Εισαγωγή

Το πρόβλημα της παιδείας και της διαμόρφωσης του μελλοντικού πολίτη κατέχει κεντρική θέση στην πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα και στον διάλογό του στην Πολιτεία, στον οποίο προσπαθεί να θεμελιώσει τη δίκαιη πολιτεία. Προκειμένου να το πετύχει, ο Πλάτων αναζητά στον δίκαιο άνθρωπο, στην ψυχή του, την ύψιστη αρετή της δικαιοσύνης. Άρα, πρέπει να ερευνήσει πρώτα την ψυχή, να γνωρίσει τη φύση της και να βρει έναν τρόπο, ώστε να διασφαλιστεί ότι η ψυχή των πολιτών και ειδικά των ηγετών θα είναι δίκαιη. Αυτό συντελείται μέσω ορθής και συστηματικής διαπαιδαγώγησης, την οποία παρουσιάζει αναλυτικά ως το εκπαιδευτικό σύστημα ειδικά μίας «τάξης» της ιδανικής του πολιτείας, των φυλάκων, από τους οποίους επιλέγονται οι ηγέτες. Εκείνοι που κατεξοχήν ταιριάζουν για ηγέτες είναι όσοι αποκτούν μετά από μακρόχρονη εκπαίδευση την ύψιστη γνώση αυτού που πραγματικά υπάρχει, δηλαδή οι φιλόσοφοι-βασιλείς.

Τι είναι, όμως, αυτό που υπάρχει και πώς το γνωρίζουμε; Πρόκειται για δύο ερωτήματα από τα πιο κεντρικά στην αρχαία φιλοσοφία, οι απαντήσεις των οποίων συγκροτούν, σε μεγάλο βαθμό, τους κλάδους της φιλοσοφίας που ονομάζουμε οντολογία και γνωσιολογία, αντίστοιχα. Αυτό που όλοι μας γνωρίζουμε ότι υπάρχει είναι ο εξωτερικός, ο εμπειρικός κόσμος στον οποίο ζούμε. Αλλά καθώς τον γνωρίζουμε μέσω των αισθήσεων, αντιλαμβανόμαστε ότι τα αντιληπτικά μας αισθήματα κάποιες φορές μας ξεγελούν και άλλες φορές διαφοροποιούνται: το τετράγωνο φαίνεται από μακριά στρογγυλό ή ένα φαγητό για κάποιον είναι πολύ και για κάποιον άλλον λιγότερο αλμυρό. Άρα, τα αισθητά πράγματα αλλάζουν όπως έλεγε και ο Ηράκλειτος, «στα ίδια ποτάμια μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε» (απόσπασμα 49α). Ανάλογη ποικιλία και μεταβολή ισχύει και για τις γνώμες που έχουν οι άνθρωποι για την πραγματικότητα και για τις αξίες. Αν ρωτήσουμε διαφορετικούς ανθρώπους τι είναι το καλό, το ωραίο, η φιλία, το αγαθό, το δίκαιο (και ο Σωκράτης στους πλατωνικούς διαλόγους θέτει τέτοιες ερωτήσεις), θα λάβουμε διαφορετικές απαντήσεις.

Αφού, λοιπόν, οι αισθήσεις δεν μπορούν να βρουν ποια είναι η αληθινή πραγματικότητα και οι γνώμες δεν μπορούν να μας πουν τι είναι π.χ. το δίκαιο καθαυτό, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ή ότι δεν υπάρχει αντικειμενικότητα, αλλά αυτό που υπάρχει είναι κάτι φευγαλέο, που γίνεται και χάνεται, ή ότι το αληθινό δεν θα το βρούμε σε ό,τι αλλάζει αλλά είναι κάτι αμετάβλητο και ακίνητο, όπως θα το ήθελε ο Παρμενίδης. Μπροστά σ' αυτό το δίλημμα ο Πλάτων χάραξε μια καινούργια γραμμή, που καθόρισε την ανάπτυξη της φιλοσοφίας μέχρι σήμερα: χώρισε τον κόσμο στα δύο (ή, κατά τους αντιπάλους του, διπλασίασε τον κόσμο). Ένα μέρος του κόσμου είναι παροδικό, αισθητό και ψεύτικο, και ένα μέρος είναι αιώνιο, νοητό και αληθινό· και αυτά τα διαφορετικά επίπεδα τα γνωρίζουμε με διαφορετικό τρόπο. Τον νοητό κόσμο, τις Ιδέες που συγκροτούν τον δικό τους ὑπερουράνιον τόπον (Φαῖδρος 247c) και είναι χωριστές από τα αισθητά αντικείμενα, τις γνωρίζουμε με τη νόηση, με το λογικό μέρος της ψυχής.

Ωστόσο, ο Πλάτων διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι, οι πολλοί άνθρωποι, σκέφτονται και μιλούν χωρίς να έχουν επίγνωση αυτού του κόσμου των Ιδεών. Πώς εξηγείται αυτή η άγνοια, η ἀπαιδευσία; Η αλληγορία του σπηλαίου αποτελεί μια απάντηση για την τωρινή κατάσταση των πολλών αδαών και για το χρέος του ενός φιλοσόφου· και ταυτόχρονα είναι ένας συμβολισμός της σχέσης του ανθρώπου με την αλήθεια, μιας σχέσης διόλου αυτονόητης, αλλά δύσκολης έως επικίνδυνης.

