4. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις από τον 15^ο ως τον 18^ο αιώνα

Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν τα ακόλουθα σημεία:

Δημογραφική εξέλιξη της Ευρώπης

Ανάπτυξη εμπορίου και βιοτεχνίας, αρχές βιομηχανικής επανάστασης

Κοινωνικές τάξεις

Εθνικά κράτη και πολιτεύματα κατά τα μέσα του 18^ου αι.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης κρατών και πολιτευμάτων στη Δυτική Ευρώπη και Ρωσία τον 18^ο αι., στο Nεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Από τα μέσα του 18^ου αι. ώς τις αρχές του 21^ου αι. Γ΄ Γυμνασίου, Αθήνα 2007, σσ. 16-17: εδώ

-Πηγές του σχολ. βιβλίου ή/και άλλες για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Να αναγνωρίσετε και να συζητήσετε τις αντιλήψεις για την άσκηση της εξουσίας που εκφράζουν ο Ι. Μποσυέ και ο Τζον Λοκ στις πηγές της σ.125 του σχολ. βιβλίου.

-Να τεκμηριώσετε γιατί το «Habeas corpus» και το «Bill of Rights» (σ. 125 και σ. 126 σχολ. βιβλίου) αποτελούν ορόσημα στην ιστορία της εξέλιξης των πολιτικών αντιλήψεων.

 1 ώρα 

 

Διδακτικοί στόχοι

• Να γνωρίσουν και να κατανοήσουν οι μαθητές τις πολιτικές εξελίξεις

• Να πληροφορηθούν για τις δημογραφικές και οικονομικές μεταβολές

• Να κατανοήσουν τη δομή της κοινωνίας

 

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Οι δύο πόλοι του φεουδαρχικού συστήματος στη Δύση, οι ευγενείς και η Καθολική Εκκλησία, είχαν ήδη αρχίσει να κλονίζονται από το τέλος του Μεσαίωνα. Το καίριο πλήγμα στο σύστημα αυτό, όπως έχουμε δει, δόθηκε με τις ανατροπές των Ανακαλύψεων, της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης. Τώρα, εμφανίζεται ένα πολιτικό σύστημα, οι εθνικές μοναρχίες, στο όνομα της οποίας οι ηγεμόνες θα δικαιολογούν κάθε πράξη τους.

• Ως αφόρμηση θα χρησιμοποιηθεί το παράθεμα Η φρίκη του πολέμου. Ο τριακονταετής πόλεμος, με κυριότερα χαρακτηριστικά τις λεηλασίες, τις πυρπολήσεις και τις σφαγές αμάχων από τους άτακτους μισθοφόρους κάθε αντιμαχόμενης πλευράς, θεωρείται ως ένας από τους πλέον καταστρεπτικούς ευρωπαϊκούς πολέμους. Η ιδιαίτερη βαρβαρότητα της σύρραξης αυτής οφείλεται στην έλλειψη οποιασδήποτε ιδεολογίας των ηγετών της και πολύ περισσότερο των μισθοφόρων στρατιωτών. Ήταν μια σύγκρουση πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Από πολιτική άποψη ο τριακονταετής πόλεμος αποτελεί την τελευταία προσπάθεια του Καρόλου Ε' για αναβίωση ενός οικουμενικού κράτος. Η Συνθήκη της Bεστφαλίας (1648) επισφραγίζει την αποτυχία του Γερμανού αυτοκράτορα και ταυτόχρονα σηματοδοτεί το τέλος της πολιτικής ενότητας της Ευρώπης. Η Γαλλία και η Σουηδία, οι δύο κύριοι νικητές και εγγυητές της ευρωπαϊκής ισορροπίας, προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα που τους δίνει η νέα συγκυρία. Ειδικότερα, η Γαλλία με απόλυτο μονάρχη τον Λουδοβίκο ΙΔ' επιζητεί να εξασφαλίσει την κυριαρχία της στην Ευρώπη, γεγονός που δημιουργεί νέες εντάσεις.

• Συμπερασματικά, η σύγκρουση αυτή φαινομενικά μόνο είχε θρησκευτικό χαρακτήρα, ουσιαστικά συνιστούσε μια γενικευμένη τάση των αναδυομένων κρατών - εθνών να ισχυροποιηθούν και των ηγεμόνων τους να περιβληθούν με απόλυτη εξουσία (πρώτος διδακτικός στόχος). Η θρησκευτική πολιτική των κρατών και των ηγεμόνων δεν καθορίζεται ουσιαστικά από θρησκευτικούς λόγους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Γαλλία, που ενώ στο εσωτερικό ήταν απηνής διώκτης των προτεσταντών, στον πόλεμο αυτό συμπαρατάχθηκε με το προτεσταντικό στρατόπεδο!

Οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη που διέπονται από την παραπάνω δυναμική γίνονται ολοένα πιο πολύπλοκες, καθώς παρεμβαίνουν και άλλοι παράγοντες: οι αποικίες και η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Οι ανταγωνισμός μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών εκτείνεται και στον χώρο των αποικιών. Ήταν φυσικό λοιπόν —αφού η οικονομική ανάπτυξη και η ισχύς των μητροπόλεων βρίσκονταν σε συνάρτηση με το μέγεθος και την έκταση των αποικιών— χώρες, όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ολλανδία, να επιδοθούν σ' ένα οξύ ανταγωνισμό μεταξύ τους. Οι πολεμικές συγκρούσεις περιορισμένης ή και ευρύτερης κλίμακας ως εκδήλωση αυτού του ανταγωνισμού βρίσκουν την πιο τέλεια έκφρασή τους στην αντιπαράθεση Αγγλίας - Γαλλίας, αφού οι δύο αυτές χώρες πρωταγωνίστησαν σε όλους σχεδόν τους ευρωπαϊκούς πολέμους του 18^ου αιώνα.

Εκτός από τις αποικίες, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να διαδραματίζει ρόλο στις ευρωπαϊκές υποθέσεις αρχικά ως απειλή και στη συνέχεια ως χώρα πρόσφορη για οικονομική εκμετάλλευση. Οι διομολογήσεις* έδιναν τη δυνατότητα στις ευρωπαϊκές χώρες να εισάγουν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία φθηνές πρώτες ύλες (βαμβάκι, μετάξι και άλλα) για τη βιομηχανία τους και σε αντάλλαγμα να εξάγουν βιομηχανικά είδη (υφάσματα, είδη μεταλλουργίας και άλλα).

Η οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική συγκυρία της μεταμεσαιωνικής Ευρώπης, όπως την περιγράψαμε παραπάνω, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την άνοδο της απολυταρχίας στην Ευρώπη. Αν και η γαλλική μοναρχία αποτελεί το πρότυπο, δεν έλειπαν και οι παραλλαγές του πολιτικού αυτού συστήματος καθώς η αντίθετη τάση περιορισμού της βασιλικής εξουσίας, όπως είναι η περίπτωση της Αγγλίας. Το θέμα αυτό θα συζητηθεί με την αξιοποίηση του σχετικού υποστηρικτικού υλικού (Ο Βασιλιάς αντιπρόσωπος του Θεού - Λαός ο μόνος κυρίαρχος, Το αγγλικό Κοινοβούλιο και τα πρόσθετα παραθέματα Οι πολιτικές ιδέες του Λουδοβίκου ΙΔ' και Οι πολιτικές ιδέες του Ιακώβου Α', βασιλιά της Αγγλίας (1603-1625). Η επεξεργασία θα γίνει κατά ζεύγη: απόψεις θεωρητικών (Μποσυέ και Λοκ), σύμβολα (μετάλλιο - κοινοβούλιο), θέσεις ενός Γάλλου και ενός Άγγλου μονάρχη.

Με επίκεντρο τα παραθέματα Ο Νόμος περί Προσωπικής Ασφάλειας και Διακήρυξη των Δικαιωμάτων θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην πορεία προς την κατάκτηση των πολιτικών ελευθεριών και την εδραίωση κοινοβουλευτισμού στην Αγγλία.

• Με αφετηρία το γράφημα Ο πληθυσμός της Ευρώπης: 1730-1800 θα αρχίσει η συζήτηση για τη δημογραφική εξέλιξη, η οποία εξαρτάται από μια σειρά θετικών ή αρνητικών παραγόντων: οικονομικών (πλουτοπαραγωγικές πηγές, τρόφιμα, τιμές), συγκυριακών (θεομηνίες, επιδημίες, κλιματολογικές συνθήκες), πολιτικών (εσωτερική και εξωτερική πολιτική, εμφύλιοι ή εξωτερικοί πόλεμοι, εξεγέρσεις, ειρηνική περίοδος), κοινωνικών (κοινωνικές τάξεις, κοινωνική ειρήνη ή αντιπαράθεση και σύγκρουση) και πολιτισμικών (επιστήμη, ιατρική περίθαλψη). Πρέπει να σημειωθεί ότι τα δημογραφικά δεδομένα επηρεάζουν με τη σειρά τους άμεσα ή έμμεσα το σύνολο σχεδόν από τους παραπάνω παράγοντες.

