39. Εξελίξεις σε Ελλάδα και Τουρκία μετά τον μικρασιατικό πόλεμο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Ενότητα 39: Εξελίξεις σε Ελλάδα και Τουρκία μετά τον μικρασιατικό πόλεμο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Ενότητα 44: Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεμο

Ενιαία διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Η Δίκη των Έξι, σ. 108

β) Η Συνθήκη της Λοζάνης (1923), σ. 109.

γ) Παράγοντες έντασης γηγενών-προσφύγων, σχέσεις γηγενών- προσφύγων σσ.121-122.

δ) Συνέπειες της άφιξης των προσφύγων στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή, στον πολιτισμό, σσ. 121 – 122.

Λέξεις κλειδιά: Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών, τέλος Μεγάλης Ιδέας

Υποστηρικτικό υλικό:

-Η Συνθήκη της Λοζάνης (πλήρες κείμενο στα ελληνικά), Ιμβριακή Ένωση Μακεδονίας- Θράκης: εδώ

- λήψεις εποχής από κατεστραμμένη Σμύρνη και οδοιπορικό προσφύγων, Αρχείο ΕΡΤ: εδώ

- μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων, Αρχείο ΕΡΤ: εδώ

- «Δυο φορές ξένος», ντοκιμαντέρ για μετακινήσεις πληθυσμών μετά τη συνθήκη της Λοζάνης, Αρχείο ΕΡΤ: εδώ

- «Ήμουν και εγώ πρόσφυγας», Αποσπάσματα από βίντεο, Μηχανή του χρόνου: εδώ

- «Οι παραγκουπόλεις των προσφύγων», αποσπάσματα από βίντεο, Μηχανή του χρόνου: εδώ

-Γραπτή πηγή, Απόσπασμα ομιλίας του Ελ. Βενιζέλου για το προσφυγικό 1928, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

-«Το οδοιπορικό των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική καταστροφή», Φωτόδενδρο: εδώ

-«Μαρτυρίες από την έξοδο», Φωτόδενδρο: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 110 του σχολ. βιβλίου

-Άσκηση/δραστηριότητα 2, σ. 122 του σχολ. βιβλίου.

-Ίδρυμα της Βουλής, Δημοκρατία και Εκπαίδευση, «Όψεις του ρατσισμού», Παιδαγωγικά Εργαστήρια: Εργαστήριο 3, Φύλλα εργασίας 1-7 εδώ

2 ώρες

1. Τμήματα του επαναστατημένου στρατού στην Αθήνα (Σεπτέμβριος 1922).
Στο κέντρο διακρίνεται ο Νικόλαος Πλαστήρας.

Ελλάδα: Το κίνημα του 1922

Ο αντίκτυπος της καταστροφής, Κίνημα στρατού και στόλου (2' 58'')
Η παρέμβαση του στρατού μετά την καταστροφή (ΙΜΕ)

Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1922 ξέσπασε κίνημα στη Χίο και στη Μυτιλήνη, όπου βρίσκονταν μονάδες του ελληνικού στρατού που επέστρεφαν από τη Μικρά Ασία. Όσοι συμμετείχαν σε αυτό αξίωναν
την παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου,
τη διάλυση της Βουλής (στην οποία τα φιλοβασιλικά κόμματα διέθεταν πλειοψηφία),
τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης που θα είχε την εμπιστοσύνη της Αντάντ,
καθώς και την ενίσχυση του μετώπου στη Θράκη, ώστε η Ελλάδα να αποφύγει και άλλες εδαφικές απώλειες.

Με επικεφαλής τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα, Στυλιανό Γονατά (και Νικόλαο Φωκά), περίπου 12.000 αξιωματικοί και στρατιώτες, αποβιβάστηκαν, λίγο αργότερα, στο Λαύριο, στο νοτιότερο άκρο της Αττικής, και άρχισαν να βαδίζουν προς την Αθήνα. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, βλέποντας ότι δεν είχε καμία δυνατότητα αντίστασης, εγκατέλειψε τη χώρα. Βασιλιάς έγινε ο γιος του Γεώργιος Β΄. Φτάνοντας στην Αθήνα, οι κινηματίες εγκατέστησαν επαναστατική κυβέρνηση.

