5-1 Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Οικογενειακή ζωή, σχολείο, ενδυμασία και μόδα, διατροφή, ψυχαγωγία, μοναστισμός

Η οικογενειακή ζωή

Ο γάμος στα βυζαντινά χρόνια

Ο νόμος δεν επέτρεπε να παντρεύονται τα κορίτσια κάτω από δώδεκα χρονών και τα αγόρια κάτω από δεκατέσσερα. Πριν από τον γάμο τελούνταν οι αρραβώνες και υπογραφόταν συμβόλαιο που καθόριζε την προίκα της νύφης και τα δώρα του γαμπρού. Μετά την τέλεση του μυστηρίου, οι συγγενείς και φίλοι γύριζαν στο σπίτι του γαμπρού, όπου ακολουθούσε το γαμήλιο γλέντι. Το κράτος, παρά την αντίθετη θέση της Εκκλησίας, επέτρεπε το διαζύγιο εφόσον συναινούσαν και τα δύο μέρη.

Όταν η σύζυγος αγανακτεί

Φροντίζω το σπίτι και κάνω όλες τις δουλειές [...] Φροντίζω τα παιδιά καλύτερα από την καλύτερη παραμάνα. Υφαίνω μόνη μου τη ρόμπα που φορώ [...] Φτιάχνω τα πουκάμισα και τα παντελόνια [...] Πότε μου αγόρασες μια φούστα; Ποτέ δεν είδα από τα χέρια σου πασχαλιάτικο δώρο. Άντεξα έντεκα χρόνια στερήσεων και μιζέριας κοντά σου και δεν πήρα από σένα ούτε ένα ζευγάρι κάλτσες. Ποτέ δεν είχα μια μεταξωτή ρόμπα, ποτέ ένα δακτυλίδι, ποτέ ένα βραχιόλι.

Το απόσπασμα περιγράφει μια κατάσταση που συμβαίνει σε όλες τις εποχές, είναι δείγμα της παιγνιώδους διάθεσης των βυζαντινών και, ασφαλώς, δεν είναι αντιπροσωπευτικό των συζυγικών σχέσεων στη βυζαντινή κοινωνία.

Από τα Πτωχοπροδρομικά, στο: Ζεράρ Βαλτερ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1999, 192.

Οι γυναίκες δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες και η συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή ήταν περιορισμένη. Αν και γενικότερα έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο στα κοινά, πολλές φορές κυριαρχούσαν στην οικογενειακή ζωή. Όφειλαν να σκεπάζουν το πρόσωπό τους, όταν έβγαιναν έξω, και δεν είχαν το δικαίωμα να μετέχουν σε δημόσιες τελετές. Οι πλούσιες γυναίκες συνοδεύονταν από ένα δούλο κατά τις εξόδους τους.

Η γυναίκα στη βυζαντινή τέχνη
Ο καλλωπισμός στο Βυζάντιο, συμβουλές ομορφιάς (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Ωστόσο, παρά τους περιορισμούς, οι γυναίκες μετά τον 11^ο αιώνα μπορούσαν να λάβουν μέρος στα κοινά και είχαν πρόσβαση στην παιδεία.

Όπως συμβαίνει σε όλες τις εποχές, η γέννηση ενός παιδιού ήταν οπωσδήποτε ένα ευχάριστο γεγονός. Για να το ξεχωρίζουν από τα άλλα παιδιά πρόσθεταν το όνομα του πατέρα του σε πτώση γενική, αργότερα όμως καθιερώθηκε και το επώνυμο, αρχικά στις αριστοκρατικές οικογένειες, όπως ήταν οι Κομνηνοί και οι Παλαιολόγοι.

