Κεφάλαιο 3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717-1025)
II. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία




1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία

2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους«δυνατούς»

Διδασκαλία με έμφαση στα εξής σημεία:

Οι κοινωνικές τάξεις της υπαίθρου (ορισμοί), σ. 48

Η ανάπτυξη των πόλεων και τα αστικά κοινωνικά στρώματα, σ. 49

Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατών, σ. 50

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχ. βιβλίου για την ανάδειξη των παραπάνω

-«Οικονομία και κοινωνία στο Βυζάντιο», Μαθησιακά Αντικείμενα, Φωτόδενδρο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Παιχνίδι ρόλων: Ένας Βυζαντινός αγρότης απευθύνεται στον αυτοκράτορα, παρουσιάζοντας τα προβλήματα που αντιμετωπίζει και ζητώντας την προστασία της πολιτείας.

 1 ώρα 



χρονολόγιο ιμε Δες κι εδώ

717| 726| 730| 732| 740| 741| 747| 763| 775| 780| 787| 790| 797| 800| 802| 811| 812| 813| 815| 820| 823| 829| 838| 842| 860| 863| 864 867| 870| 879| 886| 887| 895| 912| 913| 920| 943| 951| 959| 961| 962| 963| 965| 968| 969| 975| 976| 989| 997| 1002| 1014| 1018| 1025| 1028| 1028| 1034| 1041| 1042| 1054 | 1055| 1056|

Δυναστείες και αυτοκράτορες

Δυναστεία των Ισαύρων ή Συριακή δυναστεία
Λέοντας Γ' (717-741) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Ε' (741-775) αετ Βικιπαίδεια
Λέοντας Δ' Χάζαρος (775-780) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Στ'- Ειρήνη (780-790)
Κωνσταντίνος Στ' (790-797) αετ Βικιπαίδεια
Ειρήνη (797-802) αετ Βικιπαίδεια

«Διάδοχοι» της δυναστείας των Ισαύρων
Νικηφόρος Α' (802-811) αετ Βικιπαίδεια
Σταυράκιος (811) αετ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Α' ο Ραγκαβές (811-813) αετ Βικιπαίδεια
Λέων Ε' Αρμένιος(813-820) αετ Βικιπαίδεια

Δυναστεία του Αμορίου
Μιχαήλ Β' ο Τραυλός (Ψελλός)(820-829) αετ Βικιπαίδεια
Θεόφιλος (829-842) αετ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος (842-867) αετ Βικιπαίδεια

Δυναστεία των Μακεδόνων (Μακεδονική δυναστεία)
Βασίλειος Α' ο Μακεδών (867-886) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Λέων ΣΤ' ο Σοφός (886-912) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Αλέξανδρος (912-913) αετ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος (913-959) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Β' (959-963) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Νικηφόρος Β' Φωκάς (963-969) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ιωάννης Α' Τσιμισκής (969-976) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Βασίλειος Β'  (976-1025) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Ζωή (1028-1050) αετ Βικιπαίδεια
Ρωμανός Γ' ο Αργυρός (1028-1034) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Δ' ο Παφλαγών (1034-1041) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ Ε' ο Καλαφάτης (1041-1042) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Θεοδώρα (1042 & 1055-1056 ) αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια
Μιχαήλ ΣΤ' Βρίγγας (Στρατιωτικός) (1056-1057) εκτός δυναστείας αετ ΙΜΕ Βικιπαίδεια


Όροι – κλειδιά της ενότητας
Αριστοκρατία των αξιωμάτων, αριστοκρατία της γης, δυνατοί, πένητες, πάροικοι, χωρία ή προάστεια, εκχρηματισμένη οικονομία, αστυκώμες, εμποροπανηγύρεις, εξωτερικό εμπόριο, μακρινό εμπόριο, μπαχαρικά, τάξη επιχειρηματιών, συντεχνίες (συστήματα), δήμος.

Στα χρόνια της δυναστείας των Μακεδόνων η δημογραφική εξέλιξη σταθεροποιήθηκε και οι δείκτες της οικονομίας βελτιώθηκαν. Η αστική οικονομία φαίνεται ότι αναπτύχθηκε περισσότερο από την οικονομία της υπαίθρου.

α. Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου

σχόλιο Οι γαιοκτήμονες-αριστοκράτες του ύστερου Ρωμαϊκού Κράτους φαίνεται ότι χάθηκαν κατά τις εχθρικές εισβολές του 7ου αι. Στο μεταίχμιο από τον 8ο προς τον 9ο αι. άρχισε να σχηματίζεται μια νέα αριστοκρατία της γηςεπαρχιακή), κοντά στην οποία υπάρχει και η αριστοκρατία των αξιωμάτωναστική).

Επέκταση οικογενειακών επωνύμων και συγκρότηση βυζαντινής αριστοκρατίας (8ος -11ος αι.)

Χρόνος εμφάνισης επωνύμων

Αριθμός επωνύμων

Ποσοστό %

8ος αι.

6

4%

9ος αι.

16-17

10%

900-976

25

16%

976-1025

45-50

30%

1025-1100

60

40%

σύνολο

147-153

100%


σχόλιο Ο πίνακας δείχνει τη βαθμιαία επέκταση οικογενειακών επωνύμων, η οποία συνδέεται στενά με τη διαμόρφωση της νέας βυζαντινής αριστοκρατίας (8ος-11ος αι.). Οι δύο ομάδες της αριστοκρατίας συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες και συγχωνεύτηκαν σε ενιαία τάξη στα τέλη του 10ου αι. Είναι οι δυνατοί. Σ' αυτούς περιλαμβάνονταν οι πολιτικοί, οι στρατιωτικοί και οι θρησκευτικοί άρχοντες και οι διαχειριστές της κρατικής, της αυτοκρατορικής, της εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας.

σχόλιο Οι αγροτικές μάζες, οι πένητες, αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, ακτήμονες γεωργούς που μίσθωναν γη για καλλιέργεια και παροίκους που ήταν δεμένοι με τη γη ή είχαν προσωπική εξάρτηση από τους κυρίους της.

Επαγγέλματα στο Βυζάντιο Επαγγέλματα στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Οικονομία και κοινωνία στο Βυζάντιο Οικονομία και κοινωνία στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Κοινωνική κινητικότητα Κοινωνική κινητικότητα (ΙΜΕ)

κοινωνική πυραμίδα
Πάτα την εικόνα, για να μεταφερθείς στη σελίδα του Φωτόδεντρου

Ένας μικρασιάτης μεγαλογαιοκτήμονας

Ο Φιλάρετος, γιος του Γεωργίου από την Παφλαγονία] συγκαταλεγόταν στους ευγενείς του Πόντου και της Γαλατίας. Ήταν ζάπλουτος και κατείχε πολλά κοπάδια: εξακόσια βόδια, εκατό ζευγάρια βοδιών για όργωμα, οχτακόσια άλογα που έβοσκαν στα λιβάδια του, ογδόντα άλογα και μουλάρια που χρησίμευαν για μεταφορές, δώδεκα χιλιάδες πρόβατα.

Ήταν επίσης ιδιοκτήτης σαράντα οκτώ εκτεταμένων αγροκτημάτων (προάστεια) που είχαν καθορισμένα όρια, ήταν ωραία και πολύ μεγάλης αξίας, καθώς από τα υψώματα που βρίσκονταν απέναντι από αυτά ανέβλυζε κάθε φορά μια πηγή που μπορούσε να αρδεύσει βαθιά τα χωράφια που χρειάζονταν πότισμα διέθετε, επίσης, πολλούς υπηρέτες και πάρα πολλά πλούτη.

Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεήμονος (τέλη 8ου αι.), έκδ.Μ.-Η. Fourmy - M. Leroy, Byzantion 9 (1934) 113-115.


σχόλιο Από τις αρχές του 9ου αι. η αγροτική κοινότητα και οι ανεξάρτητοι αγρότες άρχιζαν να κινδυνεύουν τόσο από τη συνήθεια των μεγαλοκτηματιών να αποκτούν τα κτήματα των μικρομεσαίων γαιοκτημόνων με νόμιμους (αγορά ή κληροδοσία) ή και παράνομους τρόπους όσο και από τη φορολογική πίεση που ασκούσε το κράτος.

σχόλιο Τα μεγάλα κτήματα δεν ήταν ενιαία, αλλά αποτελούνταν από πολυάριθμες διάσπαρτες εκτάσεις, τα χωρία ή προάστεια που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι. Με τα έσοδα από τα κτήματά τους και με τους μισθούς που έπαιρναν από το κράτος ως αξιωματούχοι, οι ευγενείς ζούσαν ζωή γεμάτη χλιδή. Από την άλλη μεριά ήταν απρόθυμοι να δαπανήσουν χρήματα, για να βελτιώσουν τις εγκαταστάσεις των υποστατικών τους και τα μέσα και τις τεχνικές της παραγωγής.

