57. Η Ελλάδα κατά τη δεκαετία του ’80 (1981-1989)

Η ενότητα δεν διδάσκεται

Ι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να πληροφορηθούν σχετικά με την κυβερνητική αλλαγή που έγινε στην Ελλάδα το 1981.

Να εντάξουν την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση στο πολιτικό σκηνικό της μεταπολίτευσης, αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο της ελληνικής μεταπολεμικής ιστορίας.

Να γνωρίσουν τις μεταρρυθμίσεις που έκανε η νέα κυβέρνηση και τα αποτελέσματά τους.

Να κατανοήσουν ότι η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης σήμανε το κλείσιμο ενός κύκλου που είχε ανοίξει με τον Εμφύλιο.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Το κείμενο, γνωστότερο ως «Διακήρυξη της 3^ης του Σεπτέμβρη», υπήρξε το πολιτικό μανιφέστο με το οποίο συστήθηκε το ΠΑΣΟΚ στην ελληνική κοινωνία, αμέσως μετά τη μεταπολίτευση. Κύριο γνώρισμά του είναι ο ριζοσπαστικός του χαρακτήρας. Πρόκειται για μια δέσμη προτεινόμενων αλλαγών που η υλοποίησή τους θα σήμαινε τον ουσιαστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας. Έτσι, με το συγκεκριμένο κείμενο το ΠΑΣΟΚ παρουσιάστηκε ως μια ριζοσπαστική πολιτική δύναμη που έθετε ως κύριο στόχο της την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Όπως φαίνεται από την προσεκτική μελέτη του αποσπάσματος, η ανάλυση του ΠΑΣΟΚ για την ελληνική κοινωνία της εποχής ξεκινούσε από την εκτίμηση ότι η Ελλάδα ήταν μια χώρα εξαρτημένη από τις ΗΠΑ και τα άλλα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Σε αυτή την εξάρτηση αποδιδόταν και η «υπανάπτυξη» της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Με βάση, λοιπόν, τις παραπάνω παραδοχές, το ΠΑΣΟΚ έθετε ως κύριο και πρωταρχικό του στόχο την εξασφάλιση της εθνικής ανεξαρτησίας της χώρας, που εμφανιζόταν ως προϋπόθεση κάθε άλλης αλλαγής. Παράλληλα, όμως, διατυπώνονταν και μια σειρά άλλοι στόχοι, όπως οι εκτεταμένες εθνικοποιήσεις, η αναδιανομή του εισοδήματος ώστε να μειωθούν οι κοινωνικές ανισότητες, η οικοδόμηση ενός ισχυρού κοινωνικού κράτους, η διασφάλιση του δικαιώματος στην εκπαίδευση για όλους, καθώς και η κατοχύρωση της κοινωνικής και οικονομικής ισότητας των δύο φύλων. Όλες οι παραπάνω πολιτικές θέσεις συνοψίζονταν στο σύνθημα «Αλλαγή» και εκφράζονταν με το τρίπτυχο «λαϊκή κυριαρχία, εθνική ανεξαρτησία, κοινωνική δικαιοσύνη».

2. Σύμφωνα με το κείμενο, το ΠΑΣΟΚ στήριξε την πολιτική του επικράτηση κατά τη δεκαετία του 1980 σε τρεις, κυρίως, παράγοντες: πρώτον, στο ότι κατέθεσε μια πρόταση ριζοσπαστικών αλλαγών στην ελληνική κοινωνία τη στιγμή που η τελευταία ήταν ώριμη και αποζητούσε ένα τέτοιο πολιτικό όραμα· δεύτερον, στην προσωπικότητα και στις πολιτικές ικανότητες του ηγέτη του Ανδρέα Παπανδρέου· τρίτον, στη δημιουργία ενός μεγάλου, καλά οργανωμένου και πολιτικά αποτελεσματικού κόμματος.

