40. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Ενότητα 40: Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 και η Μεγάλη Ύφεση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Ενότητα 41. Κοινωνικές διαστάσεις της κρίσης του 1929.

Ενιαία διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Τα αποτελέσματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σσ. 111 – 112

β) H έκρηξη της οικονομικής κρίσης του 1929 (απλή αναφορά), σ. 112

γ) Η επέκταση της κρίσης- Η μεγάλη ύφεση (απλή αναφορά), σσ. 112-113

δ) Κοινωνικές συνέπειες της κρίσης, σ. 114

ε) Πολιτική του New deal-αντιμετώπιση της κρίσης, σ. 115.

Λέξεις- κλειδιά: δικαίωμα αυτοδιάθεσης λαών, κινήματα ανεξαρτητοποίησης, ενίσχυση αυταρχικών και εθνικιστικών ιδεολογιών, Μεγάλη Ύφεση – «Κραχ», ανεργία, New Deal (πολιτική εξόδου από την κρίση).

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές και εικόνες του σχολ. βιβλίου

-[Αποσπάσματα για την έναρξη της κρίσης του 1929 στις Η.Π.Α], Το Πανόραμα του 20^ού αιώνα, επ. 021, Αρχείο ΕΡΤ (λεπτά 27:34-28:30): εδώ

-[η κρίση και οι συνέπειές της στις Η.Π.Α.], Το Πανόραμα του 20^ού αιώνα, επ. 022, Αρχείο ΕΡΤ (αρχή του ντοκιμαντέρ): εδώ

-«η κρίση συνεχίζεται..»,[αντιδράσεις, διαδηλώσεις σε όλον τον κόσμο για την κρίση], Το Πανόραμα του 20^ού αιώνα, επ. 023, Αρχείο ΕΡΤ (αρχή του ντοκιμαντέρ), εδώ

-Πίνακας [«αριθμός ανέργων» στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου], Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 113 του σχ. βιβλίου.

-Καταγραφή της αλυσίδας της κρίσης με βάση τα στοιχεία της πηγής αρ. 2, σ.113 του σχολ. βιβλίου.

- Σχολιασμός των επιπτώσεων της κρίσης με βάση τις εικόνες αρ. 4, σ. 113 και 1 & 2, σ. 114 του σχολ. βιβλίου ή άλλων πηγών και εικόνων από το διαδίκτυο.

-Σχολιασμός της πηγής αρ. 2, σ. 115 του σχ. βιβλίου, ώστε να αναδειχθούν οι τομείς παρέμβασης της πολιτικής του New deal του Ρούσβελτ.

-Συζήτηση για την κρίση σήμερα. Αναζήτηση αναλογιών με την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης.

2 ώρες

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
την οικονομική κρίση που έπληξε σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο κατά τον Μεσοπόλεμο
τα κοινωνικά και τα πολιτικά αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης
τη γέννηση του φασισμού και τη διάδοση του φασιστικού προτύπου
τις κυριότερες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου
το προσφυγικό πρόβλημα στη μεσοπολεμική Ελλάδα.

Τα αποτελέσματα του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου

1. Ανάπηρος Γερμανός αξιωματικός ζητιανεύει μετά τον Α´ Παγκόσμιο πόλεμο φορώντας την επίσημη στολή του.

Η Ευρώπη βγήκε από τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο υλικά και ηθικά καταρρακωμένη: 8 εκατομμύρια νεκροί, 6 εκατομμύρια ανάπηροι και τεράστιες υλικές ζημιές ήταν τα ορατά αποτελέσματα.

Σε οικονομικό επίπεδο, η Μ. Βρετανία και η Γαλλία, προκειμένου να βρουν τους οικονομικούς πόρους που ήταν απαραίτητοι για τον πόλεμο, δανείστηκαν από τις ΗΠΑ. Οι τελευταίες είδαν την οικονομία τους και τη διεθνή τους θέση να ενισχύονται.