Όλα αυτά συνέβαλαν ώστε η αγροτική παραγωγή στο Βυζάντιο να παραμείνει στάσιμη και ευάλωτη στις κρίσεις που άρχισαν να εκδηλώνονται στα μέσα του 11ου αι.

Ο μεγαλογαιοκτήμονας Φιλάρετος παραθέτει γεύμα στους βασιλικούς (τέλη 8ου αι.)

Αφού ετοιμάστηκε το τραπέζι, μπήκαν οι βασιλικοί (δηλαδή οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι) και αντίκρισαν ένα ωραιότατο μεγάλο τρίκλινο (πολυτελής αίθουσα για επίσημα δείπνα). Στο κέντρο έστεκε ένα αρχαίο τραπέζι, από ελεφαντόδοντο με χρυσή επένδυση, στρογγυλόσχημο και υπερβολικά μεγάλο, που χωρούσε τριάντα έξι άνδρες. Πάνω σ' αυτό είδαν σερβιρισμένα φαγητά που ταίριαζαν σε αυτοκράτορες. Εκεί είδαν και τον σεβάσμιο άνδρα με το όμορφο παράστημα (τον Φιλάρετο) και ευχαριστήθηκαν πάρα πολύ.
Βίος αγίου Φιλαρέτου του Ελεήμονος, έκδ. M.-H. Fourmy - Μ. Leroy, Byzantion 9 (1934) 137-138.

48


β. Οικονομία και κοινωνία των πόλεων

σχόλιο Αντίθετα, μεγάλη ανάπτυξη, με επίκεντρο τις πόλεις, γνώρισε η αστική οικονομία που ήταν, όπως και η αγροτική, εκχρηματισμένη σε μεγάλο βαθμό. Από τις αρχές του 9ου αι. παλιές πόλεις, όπως η Πάτρα και η Σπάρτη, ανοικοδομήθηκαν, ενώ ιδρύθηκαν και νέες. Οι πόλεις άρχισαν να ξαναβρίσκουν την οικονομική τους λειτουργία. Κάστρα, όπως το Άρτζε (Γεωργία) και το Άνιον (Αρμενία), έγιναν αστυκώμαι ή αγροτοπόλεις, δηλ. αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα. Μεγαλύτερη εμπορική κίνηση είχαν οι πόλεις Έφεσος, Ευχάϊτα, Τραπεζούς κ. ά., όπου διεξάγονταν ετήσιες εμποροπανηγύρεις.

σχόλιο Οι έμποροι και οι βιοτέχνες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες ή επαγγελματικά σωματεία (συστήματα). Το ύψος της παραγωγής και οι τιμές των προϊόντων ήταν προκαθορισμένες. Η λειτουργία των συστημάτων στην Κων/λη καθοριζόταν από το Επαρχικόν Βιβλίον, συλλογή διατάξεων των αρχών του 10ου αι. Οι περισσότερες βιοτεχνίες αφορούσαν τον τομέα των τροφίμων. Από τον 10ο αι. εμφανίστηκαν επιχειρήσεις σχετικές με την επεξεργασία και εμπορία ειδών πολυτελείας (μετάξι, μπαχαρικά, πολύτιμοι λίθοι).

σχόλιο Το βυζαντινό εξωτερικό εμπόριο αναβίωσε από τα μέσα του 10ου αι. Η ακτίνα της δράσης του μεγάλωνε συνεχώς. Αναπτύχτηκαν εμπορικές σχέσεις με τους Βουλγάρους, τους Ρώσους, τις ιταλικές πόλεις, ιδίως τη Βενετία, και το Χαλιφάτο. Οι βυζαντινοί έμποροι ταξίδευαν μέχρι το Κάιρο και άλλους τόπους του Χαλιφάτου, για να προμηθευτούν τα περιζήτητα και πολύ επικερδή μπαχαρικά. Αλλά και οι μουσουλμάνοι έμποροι μετέφεραν μπαχαρικά, αρώματα και βαφικές ύλες στο Βυζάντιο. Ο εκτελωνισμός τους γινόταν στην Τραπεζούντα, εμπορική πύλη της Μ. Ασίας προς Ανατολάς.

