9-6. Ελληνορωμαϊκός πολιτισμός

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

6. ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η ενότητα δεν διδάσκεται!

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να αντιληφθούν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και τον χαρακτήρα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού καθώς και τις παραμέτρου της δημιουργίας του.

• Να διακρίνουν τα στοιχεία που θεωρούνται ρωμαϊκά

• Να κατανοήσουν τους λόγους που διαμόρφωσαν τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό.

• Να δώσουν έμφαση στη συμβολή του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στη διαμόρφωση του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού.

Εποπτικά Μέσα-Προσπέλαση:

Οι εικόνες μνημείων της ρωμαϊκής περιόδου σε σύγκριση με εικόνες έργων της ελληνιστικής εποχής θα βοηθήσουν στη διάκριση των ιδιαίτερων γνωρισμάτων κάθε εποχής και στην εξάρτηση του ρωμαϊκού πολιτισμού από τον ελληνικό. Άλλα εποπτικά μέσα (φωτογραφίες, διαφάνειες, DVD, CD-Rοm κλπ.) που πιθανόν να έχει στη διάθεσή του ο διδάσκων, καθώς και επισκέψεις μνημείων της εποχής της ρωμαιοκρατίας στην ιδιαίτερη πατρίδα των διδασκομένων θα συμβάλουν στην εξοικείωση των μαθητών με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου. Εικόνες νεότερων ευρωπαϊκών μνημείων θα καταδείξουν την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού δια μέσου του ρωμαϊκού μέχρι τη σύγχρονη εποχή.

Διαθεματικότητα:

Η ρωμαϊκή τέχνη γεννήθηκε κάτω από ισχυρή επίδραση της ελληνικής τέχνης που οι κατακτητές Ρωμαίοι υιοθέτησαν για την προβολή των αυτοκρατόρων και των αξιών, της ιδεολογίας, της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η παρόμοια τάση που είχε αρχίσει να κυριαρχεί στα ελληνιστικά βασίλεια με τη θεοποίηση των ηγεμόνων αποκτά επίσημο και πάγιο χαρακτήρα. Οι νέες ανάγκες της τεράστιας αυτοκρατορίας που έπρεπε να είναι σε θέση να επιβάλει ταχύτατα τον νόμο και την τάξη και στις πλέον απόμακρες επαρχίες της οδήγησαν στην ανάπτυξη ενός εκτεταμένου και καλά οργανωμένου οδικού δικτύου, σε εντυπωσιακά τεχνικά έργα —κολοσσιαίες γέφυρες, υδραγωγεία, λουτρά (θέρμες), βεσπασιανές— σε πομπώδη αρχιτεκτονική για τη λατρεία των αυτοκρατόρων και τη διαμονή τους, σε θέατρα και αμφιθέατρα προσαρμοσμένα στα θεάματα νέου τύπου, σε πολυτελείς επαύλεις για τους αξιωματούχους, σε θριαμβικά τόξα και κολοσσιαίους ανάγλυφους κίονες για τη διαιώνιση των επιτευγμάτων των αυτοκρατόρων. Το αυτοκρατορικό αυτό πνεύμα θα συνεχιστεί από τη βυζαντινή αυτοκρατορία και από τους μεγάλους αυτοκρατορικούς και βασιλικούς οίκους της Ευρώπης κατά τους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους.

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323| 301| 316| 277| 280| 272| 216| 212| 202| 197| 168| 146| 30|

Το Κολοσσαίον ή Αμφιθέατρο των Φλαβίων στη Ρώμη (1ος αιώνας μ.Χ.)
που χωρούσε 45.000 θεατές. Στα ρωμαϊκά αμφιθέατρα η ορχήστρα είχε διαμορφωθεί κατάλληλα για να πραγματοποιούνται ναυμαχίες, μονομαχίες, θηριομαχίεςκαι άλλα «βάρβαρα» θεάματα. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες χρηματοδοτούσαν τέτοιου είδους δημοφιλείς γιορτές για να κρατούν ευχαριστημένα τα λαϊκά στρώματα.

Εισαγωγή

Μνημεία της αρχαίας Ρώμης
Ελληνορωμαϊκή γραμματεία (ΙΜΕ)

Ελληνορωμαϊκός πολιτισμός ονομάζεται ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε μετά την κυριαρχία της Ρώμης σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, που επισφραγίστηκε με την κατάκτηση και καταστροφή της Κορίνθου (146 π.Χ.) και τη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.).