Η οικογένεια φρόντιζε το παιδί και η μητέρα του το καθησύχαζε με παραμύθια ή με αφηγήσεις από την Αγία Γραφή, όπως η παιδική ηλικία του Ισαάκ και του Ιακώβ. Η βυζαντινή νομοθεσία αντιμετώπιζε το παιδί, όπως και η μητέρα του, με μεγάλη συμπάθεια. Το παιδί, αφού περνούσε τα πρώτα χρόνια της ζωής του κοντά στην οικογένειά του, άρχιζε να μαθαίνει τα πρώτα γράμματα στο σχολείο.

Η γέννηση στο Βυζάντιο

Παίζοντας πάνω σ' ένα παγόβουνο

Την ίδια χρονιά (763) από τον μήνα Οκτώβριο εκδηλώθηκε σφοδρό και ανυπόφορο ψύχος .[...] με αποτέλεσμα να παγώσει η θάλασσα [...]. Τον μήνα Φεβρουάριο του επόμενου χρόνου ο πάγος σύμφωνα με το θέλημα του Θεού έσπασε και χωρίστηκε σε πολυάριθμα τμήματα που έμοιαζαν με βουνά και παρασύρθηκαν από τη βία του ανέμου στη Δαφνουσια και το Ιερόν και περνώντας από τα Στενά [του Βοσπόρου] έφτασαν στην Πόλη [...]. Εγώ ο ίδιος έγινα αυτόπτης και ανέβηκα σ' ένα από τα παγόβουνα μαζί με 30 συνομηλίκους μου (παιδιά), για να παίξουμε πάνω σ' αυτό [...]. Ένα άλλο τεράστιο παγόβουνο προσέκρουσε στο τείχος και το συγκλόνισε. Μαζί με το τείχος ταρακουνήθηκαν και τα οικήματα που ήταν μέσα από αυτό [...]. Και όλοι οι άντρες και τα γυναικόπαιδα της Πόλης παρακολουθούσαν από κοντά αδιάλειπτα το θέαμα και επέστρεφαν με θρήνους και δάκρυα στα σπίτια τους και δεν ήξεραν τι να πουν γι' αυτά.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, εκδ. C. de Boor, 434-435.

■ Πώς μπορείς να εξηγήσεις τη συμπεριφορά των παιδιών και των μεγάλων απέναντι στο συγκεκριμένο φυσικό γεγονός;

Το σχολείο

Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση, ακολουθούσε δύο κύκλους σπουδών, του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον πρώτο κύκλο σπουδών φοιτούσαν παιδιά από την ηλικία των επτά περίπου ετών και στο δεύτερο από την ηλικία των δώδεκα. Τα παιδιά μάθαιναν σταδιακά ανάγνωση, γραφή, γραμματική, ρητορική και φιλοσοφία, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Μεταξύ άλλων διδάσκονταν τον Όμηρο, κλασικούς και μεταγενέστερους συγγραφείς.

Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο (Άρθρα, περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»)

Οι πόροι για τη λειτουργία των σχολείων προέρχονταν από τα δίδακτρα που κατέβαλλαν οι μαθητές, ενώ λειτουργούσαν και δωρεάν σχολεία για τα ορφανά. Παράλληλα προς τα λεγόμενα κοσμικά σχολεία λειτουργούσαν και εκκλησιαστικά.

Μετά τις βασικές σπουδές όσοι είχαν την έφεση και τις οικονομικές δυνατότητες μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο.

Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η στοιχειώδης εκπαίδευση στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η μέση εκπαίδευση στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η ανώτερη εκπαίδευση στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Για να μάθεις πρέπει να ρωτάς

Διάβαζε πολλά και θα μάθεις πολλά. Και αν δεν καταλαβαίνεις, μη χάνεις το θάρρος σου. Διαβάζοντας με προσοχή το βιβλίο σου, με τη βοήθεια του Θεού θα αποκτήσεις τις γνώσεις που περιέχει και θα τις κατανοήσεις. Μη διστάζεις να ρωτάς αυτούς που ξέρουν για όσα δεν γνωρίζεις και να μη μεγαλοπιάνεσαι. Οι άνθρωποι γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, δηλ. με το να μη θέλουν να ρωτούν, μένουν με ελλιπείς γνώσεις. (Ελεύθερη προσαρμογή)

Κεκαυμένου, Στρατηγικόν, 60 (εκδ. Wassilieysky- Jernstedt).

