Στην Ὀδύσσεια η Κίρκη δίνει οδηγίες στον Οδυσσέα για τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσει φεύγοντας από το νησί της, ώστε να προφυλαχτεί και να προφυλάξει τους συντρόφους του από τους κινδύνους της θάλασσας. Ένα από τα εμπόδια είναι οι Σειρήνες.

Θα φτάσεις πρώτα στις Σειρήνες, αυτές που καταθέλγουν
όλους τους θνητούς, όποιος βρεθεί στα μέρη τους.
Αν κάποιος πλησιάσει ανύποπτος κι ακούσει των Σειρήνων
τη φωνή, δεν γίνεται να τον χαρούν ξανά στον γυρισμό του
γυναίκες και μικρά παιδιά· τον θέλγουν οι Σειρήνες
με το οξύφωνο τραγούδι τους,
σ' ένα λιβάδι καθισμένες, γύρω σωρός τα κόκαλα,
σάρκες ανθρώπων σαπισμένες, φαγωμένα δέρματα.
Σε συμβουλεύω να τις προσπεράσεις· όσο για τους συντρόφους σου,
γλυκό κερί σαν μέλι μάλαξε και βούλωσε μ' αυτό τ' αφτιά τους,
ώστε κανείς από τους άλλους να μην το ακούσει το τραγούδι τους.
Μόνος εσύ μπορείς να τις ακούσεις, αν το θελήσεις.
θα πρέπει ωστόσο, εκεί στο πλοίο που θα φεύγει γρήγορα,
χέρια και πόδια να σε δέσουν, όρθιο πάνω στο κατάρτι,
με τα σχοινιά πλεγμένα γύρω του· κι έτσι να ακούσεις, να απολαύσεις
των Σειρήνων τη φωνή.
Κι αν τους συντρόφους σου παρακαλείς, αν τους φωνάζεις να σε λύσουν,
Εκείνοι ακόμη πιο σφιχτά, με περισσότερα σχοινιά θα πρέπει να σε δέσουν.

(μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτης)

Ενδεικτική δραστηριότητα

Να συγκρίνετε τους δεσμώτες του πλατωνικού σπηλαίου με τους συντρόφους αλλά και με τον Οδυσσέα. Να προσέξετε ιδιαίτερα τη λειτουργία μιας αίσθησης: της ακοής.

Ο Francis Bacon (1561-1626), ο θεμελιωτής του νεότερου εμπειρισμού, επιχειρεί να απελευθερώσει τη νόηση από τις χίμαιρές της, προτείνοντας ένα νέο "όργανο", σε αντίθεση προς το αρχαίο (του Αριστοτέλη). Στο Novum Organum (1620) εντοπίζει τις πλάνες που παρεμποδίζουν την ορθή πορεία του ανθρώπινου λογικού και τις κατηγοριοποιεί σε τέσσερα είδωλα (ψευδαισθήσεις, Idola): (₁) Είδωλα της φυλής: οφείλονται στην ίδια την ανθρώπινη φύση, στους περιορισμούς των ανθρώπινων αισθήσεων. (₂) Είδωλα του σπηλαίου. (₃) Είδωλα της αγοράς: προέρχονται από την κατά σύμβαση χρήση των γλωσσών στο πλαίσιο της ανθρώπινης επικοινωνίας. (₄) Είδωλα του θεάτρου: οφείλονται στα παραδοσιακά φιλοσοφικά συστήματα που εκλαμβάνονται σαν δόγματα, χωρίς λογικο-επιστημονικό έλεγχο. Για να προσπεράσει ο άνθρωπος τα εμπόδια προς την επιστημονική πρόοδο, πρέπει να ακολουθήσει την επαγωγική συλλογιστική πορεία.

Τα είδωλα και οι ψευδείς έννοιες που από παλιά κατείχαν τη νόηση των ανθρώπων και τώρα έχουν ριζώσει βαθιά μέσα τους, όχι μόνο έχουν παρακαθήσει στο μυαλό τους έτσι ώστε είναι δύσκολο για την αλήθεια να εισέλθει, αλλά ακόμη κι όταν η είσοδος επιτυγχάνεται και επιτρέπεται, αυτά και πάλι εναντιώνονται και παρενοχλούν την ίδια την ανανέωση των επιστημών, εκτός εάν οι άνθρωποι έχουν προειδοποιηθεί και ενδυναμώθηκαν εναντίον τους όσο περισσότερο μπορούσαν.