Η αύξηση του πληθυσμού κατά τον 18^ο αιώνα οφείλεται στη συγκυρία θετικών, κυρίως οικονομικών, παραγόντων. Έτσι, με την επεξεργασία της ενότητας αυτής, που λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των διδακτικών στόχων, έχουμε ήδη αρχίσει τη συζήτηση του δεύτερου διδακτικού στόχου, των οικονομικών δηλ. εξελίξεων.

Οι μαθητές, αφού ανακαλέσουν την προηγούμενη σχετική μάθηση για τις συνέπειες των Ανακαλύψεων, στη συνέχεια θα εξετάσουν τις εξελίξεις στους επιμέρους τομείς της οικονομίας μέχρι τον 18^ο αιώνα με βάση το αντίστοιχο υποστηρικτικό υλικό (Το μεγάλο εμπόριο τον 18^ο αιώνα. Με πυρακτωμένο σίδερο). Θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια, ώστε οι μαθητές να σχηματίσουν μια σαφή εικόνα των οικονομικών μεταβολών από τον 15^ο  μέχρι και τον 18ο αιώνα. Έμφαση θα δοθεί στον χαρακτήρα του εμπορίου, στο τριγωνικό εμπόριο, στον προστατευτισμό και στο αίτημα για ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα, στον Διαφωτισμό και στη Βιομηχανική Επανάσταση. Πρέπει ο διδάσκων να έχει υπόψη του ότι με τα τρία τελευταία θέματα θα ασχοληθούν οι μαθητές επισταμένως τον επόμενο χρόνο, στην Ιστορία της Γ' Γυμνασίου, και γι' αυτό δεν θα υπεισέλθει σε λεπτομέρειες.

Το Τριγωνικό εμπόριο είναι γνωστό ήδη από την περίοδο των Ανακαλύψεων. Στους επόμενους, όμως, αιώνες το δουλεμπόριο οργανώθηκε σε πιο συστηματική βάση και αποτέλεσε άλλη μια μελανή σελίδα στην ιστορία της ανθρωπότητας για χάρη του κέρδους.

• Με αφετηρία το παράθεμα Ο οικονομικός προγραμματισμός ενός αγροτικού εργάτη θα ξεκινήσει ο προβληματισμός για την κοινωνία της εποχής (τρίτος διδακτικός στόχος). Θα πρέπει να γίνει κατανοητό το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκαν οι κοινωνικές τάξεις της εποχής που εξετάζουμε. Μπορεί να διαβαστεί στην τάξη και ένα απόσπασμα από την κωμωδία του Μολιέρου ((Jean-Baptiste Poquelin γνωστός ως Molière, 1622-1673) Ο Αρχοντοχωριάτης, όπου ο συγγραφέας διακωμωδεί την ανερχόμενη αστική τάξη της εποχής του.

 

Πρόσθετα παραθέματα

1. Οι πολιτικές ιδέες του Λουδοβίκου ΙΔ'

Όλη η δύναμη, όλη η εξουσία βρίσκεται στα χέρια του βασιλιά.

Ό,τι υπάρχει στα όρια της επικράτειάς μας, οτιδήποτε και να είναι αυτό, μας ανήκει.

Η βούληση του Θεού είναι ότι όποιος γεννήθηκε στην επικράτειά μας οφείλει να υπακούσει τυφλά χωρίς καμιά διαφωνία.

Πρέπει να γίνει συνείδηση ότι, όσο κακός και αν είναι ένας ηγεμόνας, η επανάσταση των υπηκόων του είναι εγκληματική πράξη.

 

Αποσπάσματα από τα Απομνημονεύματα του Λουδοβίκου ΙΔ' για τη διαπαιδαγώγηση του διαδόχου.
Παρίσι, Εθνικά Αρχεία της Γαλλίας

 

2. Οι πολιτικές ιδέες του Ιακώβου Α’, βασιλιά της Αγγλίας (1603-1625)

Ο Θεός έχει την εξουσία να δημιουργεί και να καταστρέφει, να πράττει ή να μην πράττει σύμφωνα με την επιθυμία του, να δίνει ζωή ή θάνατο, να κρίνει όλο τον κόσμο χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανένα. Οι βασιλείς κατέχουν παρόμοια εξουσία […]. Μπορούν να ανεβάζουν ή να κατεβάζουν, να προσφέρουν κατά βούληση τη ζωή ή τον θάνατο, να κρίνουν όλους τους υπηκόους τους χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να δώσουν λογαριασμό σε κανένα παρά μόνο στον Θεό.