Η ασθένεια, η ιατρική και κοινωνική περίθαλψη, ο θάνατος

Η ιατρική στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η Ιατρική στο Βυζάντιο
Το παιδί και η υγεία του στη βυζαντινή εποχή
Ιαματικός κρίκος
Θάνατος και ταφή στα βυζαντινά χρόνια

Για την αντιμετώπιση των ασθενειών οι Βυζαντινοί είχαν οργανώσει ιατρικές υπηρεσίες. Κάθε πόλη διέθετε το νοσοκομείο της με αριθμό γιατρών ανάλογα με τον πληθυσμό της. Υπήρχαν, βέβαια, και γιατροί που δέχονταν τους ασθενείς στα ιατρεία τους ή επισκέπτονταν τους ασθενείς στα σπίτια τους. Ωστόσο, οι δεισιδαιμονίες οδηγούσαν συχνά τον λαό και στη μαγεία, παρά την αντίδραση της Εκκλησίας, προκειμένου να αντιμετωπίσει προβλήματα υγείας. Μάλιστα υπήρχε και ανταγωνισμός μεταξύ μαγείας και ιατρικής. Σε κάθε πόλη υπήρχαν, επίσης, πτωχοκομεία και ορφανοτροφεία τα οποία ιδρύονταν και συντηρούνταν από την Εκκλησία.

Ο κανονισμός λειτουργίας ενός νοσοκομείου

Η Αυτοκρατορική Μεγαλειότητά μου αποφάσισε την ίδρυση και ενός νοσοκομείου για πενήντα ασθενείς. Ορίζω τα εξής: Να υπάρχουν πενήντα άνετα κρεβάτια για τους εισαγόμενους [...]. Τα πενήντα κρεβάτια μοιράζονται σε πέντε πτέρυγες. Σε κάθε πτέρυγα να υπάρχει ένα επικουρικό κρεβάτι, που να προορίζεται για επείγουσες περιπτώσεις [...]. Σε κάθε πτέρυγα να έχουν υπηρεσία δύο γιατροί, τρεις αρχινοσοκόμοι, δύο βοηθητικοί νοσοκόμοι και δύο υπηρέτες. Από το προσωπικό του νοσοκομείου, τέσσερις νοσοκόμοι και μια νοσοκόμα, δηλαδή ένα άτομο σε κάθε πτέρυγα, πρέπει να διανυκτερεύουν κοντά στους αρρώστους [...]. Οι γιατροί πρέπει να επισκέπτονται το νοσοκομείο κάθε μέρα. Από την αρχή του Μαΐου ως τη γιορτή του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) πρέπει να το επισκέπτονται και τα βράδια. Μετά την προσήκουσα προσευχή πρέπει να εξετάζουν τους ασθενείς με προσοχή και με ευσυνειδησία, να κάνουν πλήρη και ακριβή διάγνωση της πάθησης του καθενός, να ορίζουν στον καθένα τα κατάλληλα φάρμακα και να δίνουν σωστές οδηγίες.

Από το Τυπικόν του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού για το νοσοκομείο της Μονής Παντοκράτορος στην ωνσταντινούπολη, έκδ. Α. Dimitrievskij, Τυπικά, Κίεβο, 1895,556-702, στο: H.G. Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990, 456-457.