Τα είδωλα του σπηλαίου είναι οι ψευδαισθήσεις του κάθε ατόμου χωριστά. Διότι (εκτός από τις πλάνες της ανθρώπινης φύσης εν γένει) ο κάθε άνθρωπος έχει ένα είδος ατομικής υπόγειας σπηλιάς ή άντρου, που κομματιάζει και εξασθενεί το φως της φύσης. Αυτό ίσως συμβαίνει (α) είτε λόγω της ιδιαίτερης και μοναδικής φύσης του κάθε ανθρώπου· (β) είτε λόγω της ανατροφής του και των συναναστροφών του· (γ) είτε λόγω της ανάγνωσης βιβλίων και της αυθεντίας εκείνων που εκτιμά και θαυμάζει· (δ) είτε λόγω των διαφορετικών εντυπώσεων που δημιουργούνται στην ψυχή, που ίσως είναι απασχολημένη με άλλα και προκατειλημμένη ή είναι γαλήνια και αμερόληπτη, κ.τ.ό. Αρα, είναι πρόδηλο ότι το ανθρώπινο πνεύμα (σε όποια διάθεση βρίσκεται σε διαφορετικούς ανθρώπους) είναι ένα μεταβαλλόμενο πράγμα, παντελώς συγκεχυμένο και σχεδόν τυχαίο. Καλά είπε, λοιπόν, ο Ηράκλειτος [αποσπάσματα 1 & 2] ότι οι άνθρωποι αναζητούν τη γνώση σε μικρότερους (ιδιωτικούς) κόσμους και όχι στον μεγάλο ή κοινό κόσμο.

(μετάφραση Γ. Ζωγραφίδης)

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Ο Βάκων κρατά αρνητική έως περιφρονητική στάση προς την παραδοσιακή σκέψη και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ειδικά στο αριστοτελικό σύστημα (στη μορφή που το είχε τυποποιήσει και υιοθετήσει η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία) και τον πλατωνισμό. Αν συγκρίνετε τα δύο κείμενά του με την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου, ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές μπορείτε να βρείτε;
2. Ο Πλάτων στην αλληγορία του σπηλαίου δίνει έμφαση στη χρήση της γλώσσας και στην αντιστοιχία των λέξεων με τα πράγματα. Αφού διαβάσετε και το παρακάτω χωρίο του Βάκωνα από τα «είδωλα της αγοράς», να σκεφτείτε την αντιστοιχία αυτή και τον ρόλο της στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.
   
   «Οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους μέσω της ομιλίας και η χρήση των λέξεων επιβάλλεται από τον τρόπο που σκέφτεται ο πολύς κόσμος. Είναι εκπληκτικό το πόσο παρεμποδίζεται ο νους από εσφαλμένες και άκαιρες επιλογές λέξεων. Ούτε οι ορισμοί ούτε οι εξηγήσεις, που χρησιμοποιούν μορφωμένοι άνθρωποι για να φυλαχτούν και να προστατεύσουν τον εαυτό τους, διευθετούν διόλου το πρόβλημα. Αντίθετα, οι λέξεις σαφώς ασκούν βία στον νου και αναστατώνουν τα πάντα και ξεστρατίζουν raus ανθρώπου σε αμέτρητε$ και pmaiss λογομαχία και φαντασιοκοπήματα» (Novum Organum, 1.43).

Ο Ντεκάρτ σε ένα από θεμελιώδη έργα της νεότερης φιλοσοφίας, τους Στοχασμούς του (1641), επιχειρηματολογεί υπέρ της ύπαρξης του Θεού και της διάκρισης της ψυχής από το σώμα. Όμως, για να διατυπώσει αληθείς προτάσεις, απαλλαγμένες από την πλάνη, αμφιβάλλει για την αξιοπιστία των αισθήσεων και αναβαθμίζει την εμπιστοσύνη στις νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου και στον ορθό λόγο.