 

Απόσπασμα από τον εναρκτήριο λόγο του βασιλιά στο Κοινοβούλιο, 1609, στο: EuroDocs Weaver;
Richard Hacken, European Studies Bibliographer, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah, USA

 

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του

1. Παραθέματα στο β. μ.

• Το πρώτο παράθεμα Η φρίκη του πολέμου αποτελεί επεισόδιο μα τραγικής βιωματικής εμπειρίας ενός ανθρώπου που έζησε τον τριακονταετή Πόλεμο. Η ρεαλιστική περιγραφή και οι λεπτομέρειες επιβεβαιώνουν το έσχατο όριο βαρβαρότητας στο οποίο βρέθηκε η Ευρώπη κατά την αιματηρή αυτή αναμέτρηση.

• Το τρίτο και το τέταρτο παράθεμα (Ο Βασιλιάς, αντιπρόσωπος του θεού και Λαός, ο μόνος Κυρίαρχος) είναι αποσπάσματα από θεωρητικά κείμενα της εποχής, που αντικατοπτρίζουν την ιδεολογία των συγγραφέων.

Ο Μποσυέ (1627-1704), γάλλος κληρικός, συγγραφέας και ιεροκήρυκας, υπερασπίστηκε την πολιτική του Λουδοβίκου ΙΔ' και διετέλεσε παιδαγωγός του διαδόχου του γαλλικού θρόνου. Υπήρξε φανατικός πολέμιος των γάλλων προτεσταντών και επικρότησε την ανάκληση (1685) του Διατάγματος της Νάντης. Στο κείμενό του είναι φανερή η θεοκρατική αντίληψη για την εξουσία. Μέσα από μια σοφιστική συλλογιστική καταλήγει στο επιθυμητό γι' αυτόν συμπέρασμα, ότι δηλ. δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε ενέργεια εναντίον του από τον λαό, αφού ο μονάρχης είναι αντιπρόσωπος του θεού επί της γης και επομένως λογοδοτεί μόνο σ' αυτόν.

Ο Λοκ (1632-1704) θεμελίωσε φιλοσοφικά τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Σύμφωνα με τη θεωρία του ο άνθρωπος έχει τρία αναφαίρετα φυσικά δικαιώματα: ζωής, ελευθερίας, περιουσίας. Οι άνθρωποι συγκροτώντας κοινωνία αναθέτουν σε έναν ηγεμόνα ή σε μία κυβέρνηση την προστασία αυτών των δικαιωμάτων. Έτσι, συνάπτεται μεταξύ του ηγεμόνα και του λαού ένα είδος συμφωνίας, ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Η ανώτατη, όμως, εξουσία εξακολουθεί να πηγάζει από τον λαό. Αυτό σημαίνει ότι ο λαός νομιμοποιείται να αντικαταστήσει τον ηγεμόνα σε περίπτωση που αθετήσει τους όρους του συμβολαίου. Με τον τρόπο αυτό αναγνωρίζεται το δικαίωμα αντίστασης και επανάστασης των λαών εναντίον τυραννικών κυβερνήσεων. Οι παραπάνω απόψεις του Λοκ, που εκφράζονται και στο συγκεκριμένο παράθεμα, άσκησαν σημαντική επίδραση στην εποχή τους και έχουν διαχρονικό και πανανθρώπινο χαρακτήρα.

• Το πέμπτο παράθεμα αποτελεί απόσπασμα από τον Νόμο περί Προσωπικής Ασφάλειας, με τον οποίο θεμελιώνονται οι ατομικές ελευθερίες. Ο νόμος αυτός συνιστούσε μια επαναστατική κατάκτηση για την εποχή, αν αναλογιστούμε το μέγεθος της αυθαιρεσίας που κυριαρχούσε παντού. Πράγματι, την εποχή αυτή σε ολόκληρη την Ευρώπη ο ηγεμόνας, οι αντιπρόσωποί του και γενικά οι αρχές είχαν τη δυνατότητα να συλλαμβάνουν αυθαίρετα οποιοδήποτε άτομο χωρίς καμιά δικαιολογία και να το φυλακίζουν για όσο καιρό επιθυμούσαν. Αντιλαμβάνεται κανείς την πρόοδο που συντελείται με τον νόμο αυτό, αφού ο κρατούμενος πρέπει εντός τριών ημερών ή να αφεθεί ελεύθερος από την αρχή που τον συνέλαβε ή να προσαχθεί σε δικαστήριο το οποίο θα αποφασίσει για τα περαιτέρω (αν είναι ένοχος ή όχι, αν θα συνεχιστεί η κράτηση του ή όχι, αν θα πληρώσει εγγύηση και άλλα).

