Δείτε για το ποίημα στις Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη

 

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

«Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της Οδού Σερίφ. μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επεσκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικό διάστημα. Διέμεινα και στην Γαλλία. Στην εφηβική μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το Υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά, και ολίγα Ιταλικά». Με αυτό το λιτό βιογραφικό σημείωμα συνοψίζει τη ζωή του ο Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933). «Παραλείπει» στοιχεία, όπως ότι καταγόταν από εύπορη οικογένεια (ο πατέρας του ήταν μεγαλέμπορος και η μητέρα του από καλή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης) και ότι έζησε τα παιδικά του χρόνια σε μεγάλη ευμάρεια. Ο αιφνίδιος θάνατος του πατέρα του (1870), όμως, ανάγκασε την οικογένεια να φύγει από την Αλεξάνδρεια και να εγκατασταθεί στην Αγγλία για έξι χρόνια (1872-1878). Έπειτα, επέστρεψαν για λίγο στην Αλεξάνδρεια, όπου ο Καβάφης φοίτησε στο εμπορικό Λύκειο «Ερμής», αλλ' έφυγαν και πάλι, λόγω πολιτικών ταραχών (1882), αυτή τη φορά για την Κωνσταντινούπολη, όπου έμειναν τρία χρόνια. Επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια το 1885 και έκτοτε ο Καβάφης ελάχιστα ταξίδεψε, στο Παρίσι και το Λονδίνο (1897), καθώς και στην Αθήνα (1901 και 1903). Έζησε όλη τη ζωή του ήσυχα, από το 1907 στην οδό Λέψιους, όπου και δημιούργησε το έργο του. Εργάστηκε επί τριάντα χρόνια ως δημόσιος υπάλληλος στο Γραφείο Αρδεύσεων. Πέθανε την ημέρα των γενεθλίων του, στις 29 Απριλίου του 1933.

Ο Καβάφης έγραψε τα πρώτα ποιήματά του στην καθαρεύουσα, αργότερα όμως τα «αποκήρυξε». Σημαντική περίοδος στην ποιητική του δημιουργία είναι η δεκαετία 1890-1900, κατά την οποία έγραψε αριστουργήματα, όπως τα ποιήματα «Τείχη», «Κεριά», «Ένας Γέρος», «Τα παράθυρα», «Περιμένοντας τους βαρβάρους» κ.ά. Δέχτηκε επιδράσεις αρχικά από τον ρομαντισμό, έπειτα από τον παρνασσισμό και τον συμβολισμό, ουσιαστικά όμως δημιούργησε καθαρά προσωπική ποίηση. Ο ίδιος ο Καβάφης έθεσε ως ορόσημο για την ποιητική του εξέλιξη το 1911 και διέκρινε τα ποιήματά του στα «προ του 1911» και «στα μετά το 1911». Τον χαρακτήριζε μια τάση τελειομανίας, η οποία αντικατοπτρίζεται στη συνεχή επεξεργασία των ποιημάτων του και στον πρωτότυπο τρόπο με τον οποίο τα διακινούσε στους φίλους του: στην αρχή σε «μονόφυλλα» (μικρά φυλλάδια), αργότερα σε «τεύχη» και έπειτα σε «συλλογές». Ουσιαστικά, τα διόρθωνε αδιάκοπα, γι' αυτό και εν ζωή δεν εξέδωσε ποτέ ολόκληρο το ποιητικό έργο του. Τα «αναγνωρισμένα» από τον ίδιο ποιήματα είναι μόνο 154 και η πρώτη συγκεντρωτική έκδοσή τους με τίτλο Ποιήματα έγινε μετά τον θάνατό του (1935) στην Αλεξάνδρεια. Έκτοτε, εκτός από τα «Αναγνωρισμένα», έχουν δημοσιευτεί και τα «Ατελή» ποιήματά του, ακόμα και όσα ο ίδιος είχε αποκηρύξει.

Κύριο γνώρισμα του Καβάφη είναι ο πρωτοποριακός χαρακτήρας της γραφής του, που έγκειται στη χρήση ιδιότυπων εκφραστικών τρόπων, όπως της ειρωνείας, της πεζολογίας, της δραματικότητας, του ρεαλισμού κ.ά. Η συνηθέστερη πηγή έμπνευσής του είναι η ιστορία, από την οποία δανείζεται ποικίλα προσωπεία για να διατυπώσει γενικότερους προβληματισμούς για τον Άνθρωπο. Ιδιαίτερα έλκεται από τις εποχές παρακμής, που του δίνουν αφορμή για να σαρκάσει για τη ματαιότητα των ανθρωπίνων, αλλά και να προβάλει την τραγική διάσταση της ανθρώπινης φύσης, ιδιαίτερα όταν μέσα στον άνθρωπο συγκρούονται αντίθετες έννοιες, όπως το χρέος και η αδυναμία, η αξιοπρέπεια και η ροπή προς το «κακό», η επιθυμία και η «κοινωνική ηθική», το «ναι» και το «όχι» κ.ά.

