ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ Β´ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 50. Η πολιτική διαίρεση της μεταπολεμικής Ευρώπης


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Ενότητα 50. Η διαίρεση της μεταπολεμικής Ευρώπης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Ενότητα 51. Διπολισμός και Ψυχρός Πόλεμος

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν:

α) τη σημασία των συμφωνιών της Γιάλτας και Πότσνταμ για τον μεταπολεμικό κόσμο

β) τις διαφοροποιήσεις και τη διαίρεση ανάμεσα σε Ανατολική και Δυτική Ευρώπη

γ) τον ρόλο της αμερικανικής βοήθειας στην ανοικοδόμηση της μεταπολεμικής Ευρώπης

γ) τον διπολισμό και τον Ψυχρό πόλεμο ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις

δ) τις σημαντικότερες επιπτώσεις τους.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης με την διαιρεμένη Ευρώπη, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Από τα μέσα του 18 ο αιώνα ως τις αρχές του 21ου αι. Γ΄ Γυμνασίου: εδώ

-Γελοιογραφία «Αμερικανική βοήθεια (ΟΥΝΡΑ) στους αγρότες», Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: εδώ

-«Διαφήμιση ηλεκτρικών ειδών της ΙΖΟΛΑ» ως παράδειγμα εκσυγχρονισμού και αστικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας και ως στοιχείο διαφοράς ανάμεσα στην Ανατολική και Δυτική Ευρώπη: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Άσκηση/ δραστηριότητα 2, σ.140 του σχολ. βιβλίου.

- Συζήτηση για τον Ψυχρό Πόλεμο και την πυρηνική απειλή.

 1 ώρα 

 

up




Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:
τις κύριες επιστημονικές, πνευματικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις στον κόσμο κατά τον 19ο αιώνα
ειδικότερα, την επίδραση των κυριότερων ευρωπαϊκών διανοητικών, καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών ρευμάτων στην ελληνική πνευματική δημιουργία του 19ου αιώνα.
τη διαμόρφωση των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης υπό σοβιετική επιρροή
την ανοικοδόμηση της Δ. Ευρώπης υπό αμερικανική επιρροή
την ανάδειξη των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης σε υπερδυνάμεις και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό
την ανεξαρτητοποίηση των αποικιών
τους λόγους κατάρρευσης των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης τις προσπάθειες οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης (1951-2001)
την εικόνα της σημερινής Ευρώπης.

Η πολιτική διαίρεση της μεταπολεμικής Ευρώπης το 1950.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα η ανατολική Ευρώπη
παρέμεινε υπό σοβιετική επιρροή και η δυτική Ευρώπη υπό αμερικανική.
χάρτης

Οι διασκέψεις της Γιάλτας  και του Πότσνταμ

Βικιπαίδεια Η διάσκεψη της Γιάλτας
Βικιπαίδεια Η διάσκεψη του Πότσνταμ
1 Οι μεγάλες συνθήκες, άρθρο της Ιωάννας Ζούλα στην εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ
Ο μεταπολεμικός κόσμος Ο μεταπολεμικός κόσμος (Εκπαίδευση Μουσουλμανόπαιδων, Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου, προτεινόμενες σελίδες 203-205)
1 Ο ανταγωνισμός στο στρατόπεδο των νικητών (Ιστορία Γ΄ Λυκείου)

Γιάλτα Πότσνταμ

ερ Καθώς ο πόλεμος είχε πλέον κριθεί, οι ηγέτες των ΗΠΑ Ρούζβελτ, της Σοβιετικής Ένωσης Στάλιν και της Βρετανίας Τσόρτσιλ συναντήθηκαν, τον Φεβρουάριο του 1945, στη Γιάλτα της Ουκρανίας. Εκεί συμφώνησαν να απαιτήσουν την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας και να ιδρύσουν ένα διεθνή οργανισμό προάσπισης της ειρήνης. Ακόμη, ΗΠΑ και Βρετανία αναγνώρισαν τις φιλοσοβιετικές κυβερνήσεις που είχαν αναλάβει την εξουσία στις χώρες της Α. Ευρώπης, όπου και βρίσκονταν σοβιετικά στρατεύματα. Το καλοκαίρι του 1945, στη διάσκεψη του Πότσνταμ (προάστιο του Βερολίνου) συμφωνήθηκε η διαίρεση της Γερμανίας σε τέσσερις ζώνες κατοχής (αγγλική, γαλλική, αμερικανική και σοβιετική), με το Βερολίνο υπό κοινό έλεγχο.