Η κατοικία

Η βυζαντινή πόλη, παρουσίαση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η βυζαντινή κατοικία, μια κάτοψη (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η βυζαντινή κατοικία, παρουσίαση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Δημόσια και ιδιωτική ζωή στα βυζαντινά χρόνια
Τα βυζαντινά σπίτια
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: σπίτια

Τα σπίτια στις πόλεις οικοδομούνταν γύρω από μια κεντρική αίθουσα που την χρησιμοποιούσαν για υποδοχή. Στο ισόγειο, τα σπίτια διέθεταν δωμάτιο με τζάκι, κουζίνα, πλυσταριό, λουτρό και ένα εικονοστάσιο ή παρεκκλήσι. Κολώνες πέτρινες ή ξύλινες στήριζαν τον επόμενο όροφο, όπου βρίσκονταν τα υπόλοιπα δωμάτια. Αντίθετα, οι φτωχοί της Κωνσταντινούπολης και των άλλων πόλεων ζούσαν σε άθλιες κατοικίες με ελάχιστες έως ανύπαρκτες ανέσεις. Σε παρόμοιες τραγικές συνθήκες ζούσαν και οι χωρικοί. Τα σπίτια τους ήταν μικρά και αποτελούνταν από ένα μοναδικό στεγασμένο χώρο, που μερικές φορές ήταν διαιρεμένος σε δύο δωμάτια. Οι πιο ευκατάστατοι ζούσαν σε διώροφα σπίτια. Το ισόγειο χρησίμευε για κοτέτσι, στάβλος και αποθήκες, ενώ στον πάνω όροφο βρίσκονταν τα δωμάτια της οικογένειας. Οι μεγαλοκτηματίες που ζούσαν στην επαρχία έμεναν μακριά από τα χωριά σε πολυτελείς επαύλεις με εσωτερικούς κήπους και στοές.

Ένα αριστοκρατικό σπίτι στην επαρχία

Ένα μεγάλο σπίτι με μια μεγάλη αίθουσα υποδοχής σταυροειδώς σκεπασμένη από ένα τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κολόνες και περιτριγυρισμένη από τέσσερα δωμάτια, και γύρω μια ακάλυπτη ταράτσα με αρμάρινο πάτωμα χωρίς πόρτες.

Ένα από τα ακίνητα που χορήγησε ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' στον αδελφό του Ανδρόνικο Δούκα (1073), στο: Andre Guillou, Ο Βυζαντινός Πολιτισμός, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996, 374.

Η ενδυμασία και η μόδα

Η ενδυμασία στο Βυζάντιο (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ο καλλωπισμός στο Βυζάντιο
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: ενδυμασία
Βυζαντινά κοσμήματα
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: κόσμηση

Οι Βυζαντινοί παρακολουθούν με ενδιαφέρον τη μόδα και αγαπούν τα κοσμήματα. Οι αστοί φορούν μακρύ χιτώνα με πολλές πτυχώσεις, μπότες δερμάτινες τον χειμώνα και ανατολίτικα παπούτσια το καλοκαίρι. Τα στιχάρια (χιτώνες) των χωρικών είναι χωρίς μανίκια μερικές φορές, αλλά πάντα ζωσμένα στη μέση. Οι βράκες είναι μακριές ως τον αστράγαλο και κυκλοφορούν ξυπόλυτοι ή με παπούτσια ανοιχτά στη φτέρνα. Οι γυναίκες φορούν πάνω από το στιχάριο ιμάτιο (μανδύα) με μακριά μανίκια που καλύπτει και το κεφάλι. Φροντίζουν τα μαλλιά τους με επιμέλεια και μακιγιάρονται. Οι πλούσιες φορούν πολυτελή ενδύματα, μεταξωτά και λινά.

Η διατροφή

Το βυζαντινό τραπέζι
Ένας μεσαιωνικός ζαχαρόμυλος
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: διατροφή

Οι Βυζαντινοί, με εξαίρεση τις περιόδους νηστείας, έχουν ιδιαίτερη αδυναμία στο φαγητό. Σ' ένα ευκατάστατο σπίτι, το γεύμα και το δείπνο περιλαμβάνει ποικίλα φαγητά, όπως ορεκτικά, κρέατα, ψάρια, γλυκά και κρασί. Βέβαια, ο μέσος βυζαντινός δεν έχει στη διάθεση του πολλές διατροφικές επιλογές αφού πρέπει να αντιμετωπίσει εχθρικές επιδρομές, αυθαιρεσίες των δυνατών και των αξιωματούχων καθώς και επιδημίες και θεομηνίες.