«Ταξιδεύοντας στο Βυζάντιο» «Ταξιδεύοντας στο Βυζάντιο», εκπαιδευτική δραστηριότητα (Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων)

σχόλιοΗ συνεχής ανάπτυξη της αστικής οικονομίας οδήγησε στη δημιουργία της μεσαίας τάξης (τάξης των επιχειρηματιών), αποτελούμενης από εμποροβιοτέχνες, ναυκλήρους και τραπεζίτες. Οργανωμένη σε συντεχνίες ή αδελφότητες υποκινούσε συχνά λαϊκά κινήματα κατά των ευγενών και έφτασε στο απόγειο της κοινωνικής και πολιτικής της επιρροής στα μέσα του 11ου αι.

σχόλιο Οι πολυάριθμες λαϊκές μάζες των πόλεων (δήμος) αποτελούνταν από φτωχούς που εργάζονταν περιστασιακά ή ήταν άνεργοι.

Δείπνο πλουσίων. Μικρογραφία χειρογράφου του 14ου αι.
(Παρίσι. Εθνική Βιβλιοθήκη).
ευγενείς

Εμπορική σημασία της Τραπεζούντας

α. Οι μυρεψοί οφείλουν να παραλαμβάνουν από τους εισαγωγείς την πραμάτεια που τους αναλογεί, στην τιμή που έχει κάθε είδος, την ημέρα που εισάγεται στην Κωνσταντινούπολη από εμπόρους της Χαλδίας ή της Τραπεζούντας ή κάποιας άλλης περιοχής [...]. Και ας εμπορεύονται πιπέρι, ναρδόσταχυ κανέλα, ξυλαλόη, άμβαρ, μόσχο, λιβάνι, σμύρνα, βαρζί (κόκκινη βαφή), λουλάκι, λάκα, λαζούρι, χρυσόξυλο, ζυγαία, και ό,τι άλλο σχετικό με τη μυρεψική και τη βαφική.

Επαρχικόν Βιβλίον, 10. 2, έκδ. J. Koder, Βιέννη 1991, 110-111.
β. Στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας είναι η Τραπεζούντα. Εκεί, στη διάρκεια του έτους, γίνονται πολλές εμπορικές εκθέσεις, και έρχονται πολλοί λαοί για εμπόριο: Μουσουλμάνοι, Βυζαντινοί, Αρμένιοι και άλλοι, ακόμη και άνθρωποι από την Κιργιζια.

Al-Mas'udi, Χρυσά λιβάδια, γερμ. μετ. G. Rotter, Μόναχο 1982, 85 εξ.
γ. Η Τραπεζούντα είναι συνοριακή πόλη των Ρωμαίων. Εκεί μεταβαίνουν όλοι μας οι έμποροι. Όλα τα υφάσματα της ελληνικής βιοτεχνίας, όλα τα μεταξωτά που εισάγονται στην επικράτεια του Ισλάμ, μεταφέρονται διάμέσου της Τραπεζούντος.

Al-Istakri, γαλ. μετ. Defremery, Journal Asiatique 14 (1849) 462.



ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ


  1. Ποιες κατηγορίες αγαθών περιλάμβανε και πού οφειλόταν η ευφορία των κτημάτων του Φιλάρετου;
  2. Με βάση τα δεδομένα του πίνακα, να εκφράσεις τη γνώμη σου για τις αλλαγές που σημειώθηκαν στους ρυθμούς διαμόρφωσης της μεσοβυζαντινής αριστοκρατίας.
  3. ευγενείς Αξιοποιώντας τα δεδομένα του σχετικού παραθέματος και τις λεπτομέρειες της εικόνας του δείπνου, να εντοπίσεις τα στοιχεία που δείχνουν την πολυτέλεια της ζωής της βυζαντινής αριστοκρατίας (φαγητά, σερβίτσια, σκεύη, έπιπλα).
  4. Αφού ψάξεις στα λεξικά και τις εγκυκλοπαίδειες, κατάταξε σε τρεις στήλες με επικεφαλίδες τα ουσιαστικά ΑΡΩΜΑΤΑ, ΜΠΑΧΑΡΙΚΑ, ΒΑΦΙΚΑ, τα εξωτικά προϊόντα που είχαν το δικαίωμα να εισάγουν στο Βυζάντιο οι έμποροι της Τραπεζούντας ή της ευρύτερης περιοχής (Χαλδίας).

Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου: εικ.
Διάβασε για την περίοδο από το 867-1025 ΙΜΕ