Τα γράμματα

Ήδη από πολύ νωρίς οι Ρωμαίοι κατακτητές είχαν έρθει σε επαφή με τα ελληνικά γράμματα και τις τέχνες. Λατίνοι ποιητές και συγγραφείς επηρεάστηκαν αποφασιστικά από τους μεγάλους Έλληνες ποιητές, τον Όμηρο και άλλους, όπως ο Βιργίλιος με την «Αινειάδα» του, που αποτελεί συνέχεια ως προς το περιεχόμενό της της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, με τα «Βουκολικά» του που μαρτυρούν την επίδραση του Θεόκριτου και τα «Γεωργικά» που φανερώνουν επίδραση του Ησιόδου, ή ο Οβίδιος και ο Οράτιος που είναι επηρεασμένοι από την Αλεξανδρινή ποίηση. Αλλά και στη φιλοσοφία, στην ιστορία, στις επιστήμες, στο δίκαιο των ρωμαϊκών χρόνων οι επιρροές είναι ολοφάνερες.
Παράλληλα οι Έλληνες συνεχίζουν να παράγουν πλούσιο πνευματικό έργο: περιηγητές (Παυσανίας), πεζογράφοι (Λογγίνος, Φιλόστρατος), γραμματικοί (Αθήναιος), ιστοριογράφοι (Διονύσιος, Ιώσηπος, Αππιανός, Αρριανός, Κάσσιος Δίων), φιλόσοφοι (Επίκτητος, Δίων ο Χρυσόστομος, Λουκιανός, Ηρώδης ο Αττικός, Πλούταρχος, Πλωτίνος), γιατροί (Γαληνός) συνεχίζουν την καλλιέργεια και προαγωγή όλων των επιστημών μέσα στις νέες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Πολλοί από αυτούς έζησαν στη Ρώμη και έβαλαν τη σφραγίδα τους στην πνευματική ζωή της αυτοκρατορίας.

Οι Τέχνες

Ελληνορωμαϊκή τέχνη (ΙΜΕ)
Ρωμαϊκά μνημεία στην Ελλάδα
Η Αψίδα του Γαλέριου (Μνημεία, ΟΔΥΣΣΕΥΣ, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού)
Η αψίδα του Γαλέριου, Ελληνικός Πολιτισμός

Ναός Βάκχου
Ο ναός του Βάκχου στο Baalbek του Λιβάνου (150-200 μ.Χ.).
Ο ναός υψώνεται σε ένα βάθρο (podium) και περιβάλλεται από κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού. Κίονες του ίδιου ρυθμού διακοσμούν και τους εσωτερικούς τοίχους του σηκού.

Ακόμα προφανέστερη είναι η ελληνική επιρροή στην τέχνη της ελληνορωμαϊκής περιόδου. Οι πλούσιοι και ισχυροί Ρωμαίοι είχαν αρχίσει από τον 2ο αιώνα π.Χ. να συγκεντρώνουν πρωτότυπα ελληνικά έργα τέχνης ή να παραγγέλνουν αντίγραφα ονομαστών έργων για να στολίσουν τους ναούς, τα δημόσια κτίρια και τις επαύλεις τους. Νέες δημιουργίες της εποχής παρατηρούνται στην αρχιτεκτονική και στην τέχνη του πορτρέτου. Όμως και αυτές οι δημιουργίες αποτελούν συνέχεια και εξέλιξη των επιτευγμάτων της κλασικής και ελληνιστικής εποχής.

Αρχιτεκτονική

Στην αρχιτεκτονική νέα, ελαφριά και πιο εύπλαστα υλικά, όπως τα τούβλα –οπτές πλίνθοι– και χυτό τσιμέντο αντικαθιστούν συχνά τον λίθο και έτσι διευκολύνεται η κατασκευή μεγάλων οικοδομών που στεγάζονται με θόλους και καμάρες. Οι ίδιοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί συνεχίζονται σε πολύπλοκους συνδυασμούς που ανταποκρίνονται ικανοποιητικότερα στο «αυτοκρατορικό» πνεύμα του μεγάλου και ισχυρού κράτους.