Περικάρπια από χρυσό και σμάλτο (8^ου ή 9^ου αι.). Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι Βυζαντινές ήταν φιλάρεσκες και παραφορτώνονταν με κοσμήματα.

Ψυχαγωγικές εκδηλώσεις στον Ιππόδρομο

Τα διαλείμματα ανάμεσα στις 8 αρματοδρομίες κάλυπταν με εμφανίσεις των μίμων, ακροβατών, ηθοποιών, χορευτών, που εκτελούσαν διαδοχικά το πρόγραμμά τους. Σε περίπτωση εθνικών εορτών, αντί για αρματοδρομίες, οργανώνονταν στον Ιππόδρομο θεατρικές παραστάσεις για ψυχαγωγία του κοινού, και αγώνες αθλητικών ομάδων [...]. Ο ταχυδακτυλουργός Φιλάραιος αμειβόταν τόσο πλουσιοπάροχα για τις εμφανίσεις του, ώστε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν πολύ πλούσιος άνθρωπος. Πολλά χορευτικά προγράμματα εκτελούνταν από παιδιά.. Πάντως, τα ακροβατικά νούμερα, παντομίμες, τραγούδια, αστεία και κωμικές σκηνές με διάφορα θέματα ήταν τα πιο αγαπητά στον λαό, παρά οι χοροί και το σοβαρό θέατρο.

Tamara T. Rice, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, εκδ. Παπαδήμας Αθήνα 1997, 201-202.

Η ψυχαγωγία

Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: ιππόδρομος
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: θεάματα
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: πανηγύρια
Ο χορός ως κοινωνική πράξη στην καθημερινή ζωή των Βυζαντινών

Ιεροτελεστίες, θρησκευτικές, κοινωνικές και λαϊκές γιορτές αποτελούσαν τους βασικούς τρόπους ψυχαγωγίας των Βυζαντινών. Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας διασκέδαζαν στον Ιππόδρομο, όπου εκτός από τις αρματοδρομίες γίνονταν και άλλες εκδηλώσεις, όπως θρησκευτικές πομπές, δημόσιες τελετές, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα άλλα λαϊκά προγράμματα. Τις απόκριες μεταμφιέζονταν και έκαναν παρέλαση στους δρόμους, ενώ με αφορμή τη νέα σελήνη, άναβαν φωτιές στους δρόμους κι οι νέοι πηδούσαν πάνω από αυτές. Δεν έλειπαν, βέβαια, κα οι ταβέρνες που πρόσφεραν φαγητό και άφθονο κρασί.

Στην επαρχία, περίμεναν με ανυπομονησία τα ετήσια πανηγύρια που εξελίσσονταν σε λαϊκές γιορτές. Εκεί συγκεντρώνονταν μάγοι, αστρολόγοι, θεραπευτές, θαυματοποιοί που τραβούσαν την προσοχή του κόσμου, παρά τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας.

Ο μοναχισμός

Ο μοναχισμός είχε αρχικά τη μορφή της αναχώρησης σε κάποια έρημο ή κάποιο ακατοίκητο μέρος μακριά από τους άλλους ανθρώπους και τα εγκόσμια. Γι' αυτό οι άνθρωποι αυτοί ονομάστηκαν μοναχοί, αναχωρητές, ερημίτες ή ασκητές, αφού υπέβαλλαν το σώμα τους σε δοκιμασίες, όπως νηστεία, συνεχή προσευχή, αϋπνία.