3. Η πηγή αυτή καλό θα ήταν να μελετηθεί παράλληλα με την εικόνα 4. Επίσης, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι σχετικές παρατηρήσεις που γίνονται από τον πολιτικό επιστήμονα Γιάννη Βούλγαρη στο κείμενο που δίνεται στο πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

3. Κατά τη δεκαετία του '80 οι κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ θέλησαν να διαφοροποιηθούν από την παραδοσιακή μεταπολεμική ελληνική διπλωματία, που ήταν προσηλωμένη στη Δύση, και επιχείρησαν να διευρύνουν τον ορίζοντα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες προς τις χώρες του κινήματος των Αδεσμεύτων, τον αραβικό κόσμο και τις λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό εντάχθηκε και η οικοδόμηση σχέσεων με απελευθερωτικά κινήματα, όπως ήταν η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 2.

2. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 3.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Το ΠΑΣΟΚ και η σχέση του με τη μεταπολιτευτική πολιτική πραγματικότητα

Η εκκίνηση της κυβερνητικής δράσης του ΠΑΣΟΚ σηματοδότησε και πιστοποίησε με ιδιαίτερη έμφαση την ιστορικοπολιτική στροφή που είχε επέλθει στις συνειδήσεις και στις νοοτροπίες της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Λίγο μετά την άνοδό του στην εξουσία, κατάργησε τα υπολείμματα της νομοθεσίας και των συμβόλων του Εμφυλίου, αναγνώρισε την εαμική αντίσταση και καθιέρωσε την 25^η Νοεμβρίου ως ημέρα εθνικού εορτασμού της Ενωμένης Εθνικής Αντίστασης, σε ανάμνηση της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου από τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ το 1943. Το επίσημο κράτος διαμόρφωνε μια εναλλακτική «πολιτική μνήμης» υιοθετώντας έτσι μια διαφορετική «ανάγνωση» της μεταπολεμικής ιστορίας. Ήταν η ορατή κορυφή μιας βαθύτερης και μαζικότερης αλλαγής που γινόταν στο επίπεδο της κοινωνίας, ή καλύτερα, της μικροκοινωνίας. Οι πολίτες ξεπερνούσαν έμπρακτα τα υπολείμματα του «φόβου του χωροφύλακα», μια διαδεδομένη τότε έκφραση που συνόψιζε τη διάχυτη εξουσία των νικητών και τις φοβίες των ηττημένων του Εμφυλίου. Χωρίς αυτό το ορατό και αδιόρατο νήμα, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις ρίζες που είχε ρίξει και την αντοχή της συναίνεσης που εξασφάλισε ο νέος πολιτικός φορέας ΠΑΣΟΚ και η αποκληθείς δημοκρατική-προοδευτική παράταξη.

Γ. Βούλγαρης, «Η δημοκρατική Ελλάδα, 1974-2004», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 10^ος, σ. 27.

Κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ, 1981-1985

Βουλευτικές εκλογές και ευρωεκλογές της 18^ης Οκτωβρίου 1981 (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)
Οι εκλογές του 1981 (ΚΕΓ)
Η δεκαετία του 1980 (ΙΜΕ)
Η ελληνική κοινωνία στη δεκαετία του 1980 (ΚΕΓ)
Μόδα και Πολιτισμός στη δεκαετία του 1980 (Αρχείο ΕΡΤ)

1. Ο Α. Παπανδρέου απευθύνεται σε συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ.
Παπανδρέου1

Η νίκη του ΠΑΣΟΚ με επικεφαλής τον Ανδρέα Παπανδρέου στις εκλογές του 1981 αποτέλεσε μια σημαντική τομή στην ελληνική μεταπολεμική ιστορία, καθώς για πρώτη φορά ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας ένα κόμμα με τόσο ριζοσπαστικό πρόγραμμα.

Το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές απευθυνόμενο στην κοινωνική κατηγορία των «μη προνομιούχων» και προβάλλοντας μια ριζοσπαστική πρόταση μετασχηματισμού της κοινωνίας που συνοψιζόταν στο σύνθημα «Αλλαγή» και εκφραζόταν με το τρίπτυχο «λαϊκή κυριαρχία, εθνική ανεξαρτησία, κοινωνική δικαιοσύνη».