Η πολιτική αναδιοργάνωση της μεταπολεμικής Ευρώπης

α. Οι θέσεις του Βρετανού πρωθυπουργού Τσόρτσιλ
Από το Στεττίνο στη Βαλτική μέχρι την Τεργέστη στην Αδριατική, ένα Σιδηρούν Παραπέτασμα έχει υψωθεί και διασχίζει την (ευρωπαϊκή) ήπειρο. […] Πίσω από τη διαχωριστική αυτή γραμμή βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες παλαιών κρατών στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. […] Δεν πιστεύω η Ρωσία να επιθυμεί τον πόλεμο. Αυτό που επιθυμεί είναι οι καρποί του πολέμου και η απεριόριστη εξάπλωση της ισχύος της.
Αποσπάσματα ομιλίας του Τσόρτσιλ στις ΗΠΑ, 5 Μαρτίου 1946.
Πηγή: S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 3, σ. 177.

β. Οι θέσεις του Σοβιετικού ηγέτη Στάλιν
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής και κατοχής, η Σοβιετική Ένωση είχε 20 εκατομμύρια περίπου απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. […] Μπορεί κάποιοι να προσπαθούν να ρίξουν στη λήθη αυτές τις θυσίες των Σοβιετικών, που συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Ευρώπης από τον χιτλερικό ζυγό. Αλλά η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να τις ξεχάσει. Επομένως, πώς μπορεί να εκπλήσσεται κάποιος, επειδή η Σοβιετική Ένωση, μεριμνώντας για τη μελλοντική της ασφάλεια, προσπαθεί ώστε αυτές οι χώρες να έχουν κυβερνήσεις φιλικές προς τη Σοβιετική Ένωση;
Αποσπάσματα συνέντευξης του Στάλιν στην εφημερίδα Πράβντα, 14 Μαρτίου 1946.
Πηγή: Η Μεγάλη Ιστορία του 20ού αιώνα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, τόμ. 5, σ. 14.

138


1 και 2. Όψεις των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης.
Αριστερά, η ανάπτυξη των σοβιετικών σιδηροδρόμων (1955). Δεξιά, εισβολή σοβιετικών τανκς στην Τσεχοσλοβακία (1968).

εικόνα 1

Οι λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης

ερ Μέχρι το 1950 εγκαθιδρύθηκαν, στις χώρες που βρίσκονταν υπό σοβιετική επιρροή (Α. Γερμανία, Πολωνία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βουλγαρία και Τσεχοσλοβακία), καθεστώτα παρόμοια με το σοβιετικό καθεστώς που ονομάστηκαν λαϊκές δημοκρατίες. Εκεί οι προπολεμικές κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις παραμερίστηκαν. Τα κομμουνιστικά κόμματα που κατέλαβαν την εξουσία εφάρμοσαν εκτεταμένες κρατικοποιήσεις. Επιτυχίες σημειώθηκαν στον βιομηχανικό τομέα και στην οργάνωση συστημάτων υγείας και εκπαίδευσης. Επίσης, βελτιώθηκε αισθητά η θέση της γυναίκας.

ερ Σύντομα, ωστόσο, εμφανίστηκαν σημαντικά προβλήματα. Τα κομμουνιστικά κόμματα διαχειρίζονταν μονοπωλιακά την εξουσία, η δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης πολιτικών απόψεων ήταν περιορισμένη, οι διώξεις αντιφρονούντων συχνό φαινόμενο, ενώ ο στενός έλεγχος της αγοράς, από το κράτος, προκαλούσε, συχνά, ελλείψεις σε καταναλωτικά αγαθά.

ερ Μετά τον θάνατο του Στάλιν (1953), ασκήθηκε έντονη κριτική στις παραπάνω πρακτικές, χωρίς, ωστόσο, να αλλάξει, ουσιαστικά, η κατάσταση. Αποτέλεσμα της δυσαρέσκειας, που συνεχώς μεγάλωνε, ήταν η έκρηξη σειράς εξεγέρσεων στην Α. Ευρώπη (1953: Α. Γερμανία, 1956: Ουγγαρία και Πολωνία, 1968: Τσεχοσλοβακία), ορισμένες από τις οποίες αντιμετωπίστηκαν με την επέμβαση σοβιετικού στρατού.