Σήμερα (στην Ελλάδα) το δικαίωμα της προσωπικής ασφάλειας κατοχυρώνεται με το άρθρο 6 του Συντάγματος (1975). Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου αυτού κανένας δεν συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, που πρέπει να επιδοθεί τη στιγμή της σύλληψης ή της προφυλάκισης. Εξαιρούνται τα επ' αυτοφώρω εγκλήματα (συλλαμβάνεται χωρίς ένταλμα). Όμως αυτός που συνελήφθη επ' αυτοφώρω ή με ένταλμα προσάγεται στον αρμόδιο ανακριτή εντός είκοσι τεσσάρων ωρών, ο οποίος οφείλει εντός τριών ημερών ή να τον αφήσει ελεύθερο ή να εκδώσει ένταλμα φυλάκισής του. Για περισσότερες λεπτομέρειες να διαβαστεί και να εξηγηθεί στους μαθητές το άρθρο αυτό. (Δείτε το άρθρο 6 στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων)

• Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (1689) αποτελεί πολιτειακό κείμενο (συνταγματικό), αφού καθορίζει βασικούς κανόνες λειτουργίας του αγγλικού πολιτεύματος (πέμπτο παράθεμα) και καθιερώνει την αρχή της διάκρισης των εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική). Τα άρθρα που περιλαμβάνονται στο παράθεμα προσδιορίζουν ότι το όργανο που ασκεί τη νομοθετική εξουσία είναι το κοινοβούλιο (βουλή). Συνεπώς, ο βασιλιάς δεν έχει το δικαίωμα να εκδίδει, να αναστέλλει, να ακυρώνει και να εφαρμόζει νόμους χωρίς τη συγκατάθεση του κοινοβουλίου. Οι βασιλικές (και γενικότερα οι κρατικές) δαπάνες εγκρίνονται από το κοινοβούλιο. Τέλος, κατοχυρώνονται η ελευθερία εκλογής και το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης της γνώμης των βουλευτών. Παρόμοιες διατάξεις ισχύουν και σήμερα. Στο Σύνταγμά μας, τα άρθρα 51- 80 αναφέρονται στη Βουλή. Ιδιαίτερα να προσεχθούν τα άρθρα 51 (εκλογή βουλευτών), 61 (ελευθερία γνώμης των βουλευτών), 72 (νομοθετικό έργο, ψήφιση προϋπολογισμού). (Δείτε τα άρθρα: 51, 61, 72 στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων)

• Στο έβδομο παράθεμα Με πυρακτωμένο σίδερο περιγράφεται η απάνθρωπη μεταχείριση μαύρων σκλάβων στο πλαίσιο του τριγωνικού εμπορίου, που ονομάστηκε έτσι, γιατί διεξαγόταν σε τρεις φάσεις: τα πλοία απέπλεαν από ευρωπαϊκά λιμάνια με προορισμό την Αφρική (τα εμπορεία της Ακτής των Σκλάβων στον Κόλπο της Γουινέας), μεταφέροντας βιομηχανικά, κυρίως, προϊόντα (υφαντουργικά, μεταλλουργικά οινοπνευματώδη, χάντρες και άλλα), όπου οι Ευρωπαίοι τα αντάλλαζαν με σκλάβους. Στη συνέχεια κατευθύνονταν προς την Αμερική, από όπου μετά την ανταλλαγή των σκλάβων με προϊόντα του Νέου Κόσμου επέστρεφαν στην Ευρώπη. Σήμερα, το δουλεμπόριο έχει προ πολλού καταργηθεί επίσημα διεθνώς. Στην ουσία όμως υφίσταται, όπως καθημερινά μας πληροφορούν τα Μέσα Ενημέρωσης, με τη μορφή εκμετάλλευσης ανθρώπων που αναζητούν μια καλύτερη τύχη και, κυρίως, γυναικών και παιδιών.