Οι εκλογές του 1981 εγκαινίασαν την πρώτη περίοδο πρωθυπουργίας του Ανδρέα Παπανδρέου, η οποία κράτησε, μετά και την εκλογική νίκη του 1985, έως το 1989 και σφραγίστηκε από μια σειρά σημαντικών πολιτικών επιλογών.

Πρώτα απ’ όλα, η επίσημη αναγνώριση όλων των αντιστασιακών οργανώσεων –δηλαδή, πρακτικά, των οργανώσεων της Αριστεράς, που δεν είχαν αναγνωριστεί μετά τον Εμφύλιο– διαμόρφωσε ένα εντελώς νέο πολιτικό κλίμα, επουλώνοντας πληγές ανοιχτές για σαράντα χρόνια. Η απόφαση αυτή συνοδεύτηκε από τιμητικές συνταξιοδοτήσεις και άλλες παροχές (μετάλλια, τιμητικά διπλώματα), καθώς και από την άρση πολλών δυσμενών συνεπειών του Εμφυλίου και της μετεμφυλιακής εποχής. Στο πλαίσιο αυτό, διευκολύνθηκε και η επιστροφή χιλιάδων πολιτικών προσφύγων από τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες λαϊκές δημοκρατίες της Α. Ευρώπης.

1. Διακήρυξη βασικών αρχών και στόχων του ΠΑΣΟΚ, 3 Σεπτεμβρίου 1974 (αποσπάσματα)

[…] Ανακοινώνουμε σήμερα την εκκίνηση ενός νέου πολιτικού κινήματος που πιστεύουμε ότι εκφράζει τους πόθους και τις ανάγκες του απλού Έλληνα, ενός Κινήματος που να ανήκει στον αγρότη, τον εργάτη, τον βιοτέχνη, τον μισθωτό, τον υπάλληλο, στην θαρραλέα και φωτισμένη νεολαία μας. […]
Βασικός, κυρίαρχος στόχος του Κινήματος είναι η δημιουργία πολιτείας απαλλαγμένης από έλεγχο ή επιρροή της οικονομικής ολιγαρχίας, πολιτείας ταγμένης στην προστασία του έθνους και στην υπηρεσία του λαού. Η εθνική ανεξαρτησία είναι αναπόσπαστα δεμένη με τη λαϊκή κυριαρχία, με τη δημοκρατία σε κάθε φάση της ζωής του τόπου, με την ενεργό συμμετοχή του πολίτη σ’ όλες τις αποφάσεις που τον αφορούν. […]. Και βέβαια πρέπει η Ελλάδα να αποχωρήσει και από το στρατιωτικό και από το πολιτικό ΝΑΤΟ. […] Μα πίσω από το ΝΑΤΟ, πίσω από τις αμερικανικές βάσεις είναι οι μονοπωλιακές, πολυεθνικές επιχειρήσεις και τα ντόπια υποκατάστατά τους. Γι’ αυτό η κοινωνική απελευθέρωση, ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός, αποτελεί τον θεμέλιο λίθο του Κινήματός μας. Για να απολαμβάνει ο αγρότης το προϊόν του ιδρώτα και της γης του, για να απολαμβάνει ο εργάτης, ο βιοτέχνης, ο μισθωτός, ο υπάλληλος, ο απλός Έλληνας το προϊόν του μόχθου του. […] Για να πάψει η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Για να συμμετέχει ενεργά ο λαός στον προγραμματισμό της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής πορείας της χώρας. […]. Για να καταργηθούν τα προνόμια των ολίγων στην ιατρική, νοσοκομειακή και φαρμακευτική περίθαλψη. […]. Για να κατοχυρωθεί η κοινωνική και οικονομική ισότητα των δύο φύλων. Για να ελευθερωθεί η σκέψη και να γίνει η παιδεία κτήμα όλων των Ελλήνων.

Πηγή: Χρ. Χαλαζιάς (επιμ.), Ανδρέας Παπανδρέου, 31 χρόνια πολιτικής δημιουργίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996, σ. 137-144.