Το μοναχικό κίνημα ξεκίνησε από την Αίγυπτο (4^ος αι.), όπου και αποκρυσταλλώθηκαν οι δύο κλασικές του μορφές, η μοναχική (πρότυπο ο άγιος Αντώνιος) και η κοινοβιακή (ιδρυτής ο Παχώμιος). Στη συνέχεια ο μοναχισμός απλώθηκε στην Εγγύς Ανατολή και σε όλο τον χριστιανικό κόσμο, προσαρμοζόμενος στις τοπικές συνθήκες.

Ο κοινοβιακός μοναχισμός οργανώθηκε καλύτερα με την ίδρυση μοναστηριών. Ο επικεφαλής του μοναστηριού ηγούμενος είναι υπεύθυνος για την τήρηση των κανόνων, τους οποίους οι μοναχοί πρέπει να τηρούν με μεγάλη ευλάβεια.

Μεγάλη ακμή γνώρισε ο μοναχισμός μετά την αναστήλωση των εικόνων, οπότε αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των μοναστηριών. Περιοχές ολόκληρες στον Όλυμπο της Βιθυνίας, στην Καππαδοκία και αλλού καλύφθηκαν με μοναστήρια. Το σημαντικότερο όμως μοναστικό κέντρο είναι το Άγιο Όρος στη χερσόνησο του Άθω.

Ήδη από τον 9^ο αιώνα υπήρχε σημαντική μοναχική κοινότητα, η οποία στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μοναστική πολιτεία με τη συνεχή ίδρυση νέων μοναστηριών και χάρη στα προνόμια που παραχώρησαν ο Βασίλειος Α', ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιωάννης Τζιμισκής και άλλοι βυζαντινοί αυτοκράτορες.

Το Άγιο Όρος

Ο όσιος Συμεών ο Στυλίτης. Μικρογραφία από Ευαγγελιστάριο της Μονής Διονυσίου, Άγιο Όρος.
Υπήρχαν μοναχοί που περνούσαν χρόνια στην κορυφή μιας κολόνας (στυλίτες), άλλοι προσεύχονταν με τα χέρια σηκωμένα ψηλά παρακολουθώντας τον ήλιο από την ανατολή μέχρι τη δύση και άλλοι έκλαιγαν συνεχώς καθώς προσεύχονταν. Συμεών

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Σχέδιο Εργασίας: Να συγκεντρώσετε και να παρουσιάσετε χαρακτηριστικές εικόνες και κείμενα που αναφέρονται στην καθημερινή ζωή των βυζαντινών (γέννηση, γάμος, θάνατος, γιορτές, διασκέδαση, διατροφικές συνήθειες, ένδυση, μοναστική ζωή κ.ά.).

Διάβασε για τον μοναχισμό τις περιόδους: 324-610 867-1021 1021-1204 και 1204-1453
Διάβασε για την καθημερινή ζωή τις περιόδους: 867-1021 1021-1204 και 1204-1453

1. Η βυζαντινή κομψότητα

Η επαφή με τη Δύση, μέσω των σταυροφόρων, επηρεάζει τον τρόπο ντυσίματος: ο γιορτινός χιτώνας κονταίνει στη μέση, είναι εφαρμοστός και έχει στενά μανίκια. Στη γυναικεία αμφίεση παρατηρούνται ελάχιστες διαφοροποιήσεις. Πάνω από τον μακρύ χιτώνα, φορούν οι γυναίκες μανδύα που καλύπτει το κεφάλι. Τα μανίκια είναι μακριά. Οι άνδρες, αρχικά, ξυρίζονταν και έκοβαν κοντά τα μαλλιά τους. Αργότερα, επηρεασμένοι από τους δυτικούς, αφήνουν τα μαλλιά μακριά. Οι γυναίκες φροντίζουν τα μαλλιά τους με επιμέλεια. Χωρισμένα στη μέση, κατσαρά, στηρίζονται στον αυχένα με κτενάκια ή κορδέλες. Μακιγιάρονται: μαύρο στα βλέφαρα και στα λεπτά φρύδια, το κοκκινάδι στα χείλη θα εμφανιστεί στην εποχή των Παλαιολόγων. Οι Βυζαντινοί, άνδρες και γυναίκες, αγαπούν τα κοσμήματα. Θαυμαστά τα έργα της χρυσοχοΐας – σχέδια απλά, διαστάσεις μετρημένες. Διαδεδομένος ο σταυρός. Δαχτυλίδια σε χρυσό αλλά και ασήμι ή μπρούτζο, διακοσμημένα με ένθετες πολύτιμες πέτρες. Σκουλαρίκια, βραχιόλια, κολιέ, πόρπες στολισμένα κυρίως με μαργαριτάρια, αμέθυστους και σμαράγδια.