Ο Πλαστήρας στην Αθήνα (3' 17'')

2. Έλληνες πρόσφυγες εγκαταλείπουν την ανατολική Θράκη (Νοέμβριος 1922).

Η ανακωχή των Μουδανιών

Μετά την ήττα στη Μικρά Ασία, φαινόταν πλέον εξαιρετικά δύσκολο για την Ελλάδα να διατηρήσει την Α. Θράκη. Αρχικά, η επαναστατική κυβέρνηση δεν φάνηκε πρόθυμη να υποχωρήσει. Μάλιστα, για να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη νέα τουρκική επίθεση, αναδιοργάνωσε ταχύτατα τον ελληνικό στρατό στη Θράκη. Τελικά, όμως, υπό το βάρος των κεμαλικών απειλών για νέο πόλεμο και των αφόρητων πιέσεων της Αγγλίας η Ελλάδα αποδέχτηκε την ανακωχή των Μουδανιών (Οκτώβριος 1922) με την οποία η Α. Θράκη ενσωματωνόταν στην Τουρκία. Η εκκένωση της περιοχής από τον ελληνικό στρατό και τον ντόπιο ελληνικό πληθυσμό ολοκληρώθηκε στα μέσα Νοεμβρίου 1922.

Εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης (2')
Γλωσσάριο «Προσφυγικού ζητήματος» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Επίπεδα ανάγνωσης ιστορικής πηγής - Άρθρο εφημερίδας (1922 (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Ελλάδα: Η «δίκη των έξι»

Η δίκη των έξι (2')
Η παρέμβαση του στρατού μετά την καταστροφή (ΙΜΕ)(ΙΜΕ)
Η δίκη των έξι
Σαν Σήμερα
Η δίκη των έξι (Μηχανή του Χρόνου, ΕΡΤ ΑΡΧΕΙΟ)

Η επαναστατική κυβέρνηση σύστησε έκτακτο στρατοδικείο προκειμένου να καταλογιστούν ευθύνες για την ήττα στη Μικρά Ασία. Σε αυτό παραπέμφθηκαν οκτώ κορυφαία στελέχη (πρωθυπουργοί, υπουργοί, στρατιωτικοί ηγέτες) της βασιλικής παράταξης: Δ. Γούναρης , Ν. Στράτος , Π. Πρωτοπαπαδάκης , Γ. Μπαλτατζής , Ν. Θεοτόκης , Γ. Χατζανέστης , Μ. Γούδας και Ξ. Στρατηγός . Τον Νοέμβριο του 1922 καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν οι έξι πρώτοι˙ αυτή ήταν η «δίκη των έξι».

108

1. Η ελληνοτουρκική σύμβαση υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών

Τραγική [...] για τους άνω του ενός εκατομμυρίου έλληνες πρόσφυγες και τις περιουσίες τους, αλλά και πλέον συμφέρουσα λύση, εν όψει της κατηγορηματικής αρνήσεως της τουρκικής πλευράς να δεχθεί την επιστροφή τους, ήταν η Συμφωνία της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών που υπογράφτηκε στη Λωζάνη στις 30 Ιανουαρίου 1923. Το υποχρεωτικό της μετακινήσεως σήμαινε ότι πολλοί από αυτούς θα μπορούσαν να εγκατασταθούν στα οικήματα και τις γεωργικές εκτάσεις των 400.000 περίπου μουσουλμάνων, ελλήνων πολιτών, που βάσει της Συμφωνίας έπρεπε να ταξιδέψουν προς την αντίθετη κατεύθυνση˙ εξίσου τραγικά θύματα και αυτοί –που κανείς σχεδόν στην Ελλάδα δεν φαίνεται να τους θυμάται– ενός πολέμου για τον οποίον δεν έφεραν καμμία ευθύνη και στου οποίου τη διεξαγωγή δεν είχαν κανενός είδους συμμετοχή.
Γ. Γιανουλόπουλος, «Η ευγενής μας τύφλωσις...», εξωτερική πολιτική και «εθνικά θέματα» από την ήττα του 1897 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, δ‘ έκδοση, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2003, σ. 308.