Φωτογραφίες του Josef Koudelka 1 από την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία
1 2 3 4 9 10 11 12 13 14 15

ερ Ιδιαίτερες περιπτώσεις υπήρξαν η Γιουγκοσλαβία και η Αλβανία, δύο χώρες στις οποίες, μετά την υποχώρηση των ναζί, την εξουσία κατέλαβαν εθνικά αντιστασιακά κινήματα με κομμουνιστική ιδεολογία. Καθώς οι χώρες αυτές δεν καταλήφθηκαν από σοβιετικό στρατό αλλά είχαν κομμουνιστικές κυβερνήσεις, αποτέλεσαν ιδιόμορφες περιπτώσεις σοβιετικής επιρροής. Το 1948 η Γιουγκοσλαβία ήρθε σε σύγκρουση με τη Σοβιετική Ένωση και ακολούθησε ένα δικό της σοσιαλιστικό δρόμο. Η Αλβανία, αφού συνδέθηκε διαδοχικά με τη Γιουγκοσλαβία, τη Σοβιετική Ένωση και την Κίνα, επέλεξε, τελικά, την πλήρη απομόνωση.

Η ανοικοδόμηση της Δ. Ευρώπης

3. Γερμανία, Βερολίνο, 1945: Μαθήτριες καθαρίζουν ερείπια.
16

ερ Οι ανθρώπινες και υλικές απώλειες της Ευρώπης, εξαιτίας του πολέμου, υπήρξαν τεράστιες. Στη Δ. Ευρώπη το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Οι ΗΠΑ, προκειμένου να αποτρέψουν κάτι τέτοιο και θέλοντας να εμποδίσουν μια ενδεχόμενη επέκταση της σοβιετικής επιρροής, παραχώρησαν στην Ευρώπη, μέσω του σχεδίου Μάρσαλ, περίπου 13 δισεκατομμύρια δολάρια. Η Σοβιετική Ένωση κατήγγειλε το σχέδιο Μάρσαλ ως μια μορφή επέμβασης στα εσωτερικά των ευρωπαϊκών χωρών και πίεσε τις λαϊκές δημοκρατίες να μη δεχτούν την αμερικανική βοήθεια, όπως και έγινε. Πάντως, στη Δ. Ευρώπη τα αποτελέσματα φάνηκαν γρήγορα, καθώς, από το 1948 ακόμη, η παραγωγή και το εμπόριο είχαν επανέλθει στα προπολεμικά επίπεδα.

139


4 και 5. Τα κινήματα αμφισβήτησης της δεκαετίας του ’60.
Αριστερά, Παρίσι, Μάης 1968: Βίαιες συγκρούσεις φοιτητών με αστυνομικούς.
Δεξιά, Ν. Υόρκη, 1969: Η συναυλία του Γούντστοκ ήταν μία από τις κορυφώσεις του κινήματος αμφισβήτησης στις ΗΠΑ.

εικόνα 4-5


ερ Την ίδια εποχή άρχισε στη Δ. Ευρώπη η προσπάθεια δημιουργίας του κράτους πρόνοιας. Καθώς το πολίτευμα που επικράτησε σε όλες σχεδόν τις χώρες της Δ. Ευρώπης ήταν η κοινοβουλευτική δημοκρατία, υποστηρίχτηκε, από τις εργατικές οργανώσεις και τα κεντροαριστερά και αριστερά κόμματα, η θέση ότι οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί χάνουν το αληθινό τους νόημα, όταν δεν προωθούν την κοινωνική δικαιοσύνη. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, το κράτος οφείλει να εξασφαλίζει στον πολίτη το δικαίωμα στην εργασία, στην εκπαίδευση, στην υγεία και να παίρνει μέτρα για την ενίσχυση των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων. Τα κράτη της Δ. Ευρώπης, βασισμένα σε απόψεις σαν τις παραπάνω, αλλά και επηρεασμένα από την κοινωνική πολιτική των λαϊκών δημοκρατιών της Α. Ευρώπης, προχώρησαν σε εκτεταμένες παροχές προς τους πολίτες τους. Σύντομα, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η κοινωνική ασφάλιση και η εκπαίδευση έγιναν κτήμα εκατομμυρίων ανθρώπων.