Σε κοινωνικό επίπεδο, ο πόλεμος προκάλεσε βαθιές μεταβολές. Ο μεγάλος χαμένος ήταν τα μεσαία στρώματα (μισθωτοί, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες, ελεύθεροι επαγγελματίες), τα οποία σε πολλές περιπτώσεις καταστράφηκαν οικονομικά. Από την άλλη πλευρά, ο πόλεμος ευνόησε την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας. Σε χώρες όπως η Σοβιετική Ένωση, η Γερμανία και η Βρετανία οι γυναίκες απέκτησαν αυτή την εποχή δικαίωμα ψήφου.

Σε πολιτικό επίπεδο, η μεταπολεμική Ευρώπη, αν και εξακολουθούσε να παίζει σημαντικό διεθνή ρόλο, είδε την παγκόσμια ηγεμονία της να εξαρθρώνεται. Τα οικονομικά προβλήματα της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας αποδυνάμωσαν τον διεθνή τους ρόλο και έπληξαν τη συνοχή του αποικιακού τους συστήματος. Σε αυτό συνέβαλε και η συμμετοχή στρατευμάτων από τις αποικίες στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Πολλοί από αυτούς τους πολεμιστές γύρισαν στις πατρίδες τους φέρνοντας μαζί τους ιδέες που γνώρισαν στην Ευρώπη. Είτε επρόκειτο για το «δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών» είτε για τις αντιιμπεριαλιστικές θέσεις των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών, οι ιδέες αυτές ενίσχυσαν κινήματα ανεξαρτητοποίησης στις αποικίες κατά τον Μεσοπόλεμο.

Επίσης, στη διάρκεια του πολέμου δημιουργήθηκε το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος. Αν και η νεαρή Σοβιετική Ένωση ήταν ακόμη αδύναμη, συνιστούσε, ωστόσο, ένα εναλλακτικό πρότυπο οργάνωσης της κοινωνίας που ασκούσε, τα πρώτα εκείνα χρόνια, ισχυρή έλξη σε πολλούς από τους απογοητευμένους πολίτες της Ευρώπης.

Τέλος, ο πόλεμος έπληξε το κύρος του φιλελεύθερου αστικού κράτους που σε λίγο θα δεχόταν σφοδρή κριτική τόσο από τα αριστερά, με την άνοδο του κομμουνισμού, όσο και από τα δεξιά, με την ενίσχυση αυταρχικών εθνικιστικών και φασιστικών τάσεων που κατηγορούσαν τον κοινοβουλευτισμό ότι αδυνατούσε να υπερασπιστεί τα εθνικά συμφέροντα.

111

2. Η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, δυναμική
την εποχή του Α´ Παγκόσμιου πολέμου, ενισχύθηκε μεταπολεμικά.

Ιστορικά ερωτήματα και πηγές - Το γυναικείο κίνημα κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Εμπορική επιστολή Σηροτροφικού Οίκου (Κύμη 1921) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Βρίσκω ό,τι δεν «ταιριάζει» - Παραδοσιακά επαγγέλματα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

3. Το «αμερικανικό θαύμα»: διαφήμιση αυτοκινήτου Ford το 1926.

Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Διαφημιστική αφίσα εργαστηρίου θερμαστρών (1920)

διάβασε τις πηγές στο Πρόσθετο Υποστηρικτικό Υλικό

1. ΗΠΑ, 1928: Η ευφορία πριν από την οικονομική καταιγίδα

Κανένα Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών [...] δεν βρέθηκε μπροστά σε πιο μεγάλη και ευχάριστη προοπτική απ’ αυτή που φαίνεται σήμερα μπροστά μας [...] Ο μεγάλος πλούτος που δημιούργησαν οι επιχειρήσεις και η βιομηχανία μας και που έσωσε τη χώρα μας, διανεμήθηκε σοφά ανάμεσα στον λαό μας και σταθερά τοποθετήθηκε στο εξωτερικό [...]. Οι απαιτήσεις για την ύπαρξή μας ξεπέρασαν τον κανόνα της αναγκαιότητας και μετέβησαν στην περιοχή της πολυτέλειας. [...] Η χώρα μπορεί να κοιτάζει το παρόν με ικανοποίηση και να προσβλέπει στο μέλλον με αισιοδοξία. Μήνυμα του Προέδρου των ΗΠΑ Calvin Coolidge στο Κογκρέσο, 4.12.1928.
Πηγή: E.J. Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991, μτφρ. Β. Καπετανγιάννης, Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 116.