Ο Καβάφης διέκρινε τα ποιήματά του από την άποψη του περιεχομένου τους σε τρεις «περιοχές»: τη φιλοσοφική, την ιστορική και την ηδονική (ή αισθησιακή), συχνά όμως οι τρεις αυτές κατηγορίες συνυφαίνονται. Η γλώσσα του είναι δημοτική, ανάμεικτη με τύπους της καθαρεύουσας και «αντιποιητικά» στοιχεία, και ο στίχος του ιαμβικός ανομοιοκατάληκτος.

 

2. Η κριτική για το έργο του

«Με τον όρο "ειρωνεία" και "ειρωνική γλώσσα" εννοώ το είδος της έκφρασης που δημιουργεί το χώνεμα της λεκτικής ειρωνείας του Καβάφη με τη δραματική του ειρωνεία. Με την πρώτη ο Καβάφης υποβάλλει νοήματα και αισθήματα που δεν βρίσκονται στις λέξεις του και που συχνά είναι αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν. Με τη δεύτερη δημιουργεί αντιθέσεις καταστάσεων που, υποβάλλοντας ή αποκαλύπτοντας την αληθινή όψη των πραγμάτων, αποδεικνύουν ότι η ιδέα των ηρώων του για την πραγματικότητα είναι μια τραγική αυταπάτη. Ακόμα και η παρουσία φανταστικών προσώπων και ιστορικών χαρακτήρων στα ποιήματά του, που χρησιμεύουν για ν' αναπαραστήσουν σύγχρονα συναισθήματα, είναι μια μορφή ειρωνείας, λεκτικής και, ταυτόχρονα, δραματικής [...]. Η σχέση της δραματικής ειρωνείας με το δράμα είναι πρωταρχική: η σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες καταστάσεις, οι ξαφνικές μεταβολές της τύχης, η απροσδόκητη διάψευση των ελπίδων, αποτελούν τον πυρήνα της δραματικής αναπαράστασης. Όσο πιο πυκνή είναι η ανθρώπινη δράση στα ποιήματα του Καβάφη, τόσο πιο ειρωνική γίνεται η ατμόσφαιρά του. Αλλά εκείνο που κάνει την ειρωνεία του Καβάφη να διαφέρει από την ειρωνεία των άλλων ποιητών, δεν είναι τόσο η συχνότητα της δραματικής ειρωνείας του, όσο ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο συνδυάζει τη λεκτική και τη δραματική του ειρωνεία.»

 

(Ν. Βαγενάς, «Η ειρωνική γλώσσα», Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Επιλογή κριτικών κειμένων,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 31999, σελ. 353)

 

«Ο Σεφέρης είναι ο εισηγητής του όρου "ψευδοϊστορικά", ο οποίος νομίζω είναι πολύ κατάλληλος για τα ποιήματα στα οποία η ιστορία χρησιμοποιείται μεταφορικά ή αλληγορικά, δηλαδή "ψεύτικα" κατά έναν τρόπο, αφού ο Καβάφης δεν αντιμετωπίζει, στις περιπτώσεις αυτές, το ιστορικό υλικό ως ιστορικός ποιητής, αλλά σαν φιλοσοφικός / διδακτικός [...]. Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος είναι ο εισηγητής του όρου "ιστορικοφανές", που νομίζω ότι είναι κατάλληλος (αν χρησιμοποιηθεί με συστηματικότητα και συνέπεια) για τα ποιήματα στα οποία έχουμε προβολή ενός ή και περισσοτέρων πλαστών υποκειμένων μέσα σε άμεσα (ή και έμμεσα) δηλωμένο ιστορικό πλαίσιο, χρονικό ή και τοπικό, το οποίο χρησιμεύει συνήθως ως φόντο του φανταστικού επεισοδίου που σκηνοθετείται στο ποίημα [...]. Ο όρος που έχει χρησιμοποιηθεί περισσότερο από τους άλλους, είναι βέβαια ο όρος "ιστορικά" ποιήματα. Προτείνω όμως να μην τον υιοθετήσουμε, για δύο λόγους. Αφενός γιατί είναι ο μόνος κατάλληλος για τη γενική διάκριση που είναι απαραίτητο να γίνεται ανάμεσα σε "μυθολογικά" και "ιστορικά" ποιήματα του Καβάφη και αφετέρου γιατί "ιστορικά" είναι ΟΛΑ τα ποιήματα που εξετάζουμε εδώ, σ' όποιαν απ' τις τρεις κατηγορίες και αν ανήκουν.