Αργότερα όμως, πολλές εμπειρίες κλόνισαν σιγά σιγά όλη την πίστη μου στις αισθήσεις. Ενίοτε, πύργοι που είχαν από μακριά στρογγυλή όψη φανερώθηκαν από κοντά τετράγωνοι, και πελώρια αγάλματα στημένα στην κορυφή τους δεν έμοιαζαν μεγάλα ιδωμένα από το έδαφος· και σε αναρίθμητες άλλες τέτοιες περιπτώσεις συνέλαβα τις κρίσεις επί των εξωτερικών αισθημάτων να σφάλλουν. [...] Η φύση δεν μας διδάσκει να συμπεραίνουμε από τις αντιλήψεις των αισθήσεων κάτι για τα πράγματα που βρίσκονται έξω από μας χωρίς προηγούμενη εξέτασή τους από τον νου, επειδή φαίνεται να ανήκει στο πνεύμα μόνο, και όχι στο σύνθετο πνεύματος και σώματος, να μάθει την αλήθεια των πραγμάτων αυτών.

(μετάφραση Ε. Βανταράκης)

Ενδεικτική δραστηριότητα

Με ποιον τρόπο συνδέονται όσα κυριολεκτικά καταγράφει ο Ντεκάρτ με όσα αλληγορικά εννοεί ο Πλάτων;

Η Σικελική εκστρατεία διέψευσε τις κατακτητικές φιλοδοξίες των Αθηναίων και οδήγησε σε ολοκληρωτική καταστροφή. Το μέγεθος αυτής της καταστροφής τονίζει εμφατικά ο Θουκυδίδης παρουσιάζοντας τα δεινά των Αθηναίων: να εργάζονται ως δούλοι στα λατομεία των Συρακουσών.

Τοὺς δ’ ἐν ταῖς λιθοτομίαις οἱ Συρακόσιοι χαλεπῶς τοὺς πρώτους χρόνους μετεχείρισαν. Ἐν γὰρ κοίλῳ χωρίῳ ὄντας καὶ ὀλίγῳ πολλοὺς οἵ τε ἥλιοι τὸ πρῶτον καὶ τὸ πνῖγος ἔτι ἐλύπει διὰ τὸ ἀστέγαστον καὶ αἱ νύκτες ἐπιγιγνόμεναι τοὐναντίον μετοπωριναὶ καὶ ψυχραὶ τῇ μεταβολῇ ἐς ἀσθένειαν ἐνεωτέριζον, πάντα τε ποιούντων αὐτῶν διὰ στενοχωρίαν ἐν τῷ αὐτῷ καὶ προσέτι τῶν νεκρῶν ὁμοῦ ἐπ’ ἀλλήλοις ξυννενημένων, οἳ ἔκ τε τῶν τραυμάτων καὶ διὰ τὴν μεταβολὴν καὶ τὸ τοιοῦτον ἀπέθνῃσκον, καὶ ὀσμαὶ ἦσαν οὐκ ἀνεκτοί, καὶ λιμῷ ἅμα καὶ δίψῃ ἐπιέζοντο (ἐδίδοσαν γὰρ αὐτῶν ἑκάστῳ ἐπὶ ὀκτὼ μῆνας κοτύλην ὕδατος καὶ δύο κοτύλας σίτου), ἄλλα τε ὅσα εἰκὸς ἐν τῷ τοιούτῳ χωρίῳ ἐμπεπτωκότας κακοπαθῆσαι, οὐδὲν ὅτι οὐκ ἐπεγένετο αὐτοῖς.

• Λεξιλόγιο

μετοπωρινός: φθινοπωρινός.

συννέω, μέλ. -νήσω: συγκεντρώνω, συσσωρεύω, επισωρεύω.

κοτύλη: μονάδα μέτρησης (στον Όμηρο: κύπελο).