Η κατάσταση στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1920

Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια η πολιτική ατμόσφαιρα στην Ευρώπη σφραγίστηκε από την αμοιβαία καχυποψία και τον ανταγωνισμό Γαλλίας-Γερμανίας. Η αναθέρμανση, όμως, της ευρωπαϊκής οικονομίας και η σχετική ευφορία που την ακολούθησε καλλιέργησαν τόσο στους ευρωπαϊκούς λαούς όσο και στους Ευρωπαίους ηγέτες την αντίληψη ότι τέτοιοι ανταγωνισμοί ήταν αδιέξοδοι. Έτσι, το 1925 υπογράφηκαν, με πρωτεργάτες τους υπουργούς Εξωτερικών της Γαλλίας Μπριάν και της Γερμανίας Στρέζεμαν, οι συνθήκες του Λοκάρνο (1925), για τον σεβασμό των υφιστάμενων συνόρων. Λίγο αργότερα, το 1928, υπογράφτηκε το σύμφωνο Κέλογκ-Μπριάν (υπουργοί Εξωτερικών των ΗΠΑ και της Γαλλίας αντίστοιχα), με το οποίο καταδικαζόταν ο πόλεμος.

Η έκρηξη της οικονομικής κρίσης του 1929

Η διεθνής διπλωματική προσέγγιση στηρίχτηκε, όπως ήδη είπαμε, στην οικονομική ευημερία που σημειωνόταν από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 στον δυτικό κόσμο. Χώρα-καθρέφτης αυτού του «οικονομικού θαύματος» ήταν οι ΗΠΑ, όπου την περίοδο 1921-1929 τόσο η βιομηχανική παραγωγή όσο και το μέσο εισόδημα διπλασιάστηκαν. Η γενικότερη αισιοδοξία που επικρατούσε στις ΗΠΑ εκφράστηκε με τη συνεχή άνοδο των τιμών των μετοχών στο χρηματιστήριο της Νέας Yόρκης. Το φθινόπωρο του 1929, ωστόσο, μεγάλοι επενδυτές, θέλοντας να εισπράξουν μέρος από τα κέρδη τους, άρχισαν να πουλούν μετοχές. Γρήγορα επικράτησε πανικός, κυρίως ανάμεσα στους μικροεπενδυτές, που έσπευσαν να πουλήσουν τις μετοχές τους. Αποτέλεσμα ήταν η γενική κατάρρευση των τιμών στο χρηματιστήριο, η οποία ξεκίνησε στις 24 Οκτωβρίου του 1929, τη «Μαύρη Πέμπτη». Το φαινόμενο ονομάστηκε κραχ και ήταν η αρχή μιας οικονομικής κρίσης που εξαπλώθηκε ραγδαία σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο.

Σε διάστημα λίγων εβδομάδων είχαν χαθεί πολλές περιουσίες. Επιχειρήσεις έκλεισαν, χιλιάδες επιχειρηματίες καταστράφηκαν και εκατομμύρια εργαζόμενοι έμειναν άνεργοι. Το 1931 η οικονομία των ΗΠΑ είχε σχεδόν καταρρεύσει. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, μεγάλες επιχειρήσεις, που άντεξαν στην κρίση, εξαγόραζαν μικρότερες επιχειρήσεις. Έτσι, συγκεντρωνόταν η οικονομική ισχύς και σχηματίζονταν πανίσχυρα οικονομικά συγκροτήματα.