Για τα ποιήματα της τρίτης αυτής κατηγορίας, για τα οποία και ο ίδιος ο ποιητής φαίνεται ότι δεν θεώρησε επαρκή τον όρο "ιστορικά", αλλά αισθάνθηκε την ανάγκη, όπως είδαμε πιο πάνω, να μιλήσει στον Αθαν. Γ. Πολίτη για "στενώς ιστορικά" ποιήματα, νομίζω ότι καταλληλότερος όρος είναι ο όρος "ιστοριογενή", με τον οποίο δηλώνεται το κύριο χαρακτηριστικό τους, ότι δηλαδή είναι άμεσα συνδεδεμένα με το ιστορικό υλικό από το οποίο γεννήθηκαν, ότι πρόκειται κατά βάση για ποιητικές βιώσεις συγκεκριμένων ιστορικών επεισοδίων από τα οποία είναι όμως κατά έναν τρόπο δεσμευμένα.»

 

(Μ. Πιερής, «Καβάφης και Ιστορία», ό.π., σελ. 405-406)

 

«Ένα πολύ ενδιαφέρον δίπτυχο σχηματίζουν δύο ποιήματα του Καβάφη για τις τελευταίες μέρες του Μάρκου Αντώνιου. Το πρώτο -"Το τέλος του Αντωνίου" (1907), που θα παραμείνει ανέκδοτο από τον ποιητή- θεωρείται εμπνευσμένο όχι τόσο από τον Πλούταρχο ("Βίος Αντωνίου"), όσο από την τραγωδία του Σαίξπηρ "Αντώνιος και Κλεοπάτρα". Ο ήρωάς του είναι έτοιμος να δεχτεί τον θάνατο με αξιοπρέπεια. Αλλά μεγάλη δόση αλαζονείας του ξυπνά η εθνική του "υπερηφάνεια". το ιταλικό του αίμα "αηδίασε", όταν άκουσε να τον κλαιν οι γυναίκες με τα βαρβαρίζοντα ελληνικά τους και με "ανατολίτικες χειρονομίες" αισθάνεται αποστροφή για την "παράφορη Αλεξανδρινή ζωή του" ("αυτά που ως τότε λάτρευε τυφλά"), και θέλει όχι να μοιρολογούν το χάλι του, αλλά να τον εξυμνήσουν

που εστάθηκε μεγάλος εξουσιαστής,

κι απέκτησε τόσ' αγαθά και τόσα.

Και τώρα αν έπεσε, δεν πέφτει ταπεινά,

αλλά Ρωμαίος από Ρωμαίο νικημένος.

Τούτες οι ίδιες στιγμές, που ο ήρωας περιμένει το τέλος του, φωτίζονται με άλλα εντελώς χρώματα, τρία χρόνια αργότερα στο "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον" (1910, 1911). Και ο τίτλος του ποιήματος, και ο μύθος, στον οποίο στηρίζεται, είναι δάνεια από τον Πλούταρχο. Όπως και στον Πλούταρχο, η αποχώρηση του "αόρατου θιάσου" του Διόνυσου από την Αλεξάνδρεια ερμηνεύεται σαν σημείο καταστροφής για τον Αντώνιο, δεν είναι όμως αυτό που τονίζεται, όσο η στωική συμπεριφορά του ανθρώπου μπροστά στο αναπόφευκτο τέλος. Η Αλεξάνδρεια συμβολίζει την ευτυχία, τη χαρά της ζωής, ο ποιητής καλεί τον ήρωά του να την αποχαιρετίσει (αφού ο αποχαιρετισμός είναι αναγκαίος) χωρίς "μάταιες ελπίδες", χωρίς "των δειλών τα παρακάλια και παράπονα", αντίθετα ως την τελευταία στιγμή ν' απολαύσει και ν' ακούσει "τους ήχους, τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου".

Το ποίημα χωρίζεται καθαρά σε δύο μέρη: το πρώτο εισάγει το θέμα της ήττας ("την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα πλάνες") και του αναπόφευκτου τέλους που έρχεται μοιραία, σαν από μόνο του:

αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.

Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει το μοτίβο (που ήδη ακούστηκε πιο πάνω) μιας ψύχραιμης αποδοχής των γεγονότων τέτοια που είναι, χωρίς αυταπάτες ("μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου"). Η στωική απόφαση, όπου καλεί ο ποιητής, προκαλεί ισχυρότατη εντύπωση έτσι που η προτροπή αντηχεί μέσα στην ατμόσφαιρα μιας εντελώς προσωπικής ιστορίας:

αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις

Ένα μήνα πριν έγραψε το "Ιθάκη" (1910, 1911). Η βιοθεωρία του εμφανίζεται εκεί πιο αναπτυγμένη. Όταν τώρα διαβάζουμε τα δύο ποιήματα μαζί, βλέπουμε το "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον" σαν ένα φινάλε του "Ιθάκη", τελευταία σκηνή στο μακρόχρονο ταξίδι της ανθρώπινης ζωής. [...]