Η συνθήκη της Λοζάνης (1923)

Η συνθήκη της Λοζάνης (1' 35'')
Δυο φορές ξένος - Συνθήκη της Λωζάνης (50' 53''). Ντοκιμαντέρ των Ανδρέα Αποστολίδη και Γιούρι Αβέρωφ.
H διεθνής συνδιάσκεψη της Λωζάννης, 1923 (ΙΜΕ)
Η συνθήκη της Λοζάνης
Η συνθήκη της Λοζάνης (το κείμενο)
Η συνθήκη της Λοζάνης, άρθρο της Χρ. Κουλούρη στην εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ

Παράλληλα, άρχισαν στη Λοζάνη της Ελβετίας διαβουλεύσεις για την υπογραφή μιας νέας συνθήκης ειρήνης. Εκπρόσωπος της Ελλάδας σε αυτές ορίστηκε, από την επαναστατική κυβέρνηση, ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Μετά από πολύμηνες συζητήσεις υπογράφτηκε, στις 24 Ιουλίου 1923, η συνθήκη της Λοζάνης, με την οποία
επισημοποιήθηκε η τουρκική κυριαρχία στη Μικρά Ασία και στην Α. Θράκη,
παραχωρήθηκαν στην Τουρκία τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος.
Επίσης, στη συνθήκη της Λοζάνης ενσωματώθηκε ελληνοτουρκική σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών (Ιανουάριος 1923), σύμφωνα με την οποία όλοι οι ορθόδοξοι χριστιανοί της Τουρκίας έπρεπε να μετοικήσουν στην Ελλάδα και όλοι οι μουσουλμάνοι της Ελλάδας να ακολουθήσουν τον αντίστροφο δρόμο.
Εξαιρέθηκαν το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου (125.000 τότε), καθώς και οι μουσουλμάνοι της Δ. Θράκης (118.000 τότε).

Ανταλλαγή των πληθυσμών (3' 15'')

Κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα

2. Η επαναστατική κυβέρνηση προχωρά στη διανομή γαιών

Μετά την υπογραφή στη Λωζάνη της Σύμβασης για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (30 Ιανουαρίου 1923) και μπροστά στο πελώριο πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης, παραμερίστηκε στις 14 Φεβρουαρίου το τελευταίο εμπόδιο που απέμενε για την αναγκαστική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών: η συνταγματική απαίτηση να προηγείται «πλήρης» αποζημίωση των γαιοκτημόνων. Μετά την αναστολή της σχετικής διάταξης, όχι μόνο επιτρεπόταν η κατάληψη των ιδιοκτησιών και πριν από την καταβολή αποζημιώσεων αλλά και η ίδια η αποζημίωση έγινε σε κρατικές ομολογίες 30ετούς διάρκειας (που γρήγορα απαξιώθηκαν). Άρχισε έτσι η άμεση απαλλοτρίωση και διανομή γαιών είτε σε πρόσφυγες είτε σε γηγενείς ακτήμονες, που επρόκειτο να ολοκληρωθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της σε τρία μόλις χρόνια.
Γ. Μαυρογορδάτος, «Μεταξύ δύο πολέμων, πολιτική ιστορία 1922-1940», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 7ος, σ. 10.