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Να περιγράψετε τα βάσανα των Αθηναίων αιχμαλώτων μέσα στα λατομεία.
2. Να μεταφράσετε το απόσπασμα: οἳ ἔκ τε τῶν τραυμάτων […] ἐπεγένετο αὐτοῖς.
3. Με ποιες λέξεις προσδιορίζεται η λέξη χωρίω στην αρχή του αποσπάσματος; Τι θα άλλαζε στο νόημα, εάν έλειπαν οι προσδιορισμοί;
4. Σε ένα κείμενο που συνδυάζει περιγραφή και αφήγηση, όπως αυτό, είναι σημαντικοί οι προσδιορισμοί χώρου και χρόνου. Να τους εντοπίσετε και να αναφέρετε τον ρηματικό τύπο τον οποίο προσδιορίζουν κάθε φορά.
5. Να προσέξετε τη σημασία που δίνουν οι δύο αρνήσεις στη φράση: οὐδὲν ὅτι οὐκ ἐπεγένετο αὐτοῖς. Ποια διαφορά παρατηρείτε σε σχέση με τη νέα ελληνική;

Το έργο Περί θαυμασίων ακουσμάτων, το οποίο είχε αποδοθεί εσφαλμένα στον Αριστοτέλη, είναι μια μεταγενέστερη συλλογή (2^ος αι. μ.Χ.) με αξιοπερίεργες αφηγήσεις για φυτά και ζώα, καθώς και με ιστορίες, μύθους και γεωγραφικές περιγραφές του αρχαίου μεσογειακού κόσμου. Στο απόσπασμα γίνεται αναφορά σε ένα σπήλαιο της Σικελίας, μέσα σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον.

Ἐν τῇ Σικελίᾳ περὶ τὴν καλουμένην Ἔνναν σπήλαιόν τι λέγεται εἶναι, περὶ ὃ κύκλῳ πεφυκέναι φασὶ τῶν τε ἄλλων ἀνθέων πλῆθος ἀνὰ πᾶσαν ὥραν, πολὺ δὲ μάλιστα τῶν ἴων ἀπέραντόν τινα τόπον συμπεπληρῶσθαι, ἃ τὴν σύνεγγυς χώραν εὐωδίας πληροῖ, ὥστε τοὺς κυνηγοῦντας, τῶν κυνῶν κρατουμένων ὑπὸ τῆς ὀδμῆς, ἐξαδυνατεῖν τοὺς λαγὼς ἰχνεύειν. Διὰ δὲ τούτου τοῦ χάσματος ἀσυμφανής ἐστιν ὑπόνομος, καθ’ ὅν φασι τὴν ἁρπαγὴν ποιήσασθαι τὸν Πλούτωνα τῆς Κόρης. Εὑρίσκεσθαι δέ φασιν ἐν τούτῳ τῷ τόπῳ πυροὺς οὔτε τοῖς ἐγχωρίοις ὁμοίους οἷς χρῶνται οὔτε ἄλλοις ἐπεισάκτοις, ἀλλ’ ἰδιότητά τινα μεγάλην ἔχοντας. Καὶ τούτῳ σημειοῦνται τὸ πρώτως παρ’ αὑτοῖς φανῆναι πύρινον καρπόν. Ὅθεν καὶ τῆς Δήμητρος ἀντιποιοῦνται, φάμενοι παρ’ αὑτοῖς τὴν θεὸν γεγονέναι.

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Να βρείτε τις δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις. Σε ποια λέξη αναφέρονται; Είναι ονοματικές ή επιρρηματικές; Να μετατρέψετε την πρόταση που εισάγεται με το ἅ σε αναφορική μετοχή.
2. Με ποιες εκφράσεις και συντακτικές δομές κάνει φανερό ο συγγραφέας ότι δεν είναι αυτόπτης μάρτυς όσων περιγράφει, αλλά πρόκειται για πληροφορίες που έχει ακούσει;
3. Καθώς το συγκεκριμένο απόσπασμα αποτελεί περιγραφή, βασίζεται σε αρκετούς προσδιορισμούς του τόπου. Να τους βρείτε και να μελετήσετε τις νοηματικές διαφορές ανάμεσα στους ποικίλους εμπρόθετους προσδιορισμούς.

τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς κατά τρόπο εκφοράς εδώ