Θα ξεχωρίσουμε ακόμη δύο σημεία στον τρόπο που ερμηνεύει ο Καβάφης το θέμα της ανθρώπινης ζωής, του προορισμού της, σ' αυτό το ποίημά του. Σ' ένα πνεύμα, γνωστό από το "Θερμοπύλες", μνημονεύει κι εδώ το υψηλό φρόνημα, τονίζοντας γι' άλλη μια φορά τη σπουδαιότητα του προσωπικού στοιχείου:

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,

αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,

αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Δίπλα σε τούτο το, παραδοσιακό πια για τον Καβάφη, μοτίβο εμφανίζεται στο "Ιθάκη" και θα πάρει σημαντική θέση μέσα στο έργο του το θέμα της αισθησιακής ζωής. Εδώ τώρα ακούγεται σαν μια σύντομη νότα, τονισμένη όμως με την επανάληψη:

και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής

όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά...

Στη συζήτησή του με τον Λεχωνίτη τόνισε ο ίδιος πως ο αναγνώστης πρέπει να παρατηρήσει "μίαν εμφαντικήν μνείαν των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως συμβολίζουν τας ηδονικάς απολαύσεις. Οι γνώσται του ύφους τον Καβάφη γνωρίζουν καλά, ότι ο ποιητής σπανίως κάμνει χρήσιν εμφάνσεως, όταν δε συναντήσομεν τοιαύτην κάτι ασφαλώς σημαίνει. Δεν έγινε τυχαίως ή απο παρασυρμόν λυρισμού".»

 

(Σ. Ιλίνσκαγια, Κ Π. Καβάφης, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ού αιώνα,
Κέδρος, Αθήνα, 1983, σελ. 140-144)

 

«[...] Από το 1910, αρχίζοντας από το ποίημα "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον", ο Καβάφης ανακαλύπτει τον θησαυρό του αλεξανδρινού υλικού, νιώθει μια ιδιαίτερη, ανεπανάληπτη γνησιότητα στις αναλογίες του με τη σύγχρονη εποχή και σε λίγο "ανεπαισθήτως" θα βρεθεί σ' έναν κύκλο συλλήψεων που συνδέονται μεταξύ τους με νήματα επικής στόφας, έχουν σε βάθος χαρακτήρα μυθιστορηματικό και είναι δραστήρια φορτισμένες με την πείρα της ψυχολογικής πεζογραφίας. [...]

Σπουδαίο κέντρο στον αλεξανδρινό κύκλο του Καβάφη στάθηκε η σύντομη περίοδος λίγο πριν το 30 π.Χ., τα χρόνια της τελικής πια κατάκτησης της ελληνιστικής Αιγύπτου από τους Ρωμαίους. Αν το ποίημα "Απολείπειν ο θεός Αντώνιον", που εγκαινιάζει τη σειρά, αξιοποιούσε το ιστορικό υλικό (την αφήγηση του Πλουτάρχου) με ένα κλειδί αποκλειστικά φιλοσοφικό —ανιχνεύεται η ανθρώπινη στάση στο σύνορο ζωής και θανάτου — , τα επόμενα ποιήματα για την Αλεξάνδρεια της ίδιας περιόδου περιέχουν ευδιάκριτα στοιχεία κοινωνικής και ιστορικής ανάλυσης. Μπορούμε με άνεση να το ισχυριστούμε αυτό αναφερόμενοι σ' ένα από τα καλύτερα ποιήματα του Καβάφη, το "Αλεξανδρινοί Βασιλείς" (1912), που ζωντανεύει την εικόνα της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας, λίγο πριν την πτώση της, μέσα σε μια ατμόσφαιρα λαμπρή και πανηγυρική ("η πολυτέλεια έκτακτη"), όταν γίνεται η τελετή των "δωρεών": απονέμονται στην Κλεοπάτρα και στα παιδιά της οι βασιλικοί τίτλοι, μαζί με τις χώρες που είχε υποτάξει και συμπεριλάβει στην κοσμοκρατορία του ο Μέγας Αλέξανδρος.

Εκτός από τη συνηθισμένη στον Καβάφη τραγική ειρωνεία, που περικλείνει η αντιπαράθεση της λαμπρής αυτής εικόνας και της καταστροφής που έρχεται (αυτό ο αναγνώστης το ξέρει μόνος του, ο ποιητής δεν κάνει ρητή μνεία), λειτουργεί λαμπρά στο ποίημα ένα άλλο ειρωνικό ζευγάρι: αυτό που με τόση μεγαλοπρέπεια προβάλλεται και το άλλο που στην πραγματικότητα γίνεται, τα κούφια λόγια που "ήσανε αυτές οι βασιλείες". Σ' αυτήν πάνω την αντίθεση οικοδομείται το ποίημα. Το ιστορικό γεγονός που περιγράφει ο Πλούταρχος στο "Βίο Αντωνίου» και αναπλάθει στο "Αλεξανδρινοί Βασιλείς" ο Καβάφης, συμβαίνει το 34 π.Χ., τρία χρόνια πριν τη μοιραία ναυμαχία στο Άκτιον που θα σημάνει την καταδίκη σε θάνατο και του Αντώνιου, και της ελληνιστικής δυναστείας των Λαγιδών. Εδώ όμως τον ποιητή τον απασχολεί όχι τόσο η δική τους τύχη, όχι οι ίδιοι οι βασιλείς της Αλεξάνδρειας, όσο ο χαρακτήρας αυτής της πολιτικής τους εκδήλωσης, της τελετής, που τόσο χτυπητά αντανακλά το χαρακτήρα της εποχής. Εποχής που ένας ολόκληρος κόσμος πάει να τελειώσει, ξεθωριάζουν μαζί του κι οι κοινωνικοί του θεσμοί, πράγματα που τα συνοδεύει κι η πλήρης πολιτική αδιαφορία των μαζών. Ακριβώς αυτή η απάθεια συγκεντρώνει την προσοχή του ποιητή. Το ενδιαφέρον του Καβάφη για την ομαδική ψυχολογία, όπως διαμορφώνεται μες στις ιστορικές εξελίξεις, σαν ένα από τα επακόλουθά τους, συμβάδιζε με ανάλογες αναζητήσεις και προβληματισμούς της παγκόσμιας ρεαλιστικής λογοτεχνίας.