Η ελληνική επαναστατική κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει τα εξής επείγοντα και σοβαρά προβλήματα:
τη ραγδαία επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης,
την κατακόρυφη πτώση των μισθών
την επείγουσα ανάγκη αποκατάστασης των παλαιών πολεμιστών (πολλοί από αυτούς είχαν πολεμήσει 10-12 χρόνια)
την επείγουσα ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων.
Σε αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, και επιπλέον ωθούμενη από τη γενική ανάγκη αύξησης της αγροτικής παραγωγής, η επαναστατική κυβέρνηση άρχισε αμέσως
την απαλλοτρίωση και διανομή γαιών σε πρόσφυγες και γηγενείς ακτήμονες (Φεβρουάριος 1923). Αυτή την εποχή μοιράστηκαν αγροτικοί κλήροι σε πλήθος αγροτών.
Παράλληλα, τα εργατικά αιτήματα για αυξήσεις των αποδοχών οδήγησαν, το καλοκαίρι του 1923, στο μεγαλύτερο κύμα απεργιών που είχε γνωρίσει η Ελλάδα από την ίδρυση της.
Σημαντικό μέτρο της επαναστατικής κυβέρνησης υπήρξε και η υιοθέτηση από την Ελλάδα του γρηγοριανού ημερολογίου, που ίσχυε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Έτσι, από τις 16 Φεβρουαρίου 1923 (παλαιό ημερολόγιο) η Ελλάδα βρέθηκε στην 1η Μαρτίου 1923 (νέο ημερολόγιο). Το ημερολόγιο αυτό ισχύει σήμερα.

Η επαναστατική κυβέρνηση, αφού αντιμετώπισε με επιτυχία μια προσπάθεια ανατροπής της (Οκτώβριος 1923), αποφάσισε να παραδώσει την εξουσία. Στις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 τα φιλοβασιλικά κόμματα απείχαν. Έτσι, στη Βουλή εκπροσωπήθηκαν μόνο το κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελ. Βενιζέλου (250 βουλευτές) και η Δημοκρατική Ένωση του Αλ. Παπαναστασίου (120 βουλευτές). Ο Γεώργιος Β΄ εξαναγκάστηκε να φύγει στο εξωτερικό. Προσωρινός αντιβασιλέας ορίστηκε ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης.

Απεργία Αυγούστου 1923 (1' 5'')
Αλλαγή του ημερολογίου (30'')
Φεύγει ο Γεώργιος Β' (1' 20'')
Η χρησιμότητα ιστορικών πηγών για την αποκατάσταση των προσφύγων (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

109

3. Ο Κεμάλ διδάσκει σε Τούρκους την τουρκική γραφή γραμμένη σε λατινικό αλφάβητο.

Κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία

Μετά τον μικρασιατικό πόλεμο, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος αναδείχτηκε πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας, υποχρέωσε τον σουλτάνο να φύγει από τη χώρα, εδραίωσε τον κοσμικό-λαϊκό (και όχι θρησκευτικό) χαρακτήρα του πολιτεύματος και στη συνέχεια θέλησε να μετατρέψει την Τουρκία σε σύγχρονο κράτος δυτικού τύπου: προσπάθησε να οργανώσει συστήματα υγείας και εκπαίδευσης, αντικατέστησε το οθωμανικό αλφάβητο με το λατινικό προσπαθώντας να φέρει τη χώρα του πιο κοντά στη Δύση, κατάργησε την πολυγαμία, παραχώρησε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, απαγόρευσε στους άνδρες να φορούν φέσι και στις γυναίκες φερετζέ και επέβαλε τη χρήση οικογενειακών επιθέτων (ο ίδιος υιοθέτησε το Ατατούρκ, πατέρας των Τούρκων, με το οποίο τον αποκαλούσαν οι οπαδοί του). Οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις, ωστόσο, βρήκαν απήχηση μόνο στα ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα. Οι φτωχότερες τάξεις και κυρίως οι αγροτικοί πληθυσμοί, δηλαδή η συντριπτική πλειονότητα του τουρκικού λαού, συνέχισαν να ζουν, σε μεγάλο βαθμό, όπως και πριν από την «κεμαλική επανάσταση».