Κινήματα αμφισβήτησης τη δεκαετία του ‘60

ερ Όλα τα παραπάνω έκαναν τη Δ. Ευρώπη να εμφανίζει στη δεκαετία του ’60 την εικόνα μιας κοινωνίας έντονα καταναλωτικής, στην οποία έτεινε να κυριαρχήσει η ατομική προσπάθεια κάθε ανθρώπου να εξασφαλίσει για τον εαυτό του και την οικογένειά του όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ανέσεις (ηλεκτρικά είδη, μέσο μετακίνησης, ψυχαγωγία). Αυτός ακριβώς ο τρόπος κοινωνικής οργάνωσης και ζωής, που αναγόρευε τα υλικά αγαθά σε κυρίαρχες αξίες, αμφισβητήθηκε έντονα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 σε όλες τις δυτικές κοινωνίες, κυρίως από τους νέους.

Κινήματα ειρηνικά, όπως οι χίπις («τα παιδιά των λουλουδιών»), ή και λιγότερο ειρηνικά, όπως το κίνημα του Μάη του ’68 στη Γαλλία, αμφισβήτησαν τον «αστικό τρόπο ζωής» και αναζήτησαν εναλλακτικούς τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας.

Φωτογραφίες από τον Μάη του 68 στο Παρίσι
17 18 21 22 23 20 19

Φωτογραφίες από τη συναυλία στο Γούνστοκ
24 25 26 27 28 29 30

140


ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...


...διαβάστε
Γκίντερ Γκρας, Το τενεκεδένιο ταμπούρλο (1959). Μυθιστόρημα με φόντο τη νεότερη ιστορία της Γερμανίας.
Βέρα Πανόβα, Ο Σεριόζα (1982). Οι χώρες της Α. Ευρώπης κατά τη δεκαετία του 1950.
Ίλια Έρενμπουργκ, Το λιώσιμο των πάγων (1954). Ένα μυθιστόρημα που συνδέθηκε με το τέλος του σταλινισμού στη Σοβιετική Ένωση.

...δείτε κινηματογραφική ταινία

Βιτόριο ντε Σίκα, Κλέφτης ποδηλάτων (1948). Μια εικόνα της μεταπολεμικής Ευρώπης μέσα απ’ τη μεταπολεμική Ιταλία.

...ακούστε μουσική
Beatles, All you need is love (1967) δε
και John Lennon, Imagine (1971). δε



ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι οι ΗΠΑ και η Βρετανία αποδέχτηκαν τη σοβιετική επιρροή στην Α. Ευρώπη μετά τον πόλεμο, παρ’ ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν κατεστραμμένη; Πριν απαντήσετε, να μελετήσετε τις πηγές α και β.

2. Ποιοι παράγοντες υπαγόρευσαν, κατά τη γνώμη σας, τη δημιουργία του κράτους πρόνοιας στη μεταπολεμική Δ. Ευρώπη;

3. Διαθεματική δραστηριότητα: Να μελετήσετε τον χάρτη της σ. 137. Ποια είναι η κύρια αλλαγή μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο; Πού οφείλεται; Ποια είδη πολιτευμάτων συναντάμε στην Ευρώπη το 1950; Ποια είναι τα κύρια γνωρίσματά τους;



Κινήματα αμφισβήτησης στη μεταπολεμική δυτική Ευρώπη

Το 1968 ξέσπασε σειρά φοιτητικών και εργατικών κινητοποιήσεων στη Γαλλία, στη Βρετανία, στη Γερμανία και στην Ιταλία. Τα αναπτυγμένα δυτικοευρωπαϊκά κράτη είχαν επιτύχει μετά τον B' Πα­γκόσμιο πόλεμο υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης με άμεσο αποτέλεσμα τη διάχυση της ευημερίας σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Ωστόσο, σημαντικά τμήματα της νέας γενιάς, ιδιαί­τερα οι φοιτητές, αμφισβητούσαν τον δυτικό τεχνοκρατικό πολιτισμό και μαζί με αυτόν τον καθωσπρεπισμό των δυτικών κοινωνιών και την κοινωνική κυριαρχία των ανδρών. Η αμφισβήτηση αυ­τή είχε και μια ισχυρή αντιπολεμική διάσταση καθώς στρεφόταν ευθέως κατά της αμερικανικής συμμετοχής στον «βρόμικο» πόλεμο του Βιετνάμ.

