Ο Σοφιστής Αντιφών (5ος αι. π.Χ.) υποστήριξε την προτεραιότητα της φύσεως ως προς τον νόμον, τις αυθαίρετες κοινωνικοπολιτικές συμβάσεις. Πάνω στο φυσικό δίκαιο θεμελιώνεται η ισότητα των ανθρώπων και η απουσία διακρίσεων.

Όσους προέρχονται από αρχοντικούς γονείς τους υπολογίζουμε και τους σεβόμαστε, ενώ όσους είναι από άσημα σπίτια ούτε τους υπολογίζουμε ούτε τους σεβόμαστε. Ως προς αυτό, όμως, συμπεριφερόμαστε σαν βάρβαροι, αφού από τη φύση είμαστε πλασμένοι όλοι, Έλληνες και βάρβαροι, όμοιοι σε όλα. Θα το διαπιστώσουμε αν εξετάσουμε όσα πράγματα είναι από τη φύση αναγκαία σε όλους τους ανθρώπους: τη δυνατότητα να τα εξασφαλίσουν την έχουν εξίσου όλοι, και σε σχέση με αυτά δεν υφίσταται ανάμεσά μας καμιά διάκριση σε βαρβάρους και Έλληνες· γιατί όλοι αναπνέουμε με το στόμα και τη μύτη, και τρώμε με τα χέρια...

(μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος)

O Πλούταρχος, στο έργο του Περὶ φυγῆς, απευθύνεται στον Μενέμαχο από τις Σάρδεις και προσπαθεί να τον παρηγορήσει για το γεγονός ότι είναι εξόριστος από τη γενέτειρά του. Στον παρηγορητικό του λόγο αξιοποιεί αντιλήψεις στωικών φιλοσόφων για τη θέση του ατόμου στον κόσμο, που ξεφεύγει από τα στενά τοπικά όρια της πατρίδας.

Από τη φύση δεν υπάρχει πατρίδα, όπως ούτε σπίτι ούτε αγρός ούτε εργαστήρι χαλκουργού, όπως έλεγε ο Αρίστων, ούτε ιατρείο, αλλά γίνεται, ή καλύτερα ονομάζεται και αποκαλείται, το καθένα τους σε σχέση με αυτόν που το κατοικεί και το χρησιμοποιεί. Ο άνθρωπος, όπως λέει ο Πλάτων, «δεν είναι φυτό της γης», ούτε ακίνητο, «αλλά ουράνιο», όπου σαν άλλη ρίζα η κεφαλή κρατάει το σώμα όρθιο, στραμμένο προς τον ουρανό. Επομένως, εύστοχα είπε ο Ηρακλής:

Αργείος ή Θηβαίος, αφού δεν καυχιέμαι ότι ανήκω σε μια πόλη·
κάθε κάστρο Ελληνικό είναι πατρίδα για μένα.

Ο Σωκράτης το είπε ακόμη πιο εύστοχα, λέγοντας πως δεν είναι Αθηναίος ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου, όπως θα έλεγε κανείς πολίτης της Ρόδου ή της Κορίνθου, επειδή δεν θέλησε να κλειστεί μέσα στα όρια του Σουνίου, του Ταινάρου και των Ακροκεραυνείων.

Βλέπεις εκεί ψηλά τον άπειρο αιθέρα
που κρατάει τη γη στην απαλή αγκαλιά τους;

Τούτα είναι τα όρια της πατρίδας μας και κανείς εντός τους δεν είναι εξόριστος, ξένος ή αλλοδαπός, όπου υπάρχει η ίδια φωτιά, το ίδιο νερό, ο ίδιος αέρας, όπου ίδιοι είναι οι άρχοντες, οι διοικητές, οι πρυτάνεις, ο ήλιος, η σελήνη, η Αφροδίτη. Οι ίδιοι νόμοι για όλους, ένα το πρόσταγμα και μία η εξουσία· το χειμερινό ηλιοστάσιο, το θερινό ηλιοστάσιο, η ισημερία, οι Πλειάδες, ο Αρκτούρος, οι εποχές της σποράς και του φυτέματος. Ένας ο βασιλιάς και άρχων, «ο Θεός, που είναι η αρχή, το μέσον και το τέλος του σύμπαντος, που το διατρέχει από τη φύση του απ’ άκρου εις άκρον σε όλη του την έκταση. Τον ακολουθεί από πίσω η Δίκη, η τιμωρός όσων παραβαίνουν τον θείο νόμο», την οποία εφαρμόζουμε όλοι εμείς οι άνθρωποι από τη φύση μας προς όλους τους ανθρώπους, σαν να ήταν συμπολίτες μας.