110

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Κατά τον ιστορικό Γ. Γιανουλόπουλο, η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν «τραγική [...] αλλά και πλέον συμφέρουσα λύση» (πηγή 1). Να σχολιάσετε τη θέση αυτή.

2. Ποια η σημασία της συνθήκης της Λοζάνης για την Ελλάδα, την Τουρκία αλλά και την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της νοτιοανατολικής Μεσογείου;

3. Να αποτιμήσετε την κίνηση της ελληνικής επαναστατικής κυβέρνησης να προχωρήσει αμέσως σε διανομή γαιών (πηγή 2). Ποιοι λόγοι υπαγόρευσαν αυτή την απόφαση; Ποια ήταν η σημασία της;

Ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο θυμόμαστε ότι…

η Ελλάδα ανέλαβε τη μικρασιατική εκστρατεία με την προσδοκία να ενσωματώσει οθωμανικά εδάφη στα οποία κατοικούσαν και πυκνοί ελληνικοί πληθυσμοί
στη δυτική Μ. Ασία και στον Πόντο υπήρχαν ακμαίες ελληνορθόδοξες κοινότητες η θέση των οποίων επιδεινώθηκε ραγδαία μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων
το τουρκικό εθνικό κίνημα αντίστασης με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ εξελίχθηκε σε παράγοντα καθοριστικό για τις εξελίξεις στη Μικρά Ασία
η μικρασιατική εκστρατεία κατέληξε σε ελληνική ήττα και αυτή με τη σειρά της είχε ως αποτέλεσμα τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού
το καλοκαίρι του 1923 υπογράφτηκε η συνθήκη της Λοζάνης, που όριζε, μεταξύ άλλων ως υποχρεωτική την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία
μετά τον μικρασιατικό πόλεμο, στην Ελλάδα ξέσπασε κίνημα που εκδίωξε τον Κωνσταντίνο, καταδίκασε και εκτέλεσε έξι ηγετικά στελέχη της βασιλικής παράταξης ως υπεύθυνα για την ήττα και προχώρησε σε διανομή γαιών˙
την ίδια στιγμή στην Τουρκία, ο Κεμάλ προωθούσε ριζικές μεταρρυθμίσεις επιδιώκοντας τη μετατροπή της χώρας του σε σύγχρονο εθνικό κράτος δυτικού τύπου.

Πηγή 1. Η ελληνοτουρκική σύμβαση υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών

Πηγή 2. Η επαναστατική κυβέρνηση προχωρά στη διανομή γαιών

1. Διάγγελμα της Επαναστατικής Επιτροπής για την παραπομπή σε δίκη των κατηγορουμένων για τη μικρασιατική καταστροφή

[...] Η Επανάστασις έχει ταχθεί υπεράνω των κομμάτων. [...] Αυτό σημαίνει ότι η Επανάσταση ούτε κομματίζεται, ούτε φατριάζει. Και θα τηρήση μέχρι των εκλογών, κατά τας οποίας θα εκφρασθή ελευθέρως η κυρίαρχος θέλησις του ελληνικού λαού και δικαιοσύνην, και ευνομίαν, και τάξιν. Αλλά δεν σημαίνει ότι η Επανάστασις δεν ακολουθεί ωρισμένην εθνικήν πολιτικήν, αφού η ύπαρξις της Επαναστάσεως αποτελεί πολιτικήν.

[...] Συνεπώς, η Επανάστασις ευρίσκεται αντιμέτωπος και θεωρεί εχθρούς της Πατρίδος όλους ανεξαιρέτως τους πρωτοστατήσαντας παράγοντας του κωνσταντινισμού, εις τους οποίους οφείλεται η διάρρηξις των συμμαχιών, η μεγάλη τραγωδία του Γένους.

[.] Η Επανάστασις αποβλέπει εις την συναδέλφωσιν του πλανηθέντος λαού [.]. Αλλά θεωρεί επιβεβλημένην την παραδειγματικήν ποινικήν τιμωρίαν των «εχθρών της πατρίδος», εις τους οποίους οφείλεται η κατάρρευσις του Μικρασιατικού Μετώπου [.]. Συνεπώς είναι κοινή απαίτησις ο πάνδημος στιγματισμός των μεγάλων ενόχων.