• Η βασιλική δεκάτη (1707) αποτελεί οικονομική έκθεση του Σεμπαστιάν Βομπάν (Sebastian Vauban 1633-1707), μηχανικού και στρατάρχη του Λουδοβίκου ΙΔ'. Στο απόσπασμα του παραθέματος διαπιστώνεται και επίσημα η οικονομική ανέχεια μα μερίδας του πληθυσμού.

 

2. Πρόσθετα παραθέματα

• Τα δύο πρόσθετα παραθέματα αντανακλούν τις απολυταρχικές απόψεις ενός Γάλλου και ενός Άγγλου βασιλιά. Οι μαθητές με βάση αυτά τα δύο κείμενα μπορούν να απαριθμήσουν τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας και να επισημάνουν την επιχειρηματολογία με την οποία στήριζαν τις θέσεις τους οι μονάρχες.

 

3. Εικονογραφικό υλικό

• Πρώτη εικόνα Το Αγγλικό Κοινοβούλιο συνεδριάζει. Να αντιπαρατεθούν η αλαζονεία του απόλυτου μονάρχη με τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Να συνδυαστούν με τα σχετικά παραθέματα.

• Το γράφημα δείχνει την εξέλιξη του πληθυσμού της Ευρώπης τον 18^ο αιώνα. Η ανοδική καμπύλη του γραφήματος υποδηλώνει την αύξηση του πληθυσμού.

 

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του β. μ.

1. Ερωτήσεις στο πλαίσιο του υποστηρικτικού υλικού στο β.μ.

• Οι πρώτες δύο ερωτήσεις αφορούν το πρώτο παράθεμα Η φρίκη του πολέμου. Τα θύματα του πολέμου είναι συνήθως οι άμαχοι, όπως συμβαίνει και στη συγκεκριμένη περίπτωση. Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Για την επόμενη ερώτηση που αναφέρεται στο παράθεμα Ο βασιλιάς, αντιπρόσωπος του θεού, βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Για τις ερωτήσεις που αφορούν το απόσπασμα Λαός, ο μόνος κυρίαρχος από τον Λοκ, Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του. Είναι φανερό ότι το πολιτικό κλίμα της Αγγλίας (επανάσταση του Κρόμβελ, Ένδοξη Επανάσταση) έχει επηρεάσει τον Λοκ.

• Για τις ερωτήσεις που αφορούν τα δύο πολιτειακά κείμενα της Αγγλίας (Νόμος περί Προσωπικής Ασφάλειας και Διακήρυξη των Δικαιωμάτων), βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Η ερώτηση στη λεζάντα του γραφήματος για τον πληθυσμό της Ευρώπης είναι εύκολο να απαντηθεί από τα υπάρχοντα δεδομένα. Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Για την ερώτηση που αναφέρεται στο παράθεμα Με πυρακτωμένο σίδερο, Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Η καθημερινή ζωή του ευγενή και του εργάτη κινείται σε δύο αντίθετα άκρα (ερώτηση στη λεζάντα Ο οικονομικός ... εργάτη). Από τη μια υπάρχει οικονομική άνεση, χλιδή, υπηρέτες, ελεύθερος χρόνος, ανεμελιά και από την άλλη φτώχεια, δυστυχία, αγωνία για το αύριο, έλλειψη ελεύθερου χρόνου. Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

 

2. Ερωτήσεις στο τέλος της διδακτικής ενότητας του β.μ.

• Πρώτη Ερώτηση: Η απάντηση θα στηριχθεί στην αφήγηση και στα σχετικά παραθέματα. Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Δεύτερη Ερώτηση: Η απάντηση θα στηριχθεί στη σχετική συζήτηση που θα γίνει στην τάξη. Βλ. Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας και Σχολιασμό του υποστηρικτικού υλικού και διδακτική αξιοποίησή του.

• Τρίτη Ερώτηση: Αποτελεί ευκαιρία για τους μαθητές να ανακαλέσουν στη μνήμη τους όσα έχουν μάθει για τα προνόμια που παραχώρησε το Βυζάντιο στους Βενετούς.

*Διομολογήσεις: Εμπορικές συμφωνίες αποικιακού χαρακτήρα, με τις οποίες η Οθωμανική Αυτοκρατορία παραχωρούσε προνόμια στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, με μοναδικό αντάλλαγμα τη φιλία τους. Με αυτές νομιμοποιήθηκε η εκμετάλλευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.