Οι πηγές των παραθεμάτων: Πλάτων, Τίμαιος 90a . άγνωστος τραγικός ποιητής,
απόσπασμα 392 (έκδοση Nauck) . Ευριπίδης, απόσπασμα 941 . Πλάτων, Νόμοι 715e.

(μετάφραση Φιλολογική Ομάδα Κάκτου)

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Ποια είναι η θέση του Πλούταρχου για την έννοια της πατρίδας;
2. Πώς στηρίζει ο Πλούταρχος αυτή τη θέση του στις δύο πρώτες παραγράφους του αποσπάσματος;

Ο Πορτογάλος συγγραφέας Fernando Pessoa (1888-1935) με το όνομα του Αλμπέρτο Καέιρο, ένα από τα πολλά που χρησιμοποιούσε, υπέγραψε την ποιητική ενότητα Φύλακας των κοπαδιών (1915). Είναι, όπως γράφει ο ίδιος, «ο Αργοναύτης των αληθινών αισθήσεων» και μαζί του «ζούμε, χωρίς να στοχαζόμαστε, την αντικειμενική πραγματικότητα του σύμπαντος».

Χτες κατά τ’ απόγεμα ένας άνθρωπος της πόλης
μιλούσε στην πόρτα του μαγέρικου.
Μ’ εμένα μιλούσε επίσης.
Μιλούσε για τη δικαιοσύνη και για τον αγώνα ώστε να ’χουμε δικαιοσύνη
και για τους εργάτες που υποφέρουν
και για τη συνεχή εργασία και για ’κείνους που πεινούν
και για τους πλουσίους που γι’ αυτό έχουν πλάτες μονάχα.
Και προσέχοντάς με είδε δάκρυα στα μάτια μου
και χαμογέλασε μ’ ευγνωμοσύνη, κρίνοντας πως ένιωθα
το μίσος που ο ίδιος ένιωθε και τη συμπάθεια
που εκείνος έλεγε πως ένιωθε.
(Όμως εγώ ίσα­ίσα που τον άκουγα.
Τι με νοιάζουν εμένα οι άνθρωποι
κι ό,τι υποφέρουν ή υποθέτουν πως υποφέρουν;
Ας είσαστε σαν εμένα· δεν θα υποφέρατε.
Όλο το κακό του κόσμου προέρχεται από την έγνοια που έχουμε οι μεν για τους δε,
πότε για να κάνουμε καλό, πότε για να κάνουμε κακό.
Η ψυχή μας κι ο ουρανός κι η γη μάς φτάνουν.
Το να θέλουμε περισσότερα σημαίνει απώλειά τους και τη δυστυχία μας).
Εκείνο που σκεφτόμουν
ενόσω ο φίλος μας μιλούσε
(πράγμα που με συγκίνησε μέχρι δακρύων),
ήταν πως το μούρμουρο τ’ απόμακρο από τα κουδουνάκια
μέσα σ’ αυτό το δειλινό,
δεν έμοιαζε με τις καμπάνες σ’ ένα ξωκλήσι τόσο δα
όπου πήγαν να λειτουργηθούν τα λουλούδια κι οι νεροσυρμές
κι οι απλές ψυχές σαν τη δική μου.
(Ευλογημένος να ΄ναι ο Θεός γιατί καλός δεν είμαι
κι έχω τον εγωισμό τον φυσικό των λουλουδιών
και των ποταμιών που το δρόμο του ακολουθούν
μ’ έγνοια και δίχως γνώση,
με το άνθισμα μόνο και με τη συνέχιση της ροής.
Αυτή ΄ναι η μόνη αποστολή στον Κόσμο,
αυτή: να υπάρχεις ξεκάθαρα
και να ξέρεις να το κάνεις δίχως να το σκέφτεσαι).
Κι ο άνθρωπος σώπασε θωρώντας κατά τη δύση,
αλλά τι νοιάζει η δύση εκείνον που μισεί κι αγαπάει;

(μετάφραση Φ. Δ. Δρακονταειδής)

Ενδεικτική δραστηριότητα

1. Αφού μελετήσετε τα παραπάνω κείμενα, να εντοπίσετε τα σημεία στα οποία συγκλίνουν ή αποκλίνουν οι συγγραφείς ως προς τις βασικές αρχές των Στωικών (βλ. εισαγωγή 6ης Θεματικής Ενότητας).

Ο Παύλος απευθυνόμενος σε διαφορετικής φυλετικής σύνθεσης χριστιανικές κοινότητες κρατά μια στάση συμπερίληψης των διαφορετικών εθίμων τους, αποδοχής των υπαρκτών διαφορών («ας κάνει καθένας ό,τι νομίζει σωστό»), και παράλληλα προβάλλει μια νέα οικουμενικότητα που δεν θεμελιώνεται σε κάποια εθνική ιδιομορφία αλλά στην ισότιμη σχέση και αναφορά όλων σ' έναν Θεό.

Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. (Πρὸς Γαλάτας, 3.28)

Δεν υπάρχει πια Ιουδαίος και ειδωλολάτρης, δεν υπάρχει δούλος και ελεύθερος, δεν υπάρχει άντρας και γυναίκα· όλοι σας είστε ένας, χάρη στον Ιησού Χριστό.

Θλῖψις καὶ στενοχωρία ἐπὶ πᾶσαν ψυχὴν ἀνθρώπου τοῦ κατεργαζομένου τὸ κακόν, Ἰουδαίου τε πρῶτον καὶ Ἕλληνος· δόξα δὲ καὶ τιμὴ καὶ εἰρήνη παντὶ τῷ ἐργαζομένῳ τὸ ἀγαθόν, Ἰουδαίῳ τε πρῶτον καὶ Ἕλληνι· οὐ γὰρ ἔστι προσωποληψία παρὰ τῷ Θεῷ. (Πρὸς Ρωμαίους, 2.10­11)

Θλίψη και στενοχώρια περιμένουν κάθε άνθρωπο που υπηρετεί το κακό, πρώτα τον Ιουδαίο· αλλά και τον εθνικό. Αντίθετα, δόξα, τιμή, και ειρήνη προσμένουν όποιον κάνει το καλό, πρώτα τον Ιουδαίο αλλά και τον εθνικό· γιατί ο Θεός δεν κάνει διακρίσεις.

(μετάφραση Γ. Γαλίτης, Ι. Καραβιδόπουλος, Ι. Γαλάνης & Π. Βασιλειάδης)

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Πού φαίνεται η θεϊκή βούληση στο απόσπασμα του Απ. Παύλου; Να εντοπίσετε το αντίστοιχο χωρίο στο κείμενο του Πλούταρχου.
2. Ποιο πρέπει να είναι το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων, ώστε να αντιμετωπιστούν ισότιμα από τον Θεό;

Κάποτε πλησίασε τον φιλόσοφο Επίκτητο ένας νέος με υπερβολικά προσεγμένη περιβολή και κώμη. Ο φιλόσοφος αναλαμβάνει να τον νουθετήσει, ώστε να μην ασχολείται τόσο με την εμφάνισή του όσο με την αρετή του.

Εἰσιόντος τινὸς πρὸς αὐτὸν νεανίσκου ῥητορικοῦ περιεργότερον ἡρμοσμένου τὴν κόμην καὶ τὴν ἄλλην περιβολὴν κατακοσμοῦντος «Εἰπέ μοι», ἔφη, «εἰ οὐ δοκοῦσίν σοι κύνες τ’ εἶναι καλοί τινες καὶ ἵπποι καὶ οὕτως τῶν ἄλλων ζῳων ἕκαστον;»
«Δοκοῦσιν», ἔφη.
«Οὐκοῦν καὶ ἄνθρωποι οἱ μὲν καλοί, οἱ δ’ αἰσχροί; Πῶς γὰρ οὔ; Πότερον οὖν κατὰ τὸ αὐτὸ ἕκαστα τούτων ἐν τῷ αὐτῷ γένει καλὰ προσαγορεύομεν ἢ ἰδίως ἕκαστον; οὕτως δ’ ὄψει αὐτό. Ἐπειδὴ πρὸς ἄλλο μὲν ὁρῶμεν κύνα πεφυκότα, πρὸς ἄλλο δ’ ἵππον, πρὸς ἄλλο δ’ εἰ οὕτως τύχοι ἀηδόνα, καθόλου μὲν οὐκ ἀτόπως ἀποφήναιτ’ ἄν τις ἕκαστον τηνικαῦτα καλὸν εἶναι, ὁπότε κατὰ τὴν αὑτοῦ φύσιν κράτιστ’ ἔχοι· ἐπεὶ δ’ ἡ φύσις ἑκάστου διάφορός ἐστιν͵ διαφόρως εἶναί μοι δοκεῖ ἕκαστον αὐτῶν καλόν· ἢ γὰρ οὔ;» […]
«Τί οὖν ποιεῖ κύνα καλόν; Ἡ ἀρετὴ ἡ κυνὸς παροῦσα. Τί ἵππον; Ἡ ἀρετὴ ἡ ἵππου παροῦσα. Τί οὖν ἄνθρωπον; Μή που’ ἡ ἀρετὴ ἡ ἀνθρώπου παροῦσα; Καὶ σὺ οὖν εἰ θέλεις καλὸς εἶναι, νεανίσκε, τοῦτο ἐκπόνει, τὴν ἀρετὴν τὴν ἀνθρωπικήν. Τίς δ’ ἐστὶν αὕτη; Ὅρα, τίνας αὐτὸς ἐπαινεῖς, ὅταν δίχα πάθους τινὰς ἐπαινῇς· πότερα τοὺς δικαίους ἢ τοὺς ἀδίκους;
–Τοὺς δικαίους..
–Πότερον τοὺς σώφρονας ἢ τοὺς ἀκολάστους;
–Τοὺς σώφρονας.
–Τοὺς ἐγκρατεῖς δ’ ἢ τοὺς ἀκρατεῖς;
–Τοὺς ἐγκρατεῖς.
–Οὐκοῦν τοιοῦτόν τινα ποιῶν σαυτὸν ἴσθι ὅτι καλὸν ποιήσεις· μέχρις δ’ ἂν τούτων ἀμελῇς,
αἰσχρόν σ’ εἶναι ἀνάγκη, κἂν πάντα μηχανᾷ ὑπὲρ τοῦ φαίνεσθαί σε καλόν».

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Τι στάθηκε ως αφορμή για να αναφερθεί ο Επίκτητος στην ἀνθρωπικὴν ἀρετήν;
2. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της αρετής του ανθρώπου κατά τον Επίκτητο; Να αναζητήσετε στα λεξικά τους σχετικούς όρους.
3. Να μετασχηματίσετε τη σύνταξη των παρακάτω αποσπασμάτων ως εξής:
   α) Εἰσιόντος τινὸς πρὸς αὐτὸν νεανίσκου ῥητορικοῦ περιεργότερον ἡρμοσμένου τὴν κόμην καὶ τὴν ἄλλην περιβολὴν κατακοσμοῦντος ἔφη: Οι μετοχές να αναλυθούν σε προτάσεις.
   β) εἰ οὐ δοκοῦσίν σοι κύνες τ’ εἶναι καλοί τινες καὶ ἵπποι. (Ἠρώτα εἰ…) Τί οὖν ποιεῖ κύνα καλόν; (Ἠρώτα εἰ…) καὶ σὺ οὖν εἰ θέλεις καλὸς εἶναι, νεανίσκε, τοῦτο ἐκπόνει, τὴν ἀρετὴν τὴν ἀνθρωπικήν. (Ἐκέλευεν…) Να μεταφέρετε το περιεχόμενο των παραπάνω αποσπασμάτων στον πλάγιο λόγο χρησιμοποιώντας τα εντός παρενθέσεων ρήματα ως ρήματα εξάρτησης.
4. Οὐκοῦν […] φαίνεσθαι σε καλόν: Αφού βρείτε τις υποθέσεις που λανθάνουν στο παραπάνω χωρίο, να το μεταφράσετε.

τα σχήματα λόγου εδώ

τη μετοχή εδώ

την ανάλυση των μετοχών σε δ. πρόταση εδώ

τον ευθύ και τον πλάγιο λόγο εδώ

τις δ. προτάσεις (υποθετικές - υποθετικοί λόγοι) εδώ