133

Η Πύλη του Αδριανού στην Αθήνα (2^ος αιώνας μ.Χ.).
Βρισκόταν στο σημείο που από την αρχαία πόλη –του Θησέα–, περνούσε ο επισκέπτης στη νεότερη πόλη που έκτισε ο Αδριανός. Ήταν στολισμένη με κορινθιακούς κίονες και με τα αγάλματα του Θησέα και του Αδριανού. Από πεντελικό μάρμαρο, ύψος 18 και πλάτος 13 μ.

Η Αψίδα του Γαλέριου
Τμήμα της Αψίδας του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη, 4ος αι.
Ήταν στολισμένη με ανάγλυφες πλάκες που εξιστορούσαν τα πολεμικά κατορθώματα του αυτοκράτορα Γαλέριου εναντίον των Περσών. Κοντά ήταν κτισμένο και το ανάκτορο του Γαλέριου.

Τοιχογραφία στην Πομπηία με
παράσταση αμφιθεάτρου (59 μ.Χ).

Μεγάλες πλατείες που περιβάλλονται από στοές και στις οποίες συχνά κτίζονται ναοί αφιερωμένοι στη λατρεία των αυτοκρατόρων – fora – λαμπρύνουν τη Ρώμη και άλλες πόλεις, υδραγωγεία, γέφυρες και μεγάλοι δρόμοι με στοές αποσκοπούν στην ύδρευση και επικοινωνία των κέντρων της αυτοκρατορίας μεταξύ τους, κολοσσιαία λουτρά αποτελούν κέντρα πολιτιστικώνεκδηλώσεων και επικοινωνίας (βλ. και παράθεμα «Οι Ρωμαίοι και τα δημόσια έργα», σελ. 124), τα θέατρα μετατρέπονται σε αμφιθέατρα για ναυμαχίες, μονομαχίες και θηριομαχίες, πολυτελή ανάκτορα και επαύλεις κτίζονται παντού.

Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά που συχνά αντιγράφουν ονομαστά έργα της ελληνικής τέχνης διακοσμούν όλα αυτά τα κτίρια και μας δίνουν μια εικόνα των χαμένων πρωτότυπων έργων.

Οικία Βετίων

134

Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντα (1^ος αιώνας μ.Χ.).
Το διάσημο αυτό έργο που επηρέασε μεγάλους καλλιτέχνες του ευρωπαϊκού μπαρόκ είχε στηθεί σε συγκρότημα κτιρίων που αποτελούσαν την κατοικία του αυτοκράτορα Τίτου στη Ρώμη. Ο ιερέας του Απόλλωνα στην Τροία, Λαοκόων, τιμωρείται από τους θεούς διότι συμβούλεψε τους Τρώες να μη δεχθούν τον Δούρειο Ίππο: ένα τεράστιο φίδι αγκαλιάζει θανάσιμα τον Λαοκόοντα και τους γιους του.

Γλυπτική

Έργα γλυπτικής ρωμαϊκής περιόδου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Στη γλυπτική είναι Έλληνες γλύπτες που αναζήτησαν εργασία στη Ρώμη και που έδωσαν τον τόνο δημιουργώντας εκτός από αντίγραφα και νέα έργα αναμειγνύοντας τεχνοτροπίες της ελληνικής τέχνης – εκλεκτικά έργα. Τα ρωμαϊκά πορτρέτα αποτελούν ίσως την πιο χαρακτηριστική γλυπτική δημιουργία των Ρωμαίων. Άλλοτε έντονα ρεαλιστικά και άλλοτε πιο κοντά στα έργα της κλασικής εποχής χάρισαν έξοχες απεικονίσεις προσωπικοτήτων τόσο των δημοκρατικών χρόνων όσο και των αυτοκρατόρων και των μελών της οικογένειάς τους. Για την απεικόνισή τους χρησιμοποιούνται τα σώματα κλασικών αγαλμάτων θεών σε συνδυασμό με το πορτρέτο του αυτοκράτορα ή άλλων προσωπικοτήτων, μερικές φορές με αντιαισθητικό αποτέλεσμα. Εκτός από τα αγάλματα αναπτύσσεται και το ιστορικό ανάγλυφο, με απεικονίσεις σημαντικών ιστορικών γεγονότων, όπως τα πολεμικά κατορθώματα των αυτοκρατόρων πάνω στον κορμό κολοσσιαίων κιόνων και θριαμβικών τόξων. Ως επιτάφια μνημεία, εκτός από τις ανάγλυφες στήλες χαμηλής συνήθως καλλιτεχνικής αξίας, κυριαρχούν οι ανάγλυφες μαρμάρινες σαρκοφάγοι με μυθολογικές-αλληγορικές παραστάσεις, καθώς και οι μαρμάρινες οστεοθήκες, ενώ οι αυτοκράτορες θάβονται σε εντυπωσιακά μαυσωλεία.