Από την αρχή του ποιήματος ο Καβάφης τονίζει το θεατρικό χαρακτήρα των γεγονότων — στην αντίληψη τουλάχιστον των Αλεξανδρινών που "μαζεύθηκαν... να δουν της Κλεοπάτρας τα παιδιά". Το κύριο (κατά τον Πλούταρχο) πρόσωπο, ο Αντώνιος, καθώς και η Κλεοπάτρα, δεν εμφανίζονται στο προσκήνιο. Οι προβολείς συγκεντρώνονται στους νέους "βασιλείς". Όπως διευκρινίζει ο Γ. Π. Σαββίδης, ο Καισαρίων ήταν 14 χρονών, ο Αλέξανδρος 7 χρονών και ο Πτολεμαίος 2 χρονών. Η λεπτομέρεια είναι βαρυσήμαντη. Μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε το θεατρικό ακριβώς χαρακτήρα της τελετής και την ανάλογη στάση των Αλεξανδρινών.

Την καθαρά αισθητική πλευρά του θεάματος υπογραμμίζει και το παρνασσικό, πιστό ζωγράφισμα, η διαυγής εμπεριστατωμένη και τόσο γραφική εικόνα της περιβολής του Καισαρίωνα, όπως και η μνεία πως "η μέρα ήτανε ζεστή και ποιητική / ο ουρανός ένα γαλάζιο ανοιχτό" (ο Καβάφης δεν μπαίνει σε άλλες λεπτομέρειες, διαλέγει λίγα λόγια πληροφοριακού χαρακτήρα, που επισημαίνουν την ατμόσφαιρα της ανατολίτικης γιορταστικής μέθης), "το Αλεξανδρινό Γυμνάσιον ένα θριαμβικό κατόρθωμα της τέχνης". Επίσης η ομορφιά του Καισαρίωνα. Ξέρουμε πως ο Καβάφης τίποτα δεν επαναλαβαίνει χωρίς μια ιδιαίτερη σημασία. Στον Καισαρίωνα ξαναγυρίζει προσέχοντας τώρα όχι το ντύσιμό του, αλλά τον ίδιον. Η "λαμπρή" τελετή δεν ήταν τίποτε άλλο παρά θεατρική παράσταση, ένα "ωραίο θέαμα", και οι γοητευμένοι Αλεξανδρινοί αντιδρούσαν αναλόγως — "κ' ενθουσιάζονταν, κ' επευφημούσαν", χωρίς διόλου να σκέφτονται σοβαρότερα πράγματα: "ήξευραν τι άξιζαν αυτά".

Ο διχασμός, η απόσταση ανάμεσα στο "φαίνεσθαι" και στο "είναι" όχι μόνο δεν αποτελεί γι' αυτούς μυστικό, αλλά δεν τους αγγίζει καν, δεν τους συγκινεί. Τα 'χουν συνηθίσει. Η εποχή της αρχαίας πόλης με το ιδεώδες της αρετής του πολίτη έμεινε πολύ πίσω. Μάλιστα, τώρα πια η ελληνιστική εποχή, το πνεύμα του ατομισμού με την αποθέωση της εκλεπτυσμένης ομορφιάς, έφτασε στο τελευταίο της όριο: τον κόσμο εκείνον έρχεται να τον εκτοπίσει ο ρωμαϊκός, η Pax Romana, η ισχυρή αυτοκρατορία που χτίζει ο Οκταβιανός Αύγουστος—"... τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα θα αυτοκτονήσουν, ο Καισαρίων θα εκτελεστεί, και "τα μικρά του αδέρφια" θα συρθούν αιχμάλωτα στη Ρώμη να στολίσουν τη θριαμβική πομπή του Οκταβιανού...".

[...] Σε λίγο, πρώτα εκείνα, θα γίνουν τα αθώα θύματα της θανάσιμης σύγκρουσης των αντίπαλων πολιτικών δυνάμεων. Ένα είδος επίλογο στο "Αλεξανδρινοί Βασιλείς" αποτελεί η κατακλείδα του "Καισαρίων" (1914, 1918). Η εντύπωση του ανίσχυρου και του ανυπεράσπιστου, που προξενούσε, ακαθόριστα, στο πρώτο ποίημα η μορφή του Καισαρίωνα με την εύθραυστη χάρη του, αποχτά εδώ ιδιαίτερα τραγική ένταση - μπροστά στην άμεση απειλή του θανάτου που θ' ακολουθήσει.»

 

(Σ. Ιλίνσκαγια, ό.π., σελ. 178-182)

 

«Το ποίημα που θα μας απασχολήσει [Περιμένοντας τους Βαρβάρους] είναι από τα πιο γνωστά του Καβάφη. Μάλιστα οι τελευταίοι του στίχοι είναι απελπιστικά γνωστοί. [...].

Η πρώτη παρατήρηση που θα είχαμε να κάνουμε είναι ότι όλο το ποίημα διεκπεραιώνεται με τη μορφή του "διαλόγου" — ας τον πούμε προσωρινά έτσι. Ο διάλογος σημειώνεται με παύλα, αλλά μονάχα για το πρόσωπο που ρωτάει. Η απάντηση διαφοροποιείται με την αλλαγή του ρυθμού: ενώ δηλαδή οι ερωτήσεις είναι σε στίχους 15/σύλλαβους ιαμβικούς, πολιτικούς, οι απαντήσεις ακολουθούν σε 12/σύλλαβους ή 13/σύλλαβους, συντομότερους, που με τη στερεότυπη επανάληψη —γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα— δίνουν ένα δραματικό τόνο. Έτσι ο "διάλογος" των προσώπων μετατρέπεται σε διάλογο ρυθμών. Επίσης: Αν έχουν κάποια σημασία οι αριθμοί στην ποίηση, παρατηρούμε ότι ο αριθμός των στίχων από ερώτηση σε ερώτηση αυξάνεται ως την 4η ερώτηση, που γίνεται με 6 στίχους, και δίνει την πιο πλατιά και λεπτομερή περιγραφή της συγκέντρωσης. Ακολουθεί μια ανάπαυλα με 2 στίχους στην ερώτηση 5, αλλά και στην αντίστοιχη απάντηση, όπου το ποίημα φαίνεται να ακινητεί για μια στιγμή, για να ακολουθήσει η επαυξημένη ερώτηση 6η με 4 στίχους που μιλούν για την ξαφνική ανησυχία. Το συνολικό άθροισμα των στίχων κατά ερωτήσεις και απαντήσεις είναι ανά 18, δηλαδή το ποίημα μοιράζεται εξίσου στα πρόσωπα και ισοζυγίζεται.

Χρησιμοποίησα στην αρχή συμβατικά και προσωρινά τον όρο διάλογος. Στην πραγματικότητα όμως ο διάλογος περιορίζεται στο ύφος των προσώπων και δίνει την ανάλογη ένταση στο ποίημα. Κατά τα άλλα ουσιαστικός διάλογος δεν υπάρχει, αλλά έχουμε μια σειρά ερωταποκρίσεις που προωθούν την αφήγηση. Η σχέση της καβαφικής ποίησης με τους αρχαίους "μίμους"είναι ήδη διαπιστωμένη. [...].

Αλλά ενώ στο Περιμένοντας τους Βαρβάρους οι καταλυτικοί στίχοι με την αναδραστική ενέργεια βρίσκονται στο τέλος του ποιήματος, στα κατοπινά παραδείγματα μετατίθενται προς το κέντρο του και μοιράζουν έτσι το ποίημα σε δύο μέρη που συστοιχούν το πρώτο στα φαινόμενα και το δεύτερο στην ουσία, στο φαίνεσθαι και στο είναι ή στο δοκείν και στο είναι. Η διάσταση ανάμεσα σ' αυτά τα δύο φαίνεται πως είναι ακόμα ένα από τα στοιχεία που συνθέτουν την καβαφική ειρωνεία.

Αλλά πιο πολύ μας οδηγεί στο ποίημα Αλεξανδρινοί Βασιλείς η σχέση πολιτών-πολιτείας. Άλλωστε και η ιστορική περίοδος, όπου παραπέμπει το ποίημα, χαρακτηρίζεται από τη διάβρωση αυτών των σχέσεων. Η εποχή την οποία χαρακτηρίζουν τα πραγματολογικά δεδομένα είναι πλασμένη κατ' αναλογίαν προς την εποχή της ρωμαϊκής παρακμής. Πρόκειται δηλαδή για ιστορική σκηνοθεσία. Μ' άλλα λόγια το ποίημα είναι ψευτοϊστορικό, με κύριο χαρακτηριστικό την πολιτική αλλοτρίωση.