112

Η επέκταση της κρίσης - Η Μεγάλη Ύφεση

Η κρίση επεκτάθηκε γρήγορα και στην Ευρώπη, όπου είχαν επενδυθεί αμερικανικά κεφάλαια με τη μορφή δανείων. Η απόφαση των αμερικανικών τραπεζών να αποσύρουν τα δάνεια αυτά κλόνισε την ευρωπαϊκή οικονομία. Το πλήγμα ήταν ισχυρό, ιδίως για τη Γερμανία, που είχε στηρίξει τη μεταπολεμική ανασυγκρότησή της σε αμερικανικά κεφάλαια, αλλά και για τη Βρετανία, που αδυνατούσε πλέον να διαθέσει τα προϊόντά της στην αγορά των ΗΠΑ. Η γενικευμένη κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας, που σημειώθηκε σχεδόν σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο κατά την περίοδο 1929-1933 ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης του 1929 και ονομάστηκε Μεγάλη Ύφεση, έπληξε και την Ελλάδα, όπως θα δούμε σε επόμενη ενότητα.

4. Αυτοκτονίες στη Νέα Υόρκη μετά την κατάρρευση του χρηματιστηρίου (κραχ) το φθινόπωρο του 1929.

2. H «Μαύρη Πέμπτη» στο χρηματιστήριο της Νέας Yόρκης

Το καίριο πλήγμα προήλθε από την κατάρρευση του χρηματιστηρίου [ενν. της Νέας Yόρκης] τον Οκτώβριο του 1929. Οι εντολές πωλήσεων, που διογκώθηκαν απότομα στις 22 του μήνα, πήραν τη μορφή χιονοστιβάδας στη συνεδρίαση της 24ης Οκτωβρίου. Αυτή ήταν η «Μαύρη Πέμπτη», κατά την οποία 12 εκατομμύρια μετοχές έπεσαν στην αγορά χωρίς να βρουν αγοραστή. Όλοι δοκιμάζουν να ξεφορτωθούν τους τίτλους τους μια ώρα αρχύτερα, και οι τιμές πέφτουν κατακόρυφα. Πάμπολλες τράπεζες που είχαν επενδύσει τις καταθέσεις των πελατών τους σε μετοχές οδηγούνται σε χρεοκοπία. […] Τρεις μήνες μετά το κραχ της Γουόλ Στριτ [το χρηματιστήριο της Ν. Yόρκης], η παραγωγή αυτοκινήτων έχει κιόλας μειωθεί στο μισό, παρασύροντας τις βιομηχανίες εξαρτημάτων, ελαστικών και πετρελαίου. [...]
S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Μ. Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 3, σ. 67-68.

113

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

...διαβάστε
Έρνεστ Χεμινγουέι, Αποχαιρετισμός στα όπλα (1929) Η μεταπολεμική εμπειρία κοινωνικής προσαρμογής δοσμένη από τον Έ. Χεμινγουέι, στρατιώτη στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου.

...δείτε κινηματογραφική ταινία
J. Huston, Ch. Vidor, Αποχαιρετισμός στα όπλα (1957) Ταινία βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Έ. Χεμινγουέι.

ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ, προτεινόμενη διάρκεια 0:00 ως 7:52

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Κατά τον ιστορικό Γ. Γιανουλόπουλο, η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν «τραγική [...] αλλά και πλέον συμφέρουσα λύση» (πηγή 1). Να σχολιάσετε τη θέση αυτή.

2. Ποια η σημασία της συνθήκης της Λοζάνης για την Ελλάδα, την Τουρκία αλλά και την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της νοτιοανατολικής Μεσογείου;

3. Να αποτιμήσετε την κίνηση της ελληνικής επαναστατικής κυβέρνησης να προχωρήσει αμέσως σε διανομή γαιών (πηγή 2). Ποιοι λόγοι υπαγόρευσαν αυτή την απόφαση; Ποια ήταν η σημασία της;

Πηγή 1. ΗΠΑ, 1928: Η ευφορία πριν από την οικονομική καταιγίδα

Πηγή: E.J. Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991,
μτφρ. Β. Καπετανγιάννης, Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 116.