Αντίγραφο αγάλματος καθιστής μεθυσμένης γριάς με λάγυνο. Μόναχο, Staatliche Glyptothek.

Αντίγραφο αγάλματος παιδιού που βγάζει αγκάθι από το πόδι του.

“Σαρκοφάγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου” από τη Σιδώνα.

Κλαύδιος και Αγριππίνα

Αριστερά: Εικονιστικό άγαλμα-πορτραίτο του αυτοκράτορα Κλαυδίου στην Ολυμπία (1^ος αι. π.Χ.). Ο αυτοκράτορας παριστάνεται όπως ο Δίας, με τον αετό στα πόδια του και το σκήπτρο –λείπει σήμερα– στο αριστερό χέρι. Το κεφάλι του αποτελεί εξιδανικευμένο πορτρέτο του αυτοκράτορα. (Μουσείο Ολυμπίας).
Δεξιά: Πορτρέτο της αυτοκράτειρας Αγριππίνας της νεότερης από το Μητρώο της Ολυμπίας (1^ος αι. π.Χ.). Απεικονίζεται πιθανότατα η σύζυγος του Κλαυδίου και μητέρα του Νέρωνα. Το σώμα της αυτοκράτειρας είναι στον τύπο κλασικού αγάλματος του 4ου αιώνα π.Χ., ενώ το κεφάλι έχει την κόμμωση της εποχής της αυτοκράτειρας και το πρόσωπο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της (Μουσείο Ολυμπίας).

135

ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου η αυτοκρατορία διασπάται. Νέα κράτη μπαίνουν δυναμικά στο προσκήνιο της ιστορίας. Νέοι, πρωτόγνωροι θεσμοί (Συμπολιτείες) δημιουργούνται. Η γεωργία εμπλουτίζεται με καινούργιες μεθόδους, η οικονομία αναπτύσσεται γοργά. Μεγάλη ώθηση δίνεται στις επιστήμες: γεωμετρία, μηχανική, ιατρική, φυσική. Η αρχιτεκτονική εντυπωσιάζει με ογκώδη και καλαίσθητα έργα, ενώ η γλυπτική προσπαθεί να εκφράσει τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Ο ελληνιστικός όμως κόσμος αργότερα θα υποκύψει στη Ρώμη, η οποία σε διάστημα λίγων ετών κατάφερε να δημιουργήσει, με τα μέτρα της εποχής, κοσμοκρατορία.

136

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Πού οφείλεται η μεγάλη ανάπτυξη της τέχνης του ρωμαϊκού πορτρέτου; Να συγκριθεί το άγαλμα του Σοφοκλή (εικ. σελ. 108) με το άγαλμα του Κλαυδίου στην Ολυμπία (εικ. σελ. 135).
2. Σε τι διαφέρει το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου (εικ. σελ. 112) από το Κολοσσαίον στη Ρώμη (εικ. σελ. 133);
3. Αναζητήστε πληροφορίες για το υδραγωγείο του Αδριανού και το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού στην Αθήνα.
4. Για ποιους λόγους ανέπτυξαν οι Ρωμαίοι ιδιαίτερα το οδικό δίκτυο; Τι γνωρίζετε για την Εγνατία οδό;
5. Να αναζητηθούν ρωμαϊκά κτίρια στην ιδιαίτερη πατρίδα σας και να περιγραφούν.

Διάβασε στη Βικιπαίδεια για τον Βιργίλιο, για τον Οβίδιο, για τον Οράτιο, για τον Παυσανία, για τον Λογγίνο, για τον Φιλόστρατο, για τον Αθήναιο, για τον Αρριανό, για τον Πλούταρχο, για τον Πλωτίνο, για τον Λουκιανό, για τον Ηρώδη τον Αττικό, για τον Γαληνό.