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 170-171

2. Αναψυχή και καθαριότητα

Οι Βυζαντινοί αγαπούσαν το νερό, όσο και οι Ρωμαίοι. Κατά την άποψη της εκκλησίας, τρία λουτρά την ημέρα ήταν πολλά, τα δύο όμως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Τα βυζαντινά (δημόσια) λουτρά ήταν μεγάλα κτίσματα, καλοφτιαγμένα και επιβλητικά, με πρόσοψη διακοσμημένη και εξοπλισμό πολυτελείας. Οι μπανιέρες ήταν γύρω από την κυκλική μικρή λίμνη στο κέντρο της οικοδομής, σε χωριστά μικρά διαμερίσματα. Το ζεστό νερό διοχετευόταν από τον λέβητα στα λουτρά, με σωλήνες που απέληγαν σε κεφαλές ζώων. Ατμόλουτρα, ζεστή λίμνη, κρύα λίμνη βρίσκονταν στο ίδιο οίκημα. Οι άντρες έχουν δικαίωμα εισόδου όλη την ημέρα, οι γυναίκες το βράδυ.

Michel Kaplan, Βυζάντιο και Ελλάδα, εκδ. Δεληθανάσης, Αθήνα 1994, 168

3. Προπαντός μόρφωση και φρόνηση

Αυτό λοιπόν είναι το εγκώμιο που έγραψε για σένα ο παππούς σου. Δεν είναι ολοκληρωμένο – αλλά ούτε κι εσύ είσαι ακόμα ολοκληρωμένο, έμψυχο μαργαριτάρι μου, στολίδι της ψυχής μου. Όταν κάποτε μπορείς να χρησιμοποιείς το λογικό σου, όταν ξέρεις ποιος ήταν ο παππούς σου και πώς ήταν τα πρώτα χρόνια της ζωής σου, τότε μπορείς να τον έχεις ως υπόδειγμα, να ασκείσαι με σύνεση, να τιμάς τους γονείς σου, να σέβεσαι τους παιδαγωγούς και τους δασκάλους σου, να καλλωπίζεις την ψυχή σου προπαντός με πνευματικές ασχολίες. Έτσι, άλλωστε, έκανα κι εγώ τη σεβαστή μητέρα σου και την οικογένειά σου. Είθε να αποκτήσεις όλα όσα επιθυμείς, αλλά προπαντός μόρφωση και φρόνηση. Μόνο έτσι η ψυχή βρίσκει την πραγματική ομορφιά της και κατανοεί τα βαθύτερα μυστικά της.

Απόσπασμα από τον λόγο του Μιχαήλ Ψελλού στον μικρό εγγονό του,
εκδ. Ε. Kurtz & F. Drexl, Michaelis Pselli, Scripta Minora, I, Μιλάνο 1936, 8
στο: H. G. Beck, Η Βυζαντινή Χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990, 437

Κεφάλαιο 5 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

1. Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Η βυζαντινή κομψότητα

2. Αναψυχή και καθαριότητα

3. Προπαντός μόρφωση και φρόνηση