Και στα δυο ποιήματα που αναφέραμε, οι "πολίτες" (υπήκοοι για την ακρίβεια) έχουν αποξενωθεί από την πολιτεία τους.

Η συναίσθηση της πολιτικής ευθύνης έχει εκλείψει. Το ενδιάμεσο κενό, το χάσμα, πάει να καλυφθεί με την προσφυγή σε καταστάσεις που κύριο γνώρισμά τους έχουν τον πολιτικό αμοραλισμό. Στους Αλεξανδρινούς Βασιλείς, σ' έναν αισθητισμό και αισθησιασμό που στέκεται στην επιφάνεια των πραγμάτων. Στο Περιμένοντας τους Βαρβάρους, στην αναμονή ενός γεγονότος καταλυτικού για την ίδια τους την πολιτεία. Κι όταν ματαιώνεται, πέφτουν σε αθυμία. Για να είμαι ειλικρινής, έχω την αίσθηση πως πίσω από τους δυο καταληκτικούς στίχους του ποιήματος ξεμυτίζει και μια άλλη απογοήτευση: όχι μόνο γιατί χάθηκε η "μια κάποια λύση"(τι λύση άλλωστε;), αλλά και γιατί μαζί της ματαιώθηκε και η κορύφωση ενός θεάματος που προ-εικονίστηκε.

Αλλά θα ήθελα, τελειώνοντας, να υπογραμμίσω και μια βασική διαφορά ανάμεσα στους Αλεξανδρινούς και στους ανθρώπους που περιμένουν τους Βαρβάρους. Οι πρώτοι όχι μόνο διασώζονται, αλλά και κυριαρχούν τελικά μέσα στο ποίημα, ακριβώς χάρη σ' αυτόν τον αισθητισμό και αισθησιασμό τους — και την αίσθηση του χιούμορ που υπολανθάνει στη στάση τους. Ενώ στο Περιμένοντας τους Βαρβάρους κατέχονται από μια ψυχική φτώχεια, από μια μιζέρια [...].»

 

(Χρ. Μηλιώνης, «Κ.Π. Καβάφης Περιμένοντας τους Βαρβάρους», Φιλόλογος, 35, 1984, σελ. 19-24)

 

3. Τα κείμενα

δ. Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Διδακτικές επισημάνσεις

• Οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν το ιστορικό γεγονός που βρίσκεται στον πυρήνα του ποιήματος: την πολιορκία της Αλεξάνδρειας, στην οποία βρισκόταν ο ηττημένος Αντώνιος, από τον ύπατο Οκτάβιο, το 30 π.Χ., και το γεγονός που αναφέρεται στους Βίους Παράλληλους του Πλούταρχου («Βίος Αντωνίου») σχετικά με την αποχώρηση του «αόρατου θιάσου» του Διόνυσου από την Αλεξάνδρεια (προμήνυμα καταστροφής για τον Αντώνιο).

• Να τονιστεί το ενδιαφέρον του Καβάφη για την κρίσιμη αυτή μεταβατική περίοδο της καταστροφής του αρχαιοελληνικού κόσμου και της επικράτησης των Ρωμαίων: την περίοδο 1912-1926 ο Καβάφης δημοσίευσε ακόμη τέσσερα ποιήματα με το ίδιο θέμα: «Αλεξανδρινοί βασιλείς», «Καισαρίων», «Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια», «Εν δήμω της Μικράς Ασίας», εμπνευσμένα από την ήττα του Αντώνιου στο Άκτιο (31 π.Χ.).

• Να αναζητηθούν οι αναλογίες μεταξύ του καβαφικού ποιήματος και του χωρίου του Πλουτάρχου.

• Να διερευνηθούν τα δύο νοηματικά επίπεδα του ποιήματος, που αφορούν α) στο θέμα της ήττας και β) στο θέμα της στωικής αποδοχής του αναπόφευκτου τέλους.

• Να σχολιαστεί ο ρόλος του αφηγητή και η στάση του απέναντι στον ήρωα. Ιδιαίτερα να επισημανθούν οι παραινέσεις του προς τον ήρωα, από τον οποίο αναμένει θαρραλέα και αξιοπρεπή συμπεριφορά, γι' αυτό και τον καλεί να μην θρέψει μάταιες ελπίδες, να μην καταδεχτεί να πει πως «απατήθηκεν η ακοή» του.

• Να συζητηθεί ο συμβολισμός της Αλεξάνδρειας (η ευτυχία, η χαρά της ζωής).

•Να σχολιαστεί η σκηνοθεσία του ποιήματος, το «μέσα» (παράθυρο/κάμαρη) και το «έξω» (πολιτεία), η κίνηση προς το παράθυρο κ.ά.

 

Παράλληλο κείμενο

Κ. Π. Καβάφη, Το 31 π.X. στην Αλεξάνδρεια

Απ' την μικρή του, στα περίχωρα πλησίον, κώμη,

και σκονισμένος από το ταξείδι ακόμη

 

έφθασεν ο πραγματευτής. Και «Λίβανον!» και «Κόμμι!»