160

2. Οι λόγοι που έφεραν το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία: η ερμηνεία ενός μελετητή

Το ΠΑΣΟΚ θεμελίωσε την απήχησή του στο εκλογικό σώμα σε μια ριζοσπαστική πρόταση για τον «σοσιαλιστικό» μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας […].
Ελάχιστοι θα αμφισβητήσουν ότι, χωρίς τη χαρισματική προσωπικότητα και τις ηγετικές ικανότητες του Ανδρέα Παπανδρέου, το ΠΑΣΟΚ θα είχε τη θεαματική πορεία που διέγραψε κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης […].
Η συζήτηση για την προσωπικότητα […] του Ανδρέα Παπανδρέου συνδέεται με έναν ακόμη παράγοντα που συνέβαλε στην επιτυχία του ΠΑΣΟΚ. Πρόκειται για τη συγκρότηση και ανάπτυξη μιας κομματικής οργάνωσης, η οποία διακρινόταν για τον μαζικό χαρακτήρα της και την […] αποτελεσματική δράση της […].

Χρ. Λυριντζής, «Το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία», Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΣΤ‘, σ. 350-351.

2. Προεκλογική συγκέντρωση του ΠΑΣΟΚ, κατά τις παραμονές
των εκλογών του 1981, στην πλατεία Συντάγματος.
Παπανδρέου

Μέτρα κοινωνικού χαρακτήρα, όπως ο διπλασιασμός των κατώτατων συντάξεων και οι σημαντικές αυξήσεις των κατώτατων μισθών και ημερομισθίων στόχο είχαν να ανακουφίσουν τα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στη δημιουργία του Εθνικού Συστήματος Yγείας (ΕΣY), το οποίο, παρά τα προβλήματα που εμφανίστηκαν στην εφαρμογή του, υπήρξε ένας από τους πιο επιτυχημένους θεσμούς αυτής της περιόδου. Πυρήνας του ΕΣY ήταν η δημιουργία τριών νοσηλευτικών βαθμίδων: κέντρων υγείας, περιφερειακών νοσοκομείων και νομαρχιακών νοσοκομείων. Σημαντική καινοτομία υπήρξε το γεγονός ότι, στο πλαίσιο του ΕΣY, δικαίωμα στην περίθαλψη σε νοσοκομεία είχαν όλοι οι πολίτες, χωρίς όρους και προΰποθέσεις.

Η καθιέρωση του πολιτικού γάμου και του συναινετικού διαζυγίου αποτέλεσαν τομές στο ελληνικό οικογενειακό δίκαιο, ενώ η θεσμική αναγνώριση της ισότητας των δύο φύλων και η κατάργηση της προίκας συνέβαλαν, σε συνδυασμό με τους αγώνες του γυναικείου κινήματος, στη βελτίωση της θέσης της γυναίκας.

Σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική, υπήρξαν σημαντικές πρωτοβουλίες που απέβλεπαν στη βελτίωση των όρων συμμετοχής της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Αποτέλεσμα αυτών των πρωτοβουλιών ήταν να αυξηθούν τα κονδύλια που δίνονταν από την ΕΟΚ στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες του ευρωπαϊκού νότου, στις οποίες ανήκε και η Ελλάδα. Παράλληλα, έγιναν ανοίγματα προς τις χώρες της Α. Ευρώπης και προς τον Τρίτο Κόσμο, ιδίως προς τις αραβικές χώρες. Τέλος, απέναντι στην Τουρκία χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα σκληρή γλώσσα, ιδίως μετά την προκλητική ίδρυση του τουρκικού ψευδοκράτους στην κατεχόμενη βόρεια Κύπρο (Νοέμβριος 1983).

3. Ο Α. Παπανδρέου με τον ηγέτη της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης Γιάσερ Αραφάτ.
Παπανδρέου-Αραφάτ

Επίσης, κατασκευάστηκαν διάφορα δημόσια έργα και επιχειρήθηκε η εξυγίανση επιχειρήσεων, που αντιμετώπιζαν προβλήματα (προβληματικές επιχειρήσεις), προκειμένου να καταστούν παραγωγικές και να διασφαλιστούν οι θέσεις εργασίας. Τέλος, ακολουθήθηκε πολιτική ενίσχυσης του εισοδήματος των αγροτών και των μικρομεσαίων επιχειρηματιών.

