο αποτέλεσμα: οι εξεγέρσεις εναντίον της ρωμαϊκής κυριαρχίας να είναι σπάνιες.

ΕΝΑΣ ΥΜΝΟΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ

Ονομάσαμε ρωμαίους πολίτες τους πιο θαρραλέους, τους πιο προικισμένους, τους πιο ριψοκίνδυνους. Όλος ο κόσμος γιορτάζει. Εγκατέλειψε τα όπλα του πολέμου και στράφηκε προς τη χαρά της ζωής. Ανάμεσα στις πόλεις δεν υπάρχει πια άλλη αντιδικία παρά ποια θα γίνει πλουσιότερη σε γυμναστήρια, σε κρήνες, σε στοές, σε ναούς, σε εργαστήρια. Ας δώσουν οι θεοί ώστε η Αυτοκρατορία να διαρκέσει αιώνια.

Αίλιος Αριστείδης, Ρώμης εγκώμιον. (Μετ. Β.Σ.)

139

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Γιατί η πολιτική των Ρωμαίων αυτοκρατόρων να παρέχουν σχετική αυτονομία στις επαρχίες θεωρείται επιτυχημένη;
2. Ανάμεσα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία και στο κράτος του Μεγάλου Αλέξανδρου υπάρχουν αρκετές ομοιότητες. Να τις βρείτε.
3. Γιατί η ελεύθερη διακίνηση των ανθρώπων και των ιδεών αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της Ρωμαϊκής ειρήνης;