«Άριστον Έλαιον!» «Άρωμα για την κόμη!»

 

στους δρόμους διαλαλεί. Αλλ' η μεγάλη οχλοβοή,

κ' η μουσικές, κ' η παρελάσεις πού αφίνουν ν' ακουσθεί.

 

Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά.

Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τι είναι η τρέλλα αυτή;» ρωτά,

ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά

του παλατιού — που στην Ελλάδα ο Αντώνιος νικά.

[1924]

 

(Κ. Π. Καβάφης, Άπαντα τα ποιήματα, τα αποκηρυγμένα, τα ανέκδοτα, Ύψιλον/ Βιβλία, Αθήνα, 2004, σελ. 146)

 

• Πώς επεξεργάζεται το ιστορικό γεγονός της ήττας του Αντώνιου ο Καβάφης στο παραπάνω ποίημα;

 

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Γιουρσενάρ M., Κριτική παρουσίαση του Κωνσταντίνου Καβάφη, μτφρ. Γ. Π. Σαββίδης, Χατζηνικολής, Αθήνα, 1983.

Δάλλας Γ., Καβάφης και Ιστορία, Ερμής, Αθήνα, 1974.

Δάλλας Γ., Ο Καβάφης και η δεύτερη σοφιστική, Στιγμή, Αθήνα, 1984.

Δασκαλόπουλος Δ. & Στασινοπούλου Μ., Ο βίος και το έργο του Κ.Π. Καβάφη, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2002.

Δημαράς K. Θ., Σύμμικτα, Γ. Περί Καβάφη, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Γνώση, Αθήνα, 1992.

Ιλίνσκαγια Σ., Κ Π. Καβάφης, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ου αιώνα, Κέδρος, Αθήνα, 1983.

Keeley E., Η καβαφική Αλεξάνδρεια, μτφρ. Τζ. Μαστοράκη, Ίκαρος, Αθήνα, 1979.

Λεχωνίτης Γ., Καβαφικά αυτοσχόλια. Με Εισαγωγικό Σημείωμα του Τίμου Μαλάνου, Δ. Χάρβεϋ & Σία, Αθήνα, 21977 (α' έκδοση: Αλεξάνδρεια 1942).

Μαρωνίτης Δ. Ν., «Κ. Π. Καβάφης: Ένας ποιητής αναγνώστης», Κύκλος Καβάφη, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ίδρυμα Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα, 1983.

Μηλιώνης Χρ., «Κ.Π. Καβάφης Περιμένοντας τους Βαρβάρους», Φιλόλογος, τεύχος 35, 1984, σελ. 19-24.

Παπανούτσος Ε., Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, Ίκαρος, Αθήνα, 1985.

Πιερής Μ., Χώρος, φως και λόγος. H διαλεκτική του «μέσα»-«έξω» στην ποίηση του Καβάφη, Καστανιώτης, Αθήνα, 1992.

Πολίτης Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1998, σελ. 227-235.

Pontani F. M., Επτά δοκίμια και μελετήματα για τον Καβάφη (1936-1974), Πρόλογος Γ.Π. Σαββίδης, Εισαγωγή Massimo Peri, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1991.

Σαββίδης Γ. Π., «Διαβάζοντας τρία "σχολικά" ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη», Φιλόλογος, 11-12, 1977, σελ. 173-196.

Σκαρτσής Σ. Λ. (επιμέλεια), Πανεπιστήμιο Πατρών. Πρακτικά Τρίτου Συμποσίου Ποίησης. Αφιέρωμα Κ.Π. Καβάφη, Γνώση, Αθήνα, 1984.

Τσίρκας Σ., O Καβάφης και η εποχή του, Κέδρος, Αθήνα, 1958.

Τσίρκας Σ., Ο πολιτικός Καβάφης, Κέδρος, Αθήνα, 1971.

 

 

Κ. Π. Καβάφης:

Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Α, Β, Γ Γυμνασίου)
Βιογραφικό σημείωμα [πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού]
Εποχές και Συγγραφείς. Η παγκοσμιότητα του Κων. Καβάφη (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ, μέσα από τη μαρτυρία της τελευταίας ανιψιάς του ποιητή ΧΑΡΙΚΛΕΙΑΣ ΚΑΒΑΦΗ
Οι εικαστικές αναπαραστάσεις της μορφής του ποιητή ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΒΑΦΗ
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ 50 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ
Eπίσημος δικτυακός τόπος Ιδρύματος Ωνάση ,
ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
Βικιπαίδεια ,
Ανεμόσκαλα, Συμφραστικός Πίνακας, Βιογραφία, Εργογραφία, Το ποιητικό έργο του
Αναγνώσεις ποιημάτων στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού
Ανάγνωση του ποιήματος από τον Μίμη Σουλιώτη, Σ.Ν.ΕΛ.

Βιογραφικό ,