Κυβερνήσεις ΠΑΣΟΚ, 1985-1989

Οι κυβερνήσεις της δεύτερης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ βρέθηκαν αντιμέτωπες με σοβαρά οικονομικά προβλήματα και εφάρμοσαν, ιδίως κατά τη διετία 1985-1987, σταθεροποιητικό οικονομικό πρόγραμμα με σκοπό τη μείωση των ελλειμμάτων και του πληθωρισμού.

161

3. Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης

[...] Πήραμε από τη μια πλευρά μια σειρά από μέτρα που έχουν συμβολικό χαρακτήρα συλλογικής μνήμης και εθνικής ενότητας, όπως για παράδειγμα η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ενάντια στην Κατοχή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Από την άλλη, μια σειρά μέτρα που κλείνουν ένα κεφάλαιο της ιστορίας μας που σημαδεύτηκε από τις συνέπειες του εμφύλιου πολέμου της δεκαετίας του ’40, όπως για παράδειγμα ο ελεύθερος επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων [...]

Α. Παπανδρέου, Ομιλία στη συνάντηση των σοσιαλιστών ηγετών, Παρίσι, 23.01.1983.

4. Ο Α. Παπανδρέου μιλά σε τελετή εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης στον Γοργοπόταμο. Το 1982, η 25^η Νοεμβρίου (ημέρα ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου) καθιερώθηκε ως ημέρα επίσημου εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης.

Παπανδρέου-Γοργοπόταμος

Επίσης, στα 1985-1986 έγινε αναθεώρηση του συντάγματος με την οποία περιορίστηκαν οι εξουσίες του προέδρου της Δημοκρατίας και ενισχύθηκαν οι ρόλοι του Κοινοβουλίου και του πρωθυπουργού στο πλαίσιο του πολιτεύματος.

Σημαντικές εξελίξεις υπήρξαν, ακόμη, στο πεδίο των ελληνοτουρκικών σχέσεων, όπου, ενώ αρχικά η ελληνική πλευρά έδειξε καλή θέληση, στη συνέχεια αντέδρασε αποφασιστικά στην απόπειρα της Τουρκίας να δημιουργήσει «τετελεσμένη» κατάσταση συνεκμετάλλευσης του πετρελαίου του Αιγαίου. Yπό την απειλή ενδεχόμενου πολέμου, η Τουρκία υποχρεώθηκε να υποχωρήσει (Μάρτιος 1987).

Στα τέλη της τετραετίας, οι καταγγελίες σε βάρος στελεχών της κυβέρνησης για οικονομικά σκάνδαλα όξυναν την πολιτική αντιπαράθεση. Επιπλέον, η κατάσταση επιβαρύνθηκε από τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε ο Α. Παπανδρέου.

162

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

...δείτε στον κινηματογράφο

Θόδωρος Μαραγκός, Μάθε παιδί μου γράμματα (1981) . Η προσπάθεια μιας ελληνικής επαρχιακής πόλης να συμφιλιωθεί με τις μνήμες και τα τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος.
Θόδωρος Μαραγκός, Τι έχουν να δουν τα μάτια μου (1984) . Μια σατιρική πολιτική ματιά στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’80.
Νίκος Περράκης, Βίος και πολιτεία (1987). Η Ελλάδα της δεκαετίας του 1980.
Κώστας Βρεττάκος, Τα παιδιά της χελιδόνας (1987). Ταινία που αναφέρεται στα τραύματα του Εμφυλίου και στις προσπάθειες να επουλωθούν κατά τη δεκαετία του ’80.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Να μελετήσετε την πηγή 2. Ποιοι παράγοντες, σύμφωνα με το κείμενο, έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στην άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981;

2. Ποια από τις αλλαγές που έγιναν, κατά την περίοδο 1981-1989, συνέβαλε καθοριστικά στη θεαματική αλλαγή του πολιτικού κλίματος; Πριν απαντήσετε, να μελετήσετε την πηγή 3 και την εικόνα 4.