Στη Δυτική Γερμανία το φοιτητικό κίνημα ήταν έντονα πολιτικοποιημένο και στρεφόταν όχι μόνο κατά του τεχνοκρατικού πολιτισμού, αλλά και κατά του κοινοβουλευτισμού. Έχοντας ως όραμα έναν σοσιαλισμό με ελευθερίες («σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο»), οι Γερμανοί φοιτητές απαιτούσαν τον εκδημοκρατισμό των πανεπιστημίων, ασκούσαν αυστηρή κριτική στον καταναλωτισμό και στρέφονταν κατά της αμερικανικής επέμβασης στο Βιετνάμ.

Στη Γαλλία ξέσπασαν οι πιο μαζικές διαδηλώσεις και αιματηρές συγκρούσεις της Ευρώπης του 1968, που έμεινε να ονομάζονται «Μάης του '68». Οι κινητοποιήσεις ξεκίνησαν από τα πανεπιστή­μια και σε κάποιες περιπτώσεις εξελίχθηκαν σε βίαιες οδομαχίες των φοιτητών με την αστυνομία. Παράλληλα, το πανεπιστημιακό κίνημα λειτούργησε ως καταλύτης για τη διατύπωση εργατικών και γενικότερα κοινωνικών αιτημάτων. Στην κορυφαία στιγμή του Μάη του '68, δέκα εκατομμύρια Γάλλοι εργαζόμενοι συμμετείχαν στη μεγαλύτερη απεργία που είχε σημειωθεί ποτέ στη Γαλλία.

Τα γεγονότα του 1968 δεν άλλαξαν ουσιαστικά την κατάσταση στο εσωτερικό των δυτικοευρω­παϊκών κρατών. Ωστόσο, συνέβαλαν στην αλλαγή παραδοσιακών νοοτροπιών και στη φιλελευθε­ροποίηση των ηθών. Ιδιαίτερα βοήθησαν τους αγώνες για τη χειραφέτηση της γυναίκας. Οι νέες και οι νέοι που συμμετείχαν σε εκείνα τα γεγονότα έμειναν γνωστοί ως «γενιά του '68» ή «γενιά της αμ­φισβήτησης».

 

up




Φωτογραφίες του Josef Koudelka από την ρωσική εισβολή στην Πράγα της Τσεχοσλοβακίας 1


Η πολιτική αναδιοργάνωση της μεταπολεμικής Ευρώπης

α. Οι θέσεις του Βρετανού πρωθυπουργού Τσόρτσιλ
Από το Στεττίνο στη Βαλτική μέχρι την Τεργέστη στην Αδριατική, ένα Σιδηρούν Παραπέτασμα έχει υψωθεί και διασχίζει την (ευρωπαϊκή) ήπειρο. […] Πίσω από τη διαχωριστική αυτή γραμμή βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες παλαιών κρατών στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. […] Δεν πιστεύω η Ρωσία να επιθυμεί τον πόλεμο. Αυτό που επιθυμεί είναι οι καρποί του πολέμου και η απεριόριστη εξάπλωση της ισχύος της.
Αποσπάσματα ομιλίας του Τσόρτσιλ στις ΗΠΑ, 5 Μαρτίου 1946.
Πηγή: S. Berstein & P. Milza, Ιστορία της Ευρώπης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, τόμ. 3, σ. 177.

β. Οι θέσεις του Σοβιετικού ηγέτη Στάλιν
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής και κατοχής, η Σοβιετική Ένωση είχε 20 εκατομμύρια περίπου απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. […] Μπορεί κάποιοι να προσπαθούν να ρίξουν στη λήθη αυτές τις θυσίες των Σοβιετικών, που συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Ευρώπης από τον χιτλερικό ζυγό. Αλλά η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να τις ξεχάσει. Επομένως, πώς μπορεί να εκπλήσσεται κάποιος, επειδή η Σοβιετική Ένωση, μεριμνώντας για τη μελλοντική της ασφάλεια, προσπαθεί ώστε αυτές οι χώρες να έχουν κυβερνήσεις φιλικές προς τη Σοβιετική Ένωση;
Αποσπάσματα συνέντευξης του Στάλιν στην εφημερίδα Πράβντα, 14 Μαρτίου 1946.
Πηγή: Η Μεγάλη Ιστορία του 20ού αιώνα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, τόμ. 5, σ. 14.