Η αλληγορία ή ο μύθος του σπηλαίου (υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί ορισμοί από τους σύγχρονους μελετητές) είναι από τα πλέον διάσημα κείμενα του Πλάτωνα, γιατί με αναπαραστατική και συμβολική δύναμη συμπυκνώνει ζητήματα οντολογίας, γνωσιολογίας, πολιτικής και φιλοσοφίας της παιδείας. Έχει πολλά στοιχεία ενός πλατωνικού μύθου: είναι μια ιστορία που εξελίσσεται (αρχική παραμονή στο σπήλαιο, ατομική έξοδος, ατομική είσοδος/επιστροφή, υπονοούμενη νέα έξοδος), περιγράφονται συμβάντα και δρουν πρόσωπα (ακόμη και αν δεν εξατομικεύονται τα χαρακτηριστικά τους), ενώ ακολουθεί εκτενής ερμηνεία του μύθου από τον ίδιο τον Σωκράτη.

Παρόμοια με τον μύθο του Πρωταγόρα και εδώ έχουμε την υπόθεση μιας αρχικής αρνητικής «φυσικής κατάστασης», στην οποία βρίσκονται κυριολεκτικά ριγμένοι οι άνθρωποι: διά βίου ακινητοποιημένοι, εκλαμβάνουν τις σκιές που βλέπουν για πραγματικότητα και δεν έχουν καμία συνείδηση ότι μπορεί να υπάρχει κάτι άλλο. Μια απροσδόκητη και απροσδιόριστης αιτίας παρέμβαση φέρνει την απελευθέρωση κάποιου, ενός κάθε φορά, δεσμώτη (ὁπότε τις λυθείη, 515c). Τώρα αρχίζει η πραγματική περιπέτεια του ανθρώπου που αναγκάζεται να αφήσει τις ψευδαισθήσεις και τη συνήθειά του και να στραφεί στην αλήθεια: η ανάβαση είναι τραχεία και οδυνηρή, ο πρώην δεσμώτης αγανακτεί καθώς τον τραβούν προς τα έξω (516a). Εξοικειωμένος με το σκοτάδι και τις σκιές, αδυνατεί να δει τα ίδια τα πράγματα υπό το φως του ήλιου· αυτό που τον εμποδίζει να δει είναι το ίδιο το φως! Μόνο όταν σταδιακά προσαρμοστεί, θα δει τον ήλιο και θα «αναγνωρίσει» (φτάνοντας από την άγνοια στη γνώση) τι σήμαινε η παλιά του κατάσταση στο σπήλαιο, αλλά και θα νιώσει οίκτο για τους συνδεσμώτες του. Και από το φως θα επιστρέψει στο σκοτάδι (516e), να μοιραστεί μαζί τους την αλήθεια, παρότι η αποκάλυψη της αλήθειας σε αυτούς που παραμένουν συνηθισμένοι στο ψέμα τους είναι επικίνδυνη: όταν επιχειρήσει να τους λύσει, μπορεί να τον σκοτώσουν (517a).

Η αλληγορία του σπηλαίου εισάγεται στον διάλογο στο πλαίσιο της εξέτασης της εκπαίδευσης των φυλάκων. Έχει προηγηθεί η συζήτηση για την καταλληλότητα των φιλοσόφων να κυβερνούν και για το Αγαθό, καθώς δύο άλλες σημαντικές εικόνες της Πολιτείας: η αναλογία του Αγαθού με τον ήλιο (507b-509c) και το παράδειγμα της διαιρεμένης γραμμής, που σχηματοποιεί τα τέσσερα στάδια της γνώσης και τα αντίστοιχα αντικείμενά τους (509d-511e).

Ένας συμβατικός χωρισμός της ενότητας είναι ο ακόλουθος.

Α. Η αλληγορία του σπηλαίου:

1. Η πρώτη πράξη του δράματος: η αρχική κατάσταση, η φυσική ζωή των δεσμωτών (514a- 515c: 8^η Διδακτική Ενότητα).

2. Η δεύτερη πράξη του δράματος: η περιπέτεια, η λύση των δεσμών, η έξοδος/ανάβαση και η θέαση του ήλιου, η επαναξιολόγηση της ζωής στο σπήλαιο (515c-516e).

3. Η τελευταία πράξη του δράματος: η επιστροφή στο σπήλαιο και το χρέος της κατάβασης (516e-517a).

Β. Η ερμηνεία της αλληγορίας από τον Σωκράτη:

1. Οι δυσκολίες προσαρμογής από την αλλαγή κατάστασης: όποιος γνώρισε το Αγαθό επιθυμεί να μείνει εκεί και να μην ασχολείται με τα συνηθισμένα και τα κοινά (517a-518b).

2. Το αληθινό νόημα της παιδείας: η μεταστροφή της ψυχής (518b-519b: 9^η Διδακτική Ενότητα).

3. Το χρέος των φιλοσόφων: (η επιστροφή στο σπήλαιο) η ανταπόδοση της μέριμνας και της παιδείας που τους προσφέρθηκε γίνεται με την ανάληψη ευθύνης και εξουσίας στην πολιτεία (519b-520a: 10^η Διδακτική Ενότητα, 520a-d).