Πηγή: Τ. Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Από την έλευση του Βενιζέλου στην Ελλάδα (1909) ως την έκρηξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1940), Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1977, σ. 257-258.

2. «Δίκη των έξι»: το κατηγορητήριο

Κατηγορείσθε ότι από της 1ης Νοεμβρίου 1920 και εφ' εξής μέχρι της 26ης Αυγούστου 1922 συ-ναποφασίσαντες μετά των συνυπουργών υμών περί πράξεως εσχάτης προδοσίας, εκουσίως και εκ προθέσεως υπεστηρίξατε την εισβολήν ξένων στρατευμάτων, ήτοι του τουρκικού εθνικιστικού στρατού, εις την επικράτειαν του Βασιλείου, τουτέστιν εις την υπό της Ελλάδος κατεχομένην και διά της Συνθήκης των Σεβρών κατακεκυρωμένην χώραν της Μ. Ασίας, παραδόσαντες άμα εις τον αυτόν εχθρόν πόλεις, φρούρια, μέγα μέρος του Στρατού και μεγίστης αξίας υλικόν πολέμου [...].

Δίκη των Έξι: επίσημα πρακτικά, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1976, σ. 19.

3. Η εισαγωγή του νέου ημερολογίου

Η επανάσταση του 1922 αντιμετώπισε με αποφασιστικότητα το πρόβλημα του Ημερολογίου. Από τις αρχές του 1923 αποφασίστηκε η εγκατάλειψη του Ιουλιανού (παλαιού) ημερολογίου που υπολειπόταν κατά 13 ημέρες από το Γρηγοριανό - δυτικό. [...] Η μεταρρύθμιση που πραγματοποιήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1923 -δηλαδή την 1η Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο- δεν κάλυπτε και τον εκκλησιαστικό τομέα. Με σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου [...] το πολιτικό και το εκκλησιαστικό ημερολόγιο ταυτίστηκαν στις 10/23 Μαρτίου 1924. [...] Οι αμετάπειστοι οπαδοί του Ιουλιανού ημερολογίου σχημάτισαν την ανεξάρτητη θρησκευτική κίνηση των Παλαιοημερολογιτών.

Αθ. Βερέμης, «Η εισαγωγή του Νέου Ημερολογίου», Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΕ', σ. 259-260.

Η περίοδος 1897-1922 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Η περίοδος του Μεσοπολέμου 1923-1940 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Ο αντίκτυπος της καταστροφής, Κίνημα στρατού και στόλου (2' 58'')
Ο Πλαστήρας στην Αθήνα (3' 17'')
Εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης (2')
Ελληνική οικονομία, πληθωρισμός, τόνωση βιομηχανίας (1' 44'')
Η δίκη των έξι (2')
Η συνθήκη της Λοζάνης (1' 35'')
Δυο φορές ξένος - Συνθήκη της Λωζάνης (50' 53''). Ντοκιμαντέρ των Ανδρέα Αποστολίδη και Γιούρι Αβέρωφ.
Ανταλλαγή των πληθυσμών (3' 15'')
Πρόσφυγες: 1. Η φιλανθρωπία, 2. Η νέα πατρίδα, 3. Φτηνή εργατική δύναμη (5' 5'')
Απεργία Αυγούστου 1923 (1' 5'')
Φεύγει ο Γεώργιος Β' (1' 20'')
Κυβέρνηση Παπαναστασίου - Ζήτω η Δημοκρατία (2' 42'')
Αλλαγή του ημερολογίου (30'')
Η στρατιά του Έβρου (53')

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ
Ο ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1919-1922)

ΕΝΟΤΗΤΑ 39. Εξελίξεις σε Ελλάδα και Τουρκία μετά τον μικρασιατικό πόλεμο