Πηγή 2. H «Μαύρη Πέμπτη» στο χρηματιστήριο της Νέας Yόρκης

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης,
μτφρ. Μ. Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 3, σ. 67-68.

Υλικό που αφορά τις εικόνες 2 και 3

1. Αναγνώριση δικαιώματος ψήφου στις Βρετανίδες

Η Annie Kenney, Βρετανίδα αγωνίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών, αναφέρεται, στην αυτοβιογραφία της, στην αναγνώριση δικαιώματος ψήφου στις Βρετανίδες.

Το 1917 συζητήθηκε στο Κοινοβούλιο το ζήτημα της αναγνώρισης δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες. Αναγνωρίστηκε, τόσο από φίλους όσο και από εχθρούς, ότι οι γυναίκες είχαν παίξει και έπαιζαν ξεχωριστό ρόλο στον πόλεμο [... ] Αυτό προκάλεσε μεγάλη χαρά ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες. Ήταν μεγάλη ανακούφιση να σκέφτεται κανείς ότι την ώρα που οι άνθρωποι ετοιμάζονταν για ειρήνη σε διεθνές επίπεδο, την ίδια αυτή ώρα προετοίμαζαν την ειρήνη και μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Η αναταραχή πλησίαζε στο τέλος [... ] Στις 6 Φεβρουαρίου, το 1918, δόθηκε η βασιλική συγκατάθεση για τον νόμο που αναγνώριζε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Οι γυναίκες ήταν πλέον ψηφοφόροι.

Annie Kenney, Memories of a Militant, Λονδίνο 1947.

2. Η οικονομική αναθέρμανση βάση της γαλλογερμανικής προσέγγισης

Με την καθοδήγηση του Στρέζεμαν [υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας], η Γερμανία παίρνει την απόφαση να καταβάλει με συνέπεια τις επανορθώσεις. Σ' αυτό βοηθούν με το παραπάνω οι αυξανόμενες εισροές μεγάλων βρετανικών και (ιδίως) αμερικανικών κεφαλαίων. [... ] Οι αμερικανικές επενδύσεις ανάγονται έτσι σε ρυθμιστή της ευρωπαϊκής οικονομίας. [... ] Καθώς οι δυσκολίες μετριάζονται, ανάμεσα στους πρώην αντιπάλους εκδηλώνονται σημάδια ενός νέου πνεύματος καλοπροαίρετης συνεννόησης. [... ]

Τον Οκτώβριο του 1925 [ενν. Γαλλία και Γερμανία] κατέληξαν σε μια συνδιάσκεψη στο Λοκάρνο της Ελβετίας [...]. Το σύμφωνο που υπέγραψαν προέβλεπε την εγγύηση των γαλλογερμανικών και βελγογερμανικών συνόρων εκ μέρους του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ιταλίας. Η Γερμανία αναγνώριζε έτσι τους όρους της συνθήκης των Βερσαλιών στο ζήτημα της γαλλικής προσάρτησης της Αλσατίας και της Λοραίνης. [... ]

Στη συνέχεια η Γερμανία, με εισήγηση της Γαλλίας, έγινε δεκτή στην Κοινωνία των Εθνών και αποτέλεσε το πέμπτο μόνιμο μέλος του Συμβουλίου της. Στον πρώην ταραξία της Ευρώπης αναγνωρίστηκε ξαφνικά ισότιμη θέση με τη Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και την Ιαπωνία. Οι δύο αρχιτέκτονες της συμφωνίας χαιρέτησαν στη Γενεύη το γεγονός με «ιστορικές» ομιλίες, ιδιαίτερα ο Μπριάν με τον περίφημο λόγο του: «Στην άκρη τα τουφέκια, τα μυδράλια, τα κανόνια! Τόπο στη συμφιλίωση, στη διαιτησία και στην ειρήνη!».

S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, μτφρ. Μ. Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 3, σ. 67-68.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟY ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟY (1919-1939)

ΕΝΟΤΗΤΑ 40. Τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια