Γιώργος Θεοτοκάς, Το τίμημα της λευτεριάς, Λογοτεχνία Β' Λυκείου

Νεότερη Λογοτεχνία, Η πεζογραφία του Μεσοπολέμου357

Γιώργος Θεοτοκάς, Το τίμημα της λευτεριάς

ΘΕΑΤΡΟ
Το τίμημα της λευτεριάς

ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ Το τίμημα της λευτεριάς (Κατσαντώνης) γράφτηκε, το 1958 και αντλεί την υπόθεσή του από την ιστορία: Αναφέρεται στη σύλληψη του Κατσαντώνη. Ο ξακουστός κλέφτης της Ρούμελης με ισχυρό ένοπλο σώμα και με ορμητήριο τα Άγραφα, το Βάλτο και το Ξηρόμερο έλεγχε ολόκληρη την περιοχή ως την Ήπειρο και είχε γίνει ο φόβος των Τούρκων και του Αλή Πασά. Τον συνέλαβαν το 1807, ενώ ήταν άρρωστος από ευλογιά, στη σπηλιά τον Μοναστηριού των Αγράφων, και τον εκτέλεσαν με φριχτό τρόπο στα Γιάννενα. Στο απόσπασμα που ακολουθεί, παρουσιάζουμε την πρώτη σκηνή της πρώτης πράξης.

Στο σεράι του Αλή Πασά

Αίθουσα στο σεράι του Αλή Πασά, στα Γιάννενα. Μπαίνουν οργανοπαίχτες που παίζουν ανατολίτικο σκοπό. Ακολουθούν: ο Αλή Πασάς, γέρος, έτσι που τον έχει ζωγραφίσει ο L. Dupré· η Κυρά Βασιλική με εθνική φορεσιά· ο Βελή Γκέκας* κι ο Γιουσούφ Αράπης με σαλβάρια*, αρματωμένοι (ο πρώτος είναι ένας πελώριος Τουρκαλβανός, ο δεύτερος είναι Αφρικανός)· ο Μάνθος Οικονόμου*, σοφολογιότατος με ρεντιγκότα*· ο Θανάσης Βάγιας* με φουστανέλα.

Ο Αλή Πασάς στρώνεται σ' ένα ντιβάνι, η Κυρά Βασιλική κάθεται, οι άλλοι μένουν όρθιοι.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Να σταματήσει αυτή η μουσική! Να μην ακούω τέτοιες κλάψες!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: [στους μουσικούς]. Χορέψτε, ωρέ! Χορέψτε, να κάνει χάζι ο Πασάς!

[Οι μουσικοί παίζουν ένα ζωηρό σκοπό και μερικοί απ' αυτούς χορεύουν. Ο Αλή Πασάς παρακολουθεί τον χορό με αδιαφορία, ενώ οι έμπιστοί του συνοδεύουν χτυπώντας τις παλάμες.]

358ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Φτάνει! Φτάνει! Βαρέθηκα πια και τις μουσικές σας και τους χορούς σας!

[Οι μουσικοί στέκονται με αμηχανία]

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: [στους μουσικούς]. Τι αποσβολωθήκατε, ωρέ! Γκρεμιστείτε από δω! Δεν τ' ακούσατε που ο Πασάς σάς βαρέθηκε;

[Οι μουσικοί φεύγουν φοβισμένοι]

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Βαρύ φορτίο η εξουσία, ωρέ κοπέλια μου! Πιο βαρύ κι από τη γυναίκα ωρέ! [Χαϊδεύει το χέρι της Κυρα-Bασιλικής]

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Αναντιρρήτως Εκλαμπρότατε.

ΒΑΓΙΑΣ: Έτσι είναι.

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Σωστά. Πολύ σωστά.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Είμαι πολύ βασανισμένος άνθρωπος εγώ, ωρέ τσιράκια* μου!

ΒΑΓΙΑΣ: Το τι τραβάς ολημερίς κι ολονυχτίς για το καλό αυτού τόπου, Πασά μου, μονάχα εμείς εδώ οι έμπιστοί σου το κατέχουμε.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Κοπιάζετε υπερανθρώπως, Εκλαμπρότατε. Ταλαιπωρείτε το υποκείμενό σας εις τον βωμόν του δημοσίου συμφέροντος.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ο κόπος, κυρ Μάνθο, είναι το λιγότερο. Εκείνο που με τρώει εμένα, είναι η αχαριστία της ανθρωπότητας.

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Σωστά. Άτιμος κόσμος!

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: [στο Μάνθο Οικονόμου]. Τι να λένε, άραγες, για ανθρώπους σαν κι ελόγου μου, εκείνα τα αρχαία κιτάπια* που διαβάζεις όλη νύχτα;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Λέγουν: «Θαρσείν χρη*». Λέγουν: «Αιέν αριστεύειν*». Λέγουν «Μουσικήν ποίει και εργάζου*».

[Παρουσιάζονται δειλά στην πόρτα οι μουσικοί και αρχίζουνε να παίζουν]

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Πάλι αυτοί; Πετάξτε τους όξω!

[Εξαφανίζονται οι μουσικοί. Ο Βελή Γκέκας βγαίνει από πίσω τους. Ακούγεται θόρυβος από ξυλοκόπημα. Επιστρέφειο Βελή Γκέκας διορθώνοντας το ζωνάρι του].

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Αθώοι άνθρωποι Πασά μου. Σε είδανε σεκλετισμένο* και νομίσανε πως θα σε παρηγορήσουνε.

359ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: [του πετά ένα πουγγί] Να, δώσε τους γρόσια!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: [πετά το πουγγί απ' το παράθυρο, φωνάζοντας] Να, ωρέ, πάρτε γρόσια! Ξεκουμπιστείτε τώρα! Άιντε να χαθείτε!

[Ο Αλή Πασάς γελά χωρίς κέφι. Οι έμπιστοί του γελούν αυτόματα. Μόλις σταματήσει ο Πασάς, σταματούν όλοι]

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Πολύ μαύρος είσαι, ωρέ Γιουσούφ Αράπη.

ΓΙΟΥΣΟΥΦ: Ο Αλλάχ μ' έκανε Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Αχ! μες στη μαυρίλα ξεροψήνομαι. Μες στην όχτρητα και την προδοσία τρώω τη ζωή μου. Γιατί, ωρέ, με πολεμούνε άνθρωποι συντοπίτες μου; Γιατί μου σκοτώνουνε τους τσοχανταραίους* μου; Γιατί μου καταστρέφουνε το βιος μου; Γιατί μου πίνει το αίμα αυτός ο χαΐνης* ο Κλέφτης ο Κατσαντώνης; Μιλάτε, ωρέ!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Κλέφτης είναι, Πασά μου· πόλεμο κάνει. Τι ήθελες να κάνει;

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Γιατί να είναι Κλέφτης, ωρέ;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Ξέρω εγώ γιατί είναι Κλέφτης; Έτσι του σφύριξε. Μάζεψε καμπόσους τσαχπίνηδες* κι έπιασε το βουνό και κάνει τον καπετάνιο.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Μου 'καψε πάλι τις θημωνιές μου, ο αγιογδύτης. Τη θροφή των παλικαριών μου, από το στόμα τους την πήρε. Καταστροφή μεγάλη μου 'καμε. Και για ποιον, ωρέ, τα μαζεύω εγώ τ' αγαθά μου, με το αίμα της καρδιάς μου; Για το λαό δεν τα μαζεύω;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Μάλιστα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Όταν εγώ κυβερνώ, ποιος κυβερνά;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Ο λαός, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Όταν εγώ πλουτίζω, ποιος πλουτίζει;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Ο λαός, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Για ποιον, ωρέ Βασιλική, χτίζω γέφυρες, δρόμους, λιμάνια, κάστρα; Για ποιον κάνω πολέμους;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Για μας, Πασά μου, για το λαό σου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Τέτοιο εμπόριο, σαν το σημερινό, είδανε, ωρέ, αυτά τα μέρη άλλη φορά; Τέτοιες μανιφατούρες*, ποιος τις ονειρεύτηκε πριν από μένα; Φτώχεια βρήκα, πλούτη έφερα. Τσαπατσουλιά και ρεμπελιό βρήκα, 360τάξη έφερα. Χωριατιά βρήκα, πολιτισμό έφερα, έργα μαστορικά έφερα, γιατροσόφια έφερα, τηλεσκόπια, μικροσκόπια έφερα. Τι θέλει λοιπόν και με κατατρέχει και με ρημάζει ο πεζεβέγκης* αυτός, ο Κλέφτης ο Κατσαντώνης;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Θέλει, λέει, να φύγουν οι Οθωμανοί και να μείνουνε μοναχοί τους οι Χριστιανοί.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ποιος τους πειράζει, ωρέ, τους Χριστιανούς σαν κάθονται στ' αυγά τους; Ωρέ Μάνθο Οικονόμου, ωρέ Θανάση Βάγια, Χριστιανοί Ορθόδοξοι δεν είστε, που να σας φάει το μαύρο φίδι;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Μάλιστα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Φιλία και εμπιστοσύνη δε σας χάρισα; Μινίστρους* μου δε σας έκανα;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Μάλιστα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ωρέ Κυρά Βασιλική, Ρωμιά δεν είσαι;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Με την ευχή της Παναγιάς, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Σα βασίλισσα δε σ' έχω, ωρέ;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Να 'σαι καλά, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Η γλώσσα που μιλούμε σε τούτο το σεράι, των Ρωμιών η γλώσσα δεν είναι;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Άλλη γλώσσα δεν ακούω εδώ μέσα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: [στους άλλους]. Σχολειά ρωμαίικα δεν υποστηρίζω;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Μάλιστα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Εκκλησιές χριστιανικές δε χτίζω;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΓΙΑΣ: Μάλιστα, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Τι σας λείπει, ωρέ Ρωμιοί, και μου βγαίνετε στο κλαρί; Σπίτια έχετε καλύτερα από τα δικά μας, γυναίκες όμορφες παντρεύεστε, φαΐ τρώτε, παράδες μαζεύετε, στο γκουβέρνο* σάς παίρνουμε, παπάδες έχετε, δασκάλους έχετε. Γιατί, ωρέ, δεν ησυχάζετε; Γιατί με παιδεύει και μου καίει τις θημωνιές μου ο εντεψίζης* αυτός ο Κλέφτης ο Κατσαντώνης;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Οι δύστηνοι* ομογενείς μου, Γαληνότατε, ευρήκαν προσφάτως λέξιν δαιμονικήν όπου πολλά ετάραξε τινάς εξ αυτών. Λιμπερτά είναι ο όρος· εις την αρχαίαν γλώσσαν των Ελλήνων, ελευθερία.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Και τι αξίζει, ωρέ, αυτό το λιμπερτά μπροστά σ' όλα τα καλά που έχετε σαν κάθεστε φρόνιμα;

361ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Δεν είμαι αρμόδιος να κρίνω και να συγκρίνω. Είμαι υπάλληλος. Δια τον υπάλληλον τίποτε προσφιλέστερον δεν επιτρέπεται να υπάρχει από την υπεράνω αυτού κειμένην εξουσίαν.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Και τι θα το κάνουν, ωρέ, αυτό το λιμπερτά αν ποτές τους το δώσει ο Σατανάς;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Κανείς δεν το εστοχάσθη, Υπέρτατε Βεζίρη. Αυτό όπου τους συμβαίνει είναι έξαρσις, φαντασιοκοπία, βακχεία, παραφροσύνη ίσως ή έρως.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Για μια λέξη, το λοιπόν, για μια παλαβομάρα, μ' αφανίζει αυτός ο μπερμπάντης* ο Κλέφτης ο Κατσαντώνης;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Άτιμος κόσμος!

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ωρέ, για κοιτάτε με στα μάτια!

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, ΒΑΓΙΑΣ, ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ, ΓΙΟΥΣΟΥΦ: Μάλιστα, Πασά μου!

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Τι σας έχω όλους εσάς και σας καμαρώνω; Μποστάν κουρκουλούκια* σας έχω, ωρέ; Αμέσως θα μου τονέ φέρετε δεμένο, ειδαλλιώς δε σας βλέπω καλά πολύ καιρό ακόμα. Καταλάβατε, ωρέ;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Φυσικώ τω λόγω, οι εδώ παρόντες στρατηγοί είναι πλέον αρμόδιοι δια το προκείμενον.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Εσύ, ωρέ Βελή Γκέκα, που με τηράς σα χάχας, δική σου δουλειά είναι τούτη. Δερβέναγας* δεν είσαι; Τι καρτεράς και δεν γκρεμίζεσαι να κάνεις το θέλημα του αφέντη σου;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Πασά μου, το κατέχεις καλά πως τρία χρόνια άλλη δουλειά δεν κάνω παρά να κυνηγώ τον Κατσαντώνη σ' όλα τα βουνά της Ρούμελης. Δέκα λαβωματιές έχει το κορμί μου· τις μισές, απ' του Κατσαντώνη το χέρι τις πήρα.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Και τι κατάφερες, ωρέ, με τις δέκα λαβωματιές σου;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Ό,τι μπορούσε να κάνει άνθρωπος, το 'κανα, μα τον Αλλάχ! Ζωντανός ο Κατσαντώνης δεν πιάνεται. Θεριό είναι. Μονάχα πεθαμένος θα πιαστεί, αν πιαστεί ποτές.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Χαράμι, ωρέ, να σου γίνει το ψωμί που τρως! Θα σε κρεμάσω, ωρέ!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Εγώ την αλήθεια σου μιλώ, κι ό,τι θες κάνε. Κρέμασέ με να ησυχάσω.

362ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Όλους, ωρέ, θα σας κρεμάσω στην αράδα! Τίποτα δεν κατεβάζει η κούτρα σας, ωρέ;

ΒΑΓΙΑΣ: Μου φαίνεται πως υπάρχει κάποιος τρόπος, Πασά μου.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Τι τρόπος, ωρέ;

ΒΑΓΙΑΣ: Έμαθα ψες πως ο Κατσαντώνης έχει κρύψει τη γυναίκα του και το παιδί του στο χωριό το Κόρθι. [Μιλά στ' αυτί του Αλή Πασά].

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: [στο Βελή Γκέκα]. Το 'ξερες αυτό, ωρέ δερβέναγα;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Πρώτη φορά τ' ακούω.

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Και τώρα που σου το 'πανε, ποιο είναι το σχέδιό σου;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Το σχέδιό μου; Και τι με νοιάζει εμένα για γυναίκες και παιδιά;

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Αφού δεν το κόβει το κεφάλι σου, θα σου πω εγώ τι σε νοιάζει, ωρέ. Θα πάρεις πενήντα τσοχανταραίους, θα ζώσεις το χωριό και θα μου φέρεις εδώ μάνι μάνι τη γυναίκα και το παιδί. Κι ο Κατσαντώνης, σαν το μάθει, πιλάλα θα τρέξει να προσκυνήσει.

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: [στοχάζεται]. Δε γίνεται!

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Πώς δε γίνεται, ωρέ, αφού εγώ προστάζω;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Εγώ είμαι παλικάρι. Πολεμώ με άντρες. Δεν πολεμώ με γυναικόπαιδα. Ντροπής!

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ωρέ, ντροπής δεν είναι ν' αφήνεις τον Κλέφτη να μου βρίζει τα γένια; Φοβάσαι, ωρέ!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Τι είπες;

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Φοβάσαι του Κατσαντώνη το γδικιωμό!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Ο Βελή Γκέκας, ωρέ, να φοβηθεί;

ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ναι, ωρέ! Φουστάνι να βάλεις!

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Θα πάω!

ΒΑΓΙΑΣ: Αστεία σ' έβρισε ο Πασάς, Βελή Γκέκα. Δεν το ξέρεις πόσο μας αγαπά;

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Θα πάω· μα δεν έπρεπε να γίνει αυτό.

ΒΑΓΙΑΣ: Άιντε στο καλό και μην πικραίνεσαι. Μόνο κοίτα να κινήσεις τα χαράματα, με πολλή προφύλαξη, μην πάρουνε είδηση οι Κλέφτες. Σα γυρίσεις με την Κατσαντώναινα και με το παιδί της, όλα μια χαρά θα βολευτούνε· και του αφέντη μας το θέλημα θα γίνει κι ο τόπος θα ησυχάσει κι η δική σου δύναμη θα μεγαλώσει.

ΒΕΛΗ ΓΚΕΚΑΣ: Δεν έπρεπε. Εγώ λαχταρούσα να βρεθώ μόνος με τον Κατσαντώνη στο βουνό, ν' αρπαχτούμε σα θεριά, να τόνε σκοτώσω ή να σκοτωθώ. Τώρα πάω να κάνω ατιμία, Αλή Τεπελενλή, για το χατίρι σου· μα, ώσπου να πεθάνω, βάρος θα την έχω στην ψυχή μου.

363ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ: Ατιμία που γίνεται για το Δοβλέτι*, αν υπάρχει Θεός τη συχωρνά.

[Φεύγουν ο Αλή Πασάς, ο Θανάσης Βάγιας, ο Βελή Γκέκας, ο Γιουσούφ Αράπης. Ο Μάνθος Οικονόμου κάνει να τους ακολουθήσει].

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Παρακαλώ, κύριε Μάνθο· το εγκρίνετε εσείς αυτό;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Το ποιον; Α! αυτό όπου ελέχθη. Εγώ, δέσποινά μου, είμαι υπάλληλος. Καθήκον μου η υπακοή.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Μα το βρίσκετε σωστό, να πιάσουν τη γυναίκα και το παιδί του Κατσαντώνη για να τον αναγκάσουνε να προσκυνήσει;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Εν πάση ειλικρινεία, εις το βάθος του συνειδότος* μου δεν το κρίνω ορθόν. Πλην ανήκω εις τον Βεζίρην.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Το ξέρω πως τον αγαπάτε. Κι εγώ τάχατες δεν τον αγαπώ; Γυναίκα του είμαι. Μα αφού το πιστεύουμε κι οι δυο πως τον βάζουνε και κάνει πράματα που μπορεί να βλάψουν την υπόληψή του, δεν έχουμε χρέος να τον προφυλάξουμε; Για το καλό του σας μιλώ.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Κυρία, προς Θεού, τι εννοείς;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Να ειδοποιήσουμε αυτή τη γυναίκα.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Κυρία, ώμοσα* όρκον πίστεως. Τοιαύτην ευθύνην δεν ημπορώ να επωμισθώ.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Την ευθύνη την παίρνω απάνω μου. Από σας γυρεύω να με οδηγήσετε.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: [ταραγμένος]. Αλίμονον! Προβλέπω συμφοράς. Άκουσε. Επισήμως δεν γνωρίζω τίποτε· δεν μου είπες, δεν σου είπα τίποτε. Καταλαμβάνεις;

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Ναι.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Δια την υπόληψιν του Βεζίρη, και μόνον δι' αυτήν, εγώ θα σου δώσω μίαν σύστασιν, πλην ό,τι πράξεις θέλω το αγνοήσει παντάπασιν.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Ναι, κυρ Μάνθο μου· λέγε λοιπόν.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Θα στείλεις άτομον εις την στάνην του Γερο-Δήμου, εις το βουνόν επάνω από το Κόρθιον τρεις ώρας. Ιδού, θα σου ετοιμάσω γραφήν. [Κάθεται και γράφει]. «Κυρ Δήμο, χαίρε! Ο κομίζων το παρόν χαρτίον είναι υποκείμενον της εμπιστοσύνης μου και ό,τι θέλει σου είπει, 364να το πράξεις ως εάν το έλεγα εγώ αυτοπροσώπως. Σε ασπάζομαι, Μάνθος» Λάβε, κυρία, και κάμε ό,τι σε φωτίσει ο Θεός.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Μα ποιον να στείλω; Εγώ μόνο γυναίκες βλέπω στο Σεράι.

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Γυναίκα στείλε.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Γυναίκα μόνη στο βουνό;

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Φόρεσέ της ένδυμα ανδρικόν. Πας τις θέλει την εκλάβει ως αθώον παιδάριον. Αλλά τι κάθομαι και χρονοτριβώ με συζητήσεις; όλα αυτά ας τα λησμονήσωμεν. Χαίρε!

[Φεύγει. Παρουσιάζεται η Τριανταφυλλιά που κρυφάκουε.]

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Τριανταφυλλιά! τ' άκουσες;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Τ' άκουσα.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Θ' αφήσουμε, καλέ, να γίνει, τέτοιο πράμα;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Να μην αφήσουμε.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Ποιάνα να στείλω, Θεέ και Κύριε;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Εμένα!

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Εσένα; Θα περάσεις εσύ ποτές για παλικάρι;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Γιατί να μην περάσω; Έχω καβαλικέψει αντρίκεια εγώ· έχω ρίξει με το καριοφίλι εκατό φορές. Μου μαθαίνανε τ' αδέρφια μου στο χωριό και κάνανε χάζι. Ξέρω και να μιλώ σαν άντρας. — [Με χοντρή φωνή]. Τράβα, ωρέ, από μπροστά μου, να μη σε κάνω πατσά!

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Και πού θα πας; Τι θα πεις;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Θα κινήσω να βρω το Γερο-Δήμο. Θα του δείξω τη γραφή και θα του πω να με πάει στο λημέρι του Κατσαντώνη. Θα τα εξηγήσω όλα του καπετάνιου, κι αυτός θα τρέξει να πάρει τη γυναίκα του και το παιδί του, πριν φανούνε οι Αρβανιτάδες.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Τον είδες ποτέ σου τον Κατσαντώνη;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Αν τον είδα; Καλέ, μου κόβεται το αίμα που το αναλογίζομαι. Τρεις νύχτες έμεινα άυπνη από την ταραχή μου.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Πού; Πότε; Λέγε, καλέ!

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Πέρσι, στο χωριό μου, στο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Καβάλα μπήκε στον αυλόγυρο της εκκλησίας με καμπόσα παλικάρια. Του φέρανε την εικόνα και την προσκύνησε δίχως να πεζέψει, πήρε αντίδωρο, έριξε ένα πουγγί γεμάτο λίρες κι έφυγε αμίλητος.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Ήταν όμορφος;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Αρχάγγελος!

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: 365[σιάζει τα μαλλιά της εκνευρισμένη]. Δε μου 'πες πώς σου φαίνεται αυτό το χτένισμα που έκανα σήμερα το πρωί, έτσι με τις μπλεξούδες σα στεφάνι;

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Καλέ, είσαι σαν παραμύθι. Μονάχα ένα λουλούδι σου λείπει, να εδώ, επάνω από τ' αυτί.

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Ένα λουλούδι; Τριανταφυλλιά, δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να μάθει ο Κατσαντώνης πως σ' έστειλα εγώ. Δεν μπορείς να παίζεις με την υπόληψή μου. Αν του πεις λέξη για μένα, δράκαινα θα γίνω και θα σε φάω.

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ: Δεν είσαι στα καλά σου, κυρά μου, που θα μαρτυρήσω εγώ εσένα! Κοίτα! Άνοιξε ένα λουλούδι στη μεγάλη γαριφαλιά σου.

[Κόβει ένα λουλούδι από μια γλάστρα ακουμπισμένη σ' ένα παράθυρο].

ΒΑΣΙΛΙΚΗ: Δώσ' το εδώ! [Της παίρνει το λουλούδι και το μπήγει στα μαλλιά της.]. Καλέ Τριανταφυλλιά, δεν είσαι στα καλά σου. Όλως διόλου πια λωλάθηκες. Γίνεσαι αιτία και χάνουμε τον καιρό μας με ζεβζεκιές*, ενώ έπρεπε να είσαι κιόλας στο δρόμο. Γρήγορα μια φουστανέλλα! Μη στέκεσαι ούτε στιγμή! [Η Τριανταφυλλιά φεύγει τρέχοντας]. Ο καημένος ο Βεζίρης! Αν είχα δα κι εγώ παράπονα με τον άντρα μου, κεραυνός έπρεπε να πέσει να με κάψει. Όλο χάδια και καλοπέραση και γλυκομιλήματα και λούσα είναι η ζωή μου. Πως είναι λιγάκι γέρος στα χρόνια, τι σημασία έχει; Πιο καλά βαστιέται αυτός από αρκετούς νέους που έχω γνωρίσει. Κι αν είναι Μουσουλμάνος, είναι τάχα αμαρτία; Ένας Θεός υπάρχει για όλους. Μα πάλι ν' αφήσω να πιάσουνε αυτήν την κακομοίρα τη γυναίκα με το παιδί της —μια γυναίκα Ρωμιά σαν κι εμένα— είναι πράμα σωστό; Όμως είναι τάχα πιο σωστό να προδώσω τον ευεργέτη μου; Καλέ, δεν ξέρω τι να κάνω. Να τον προδώσω; Να μην τον προδώσω; [Τρέχει προς το μέρος από όπου έφυγε η Τριανταφυλλιά]. Τριανταφυλλιά! Έλα πίσω, καλέ, και μου φαίνεται πως άλλαξα ιδέα! Πού είσαι, Τριανταφυλλιά; Πάει, έφυγε. Τι να κάνω; Ό,τι έγινε έγινε. Αχ! δεν μπορώ να σκέφτομαι τόσο πολύ. Κουράστηκε το μυαλό μου. [Φεύγει από την αντίθετη μεριά].

«Του Κατσαντώνη» (δημοτικό τραγούδι)

Βελή Γκέκας: Αλβανός στην υπηρεσία του Αλή. Αρχηγός του σώματος που καταδίωκε τους κλέφτες.
σαλβάρι: βράκα ανατολίτικη.
Μάνθος Οικονόμου: (1770-1820). Ηπειρώτης γραμματέας του Αλή πασά.
ρεντιγκότα: ευρωπαϊκό ένδυμα.
Θανάσης Βάγιας: (1765-1834). Ηπειρώτης αρχηγός της φρουράς του Αλή Πασά.
τσιράκι: ο μαθητευόμενος σε μια τέχνη ή ο βοηθός σε μια δουλειά.
κιτάπι: βιβλίο, κατάστιχο.
θαρσείν χρη: χρειάζεται θάρρος.
Αιέν αριστεύειν: να κάνεις πάντοτε λαμπρές πράξεις, ανδραγαθήματα.
Μουσικήν ποίει και εργάζου: να καλλιεργείς το πνεύμα σου και να εργάζεσαι.
σεκλετισμένος: στενοχωρημένος, βαρύθυμος.
τσοχαντάρης: επίλεκτος σωματοφύλακας.
χαΐνης: σκληρόκαρδος.
τσαχπίνης: ζωηρός και έξυπνος.
μανιφατούρα: βιοτεχνία, εργαστήριο.
πεζεβέγκης: αχρείος.
μινίστρος: υπουργός.
γκουβέρνο ή κουβέρντο (το)· η κυβέρνηση.
εντεψίζης: πρόστυχος.
δύστηνος: δύστυχος.
μπερμπάντης: δόλιος, πονηρός.
μποστάν κουρκουλούκι: σκιάχτρο.
δερβέναγας: αρχηγός των ενόπλων που φρουρούσαν τις διαβάσεις (δερβένια) στα βουνά.
δοβλέτι: κράτος.
συνειδός: η συνείδηση.
ώμοσα: ορκίστηκα (Αόρ. του ρήμ. όμνυμι και όμνύω).
ζεβζεκιές: ελαφρότητες, ανοησίες.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Να περιγράψετε σύμφωνα με την εξέλιξη του έργου τους χαρακτήρες: του Αλή Πασά, του Βελή Γκέκα, του Μάνθου Οικονόμου και της κυρα-Βασιλικής.
Πώς συμπεριφέρονται τα πρόσωπα που περιβάλλουν τον Αλή Πασά; Τι φανερώνει αυτή η συμπεριφορά τους;
Ο Αλή Πασάς μιλάει για τα αγαθά που έφερε στον τόπο η εξουσία του και καταλήγει σε ένα συμπέρασμα. Αν δεχτούμε ότι είναι σωστά όσα λέει σχετικά με τα αγαθά, είναι σωστό και το συμπέρασμά του;
Στο απόσπασμα μόνο μια σύγκρουση χαρακτήρων εκδηλώθηκε για λίγο, αλλά γρήγορα και αυτή αίρεται. Να βρείτε: α) Ποια είναι αυτή β) γιατί αίρεται αμέσως γ) γιατί σ' αυτή τη σκηνή δεν είναι δυνατό να εκδηλωθούν συγκρούσεις.
Να βρείτε σε ποια σημεία του κειμένου προχωρεί η διαδικασία της πλοκής.
Εκτός από το κείμενο που λένε οι ηθοποιοί, ο θεατρικός συγγραφέας γράφει στο έργο και ορισμένες υποδείξεις. Τι είδους υποδείξεις είναι αυτές και ποιοι οφείλουν να λάβουν υπόψη την καθεμιά; (Πριν απαντήσετε να διαβάσετε την εισαγωγή για το θέατρο).

ΓΡΑΠΤΗ ΑΣΚΗΣΗ

Από τα πρόσωπα που παρουσιάζονται στα αποσπάσματα ο Αλέξης Νοταράς δίνεται με τη μεγαλύτερη ευαισθησία· να μελετήσετε το χαρακτήρα του ήρωα αυτού παρατηρώντας: α) τις σχέσεις του με τα άλλα πρόσωπα, β) τον τρόπο που στοχάζεται και εκφράζεται και γ) τις αντιδράσεις του στα εξωτερικά γεγονότα.

Αλή Πασάς κε Κηρά-Βασιληκή

Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ) (1918-1995), Αλή Πασάς κε Κηρά-Βασιληκή ολίγον έξοθι Ιοανήνων

Κατσαντώνης

Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ) (1918-1995), Ο Γεναίος ήρως Κατσαντώνης

Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966)

Δοκιμιογράφος, πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έζησε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Στην Αθήνα ήρθε το 1922. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έζησε για λίγο στη Γαλλία και στην Αγγλία. Θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γενιάς του '30. Διακρίθηκε κυρίως ως δημοσιογράφος. Τα βασικά χαρακτηριστικά του έργου του είναι η στοχαστική διάθεση και η καθαρότητα του ύφους του. Έργα του: Πεζογραφήματα: Ώρες Αργίας (1931), Αργώ (1936), Ευριπίδης Πεντοζάλης (1937), Το Δαιμόνιο (1938), Λεωνής (1940), Ιερά Οδός (1950), Ασθενείς και Οδοιπόροι (1964), Η Άκρη του Δρόμου (1964). Δοκίμια, Ταξιδιωτικά: Ελεύθερο Πνεύμα (1929), Εμπρός στο Κοινωνικό Πρόβλημα (1932), Στο κατώφλι των Νέων Καιρών (1945), Δοκίμιο για την Αμερική (1954), Προβλήματα του Καιρού μας (1965), Πνευματική Πορεία (1961), Ταξίδι στη Μέση Ανατολή και το Άγιο Όρος (1961). Θεατρικά: Θέατρο Α' (1944), Θέατρο Β' (1947), Θεατρικά έργα, τόμ. 4.

Γιώργος Θεοτοκάς [πηγή: Πολιτιστικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας]

Παρασκήνιο. Το διαχρονικά ελεύθερο πνεύμα του Γ. Θεοτοκά (βίντεο) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Γιώργος Θεοτοκάς, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας από τους πιο σημαντικούς της γενιάς του '30, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905 και πέθανε στην Αθήνα το 1966. Πατέρας του ήταν ο νομικός Μιχαήλ Θεοτοκάς, συνεργάτης του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο Γιώργος Θεοτοκάς φοίτησε αρχικά σε σχολεία της Κωνσταντινούπολης και ακολούθως σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συνέχισε για τρία χρόνια την πανεπιστημιακή του εκπαίδευση στο Παρίσι και στο Λονδίνο και επιστρέφοντας εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Το 1940 πήρε μέρος ως εθελοντής στον πόλεμο της Αλβανίας. Πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, ασχολήθηκε με τα πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά ζητήματα της εποχής του, αρθρογραφώντας σε εφημερίδες και περιοδικά και αναπτύσσοντας πολυεπίπεδη δραστηριότητα. Συγκεκριμένα διετέλεσε γραμματέας της «Φοιτητικής Συντροφιάς», γενικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου (1945-1946 και 1950-1952), πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής του ΚΘΒΕ (1961-1964), μέλος της «Ομάδας των 12» και του «Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων». Το 1939 του απονεμήθηκε το Βραβείο Πεζογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, το 1957 το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου και το 1965 το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος. Σύζυγός του υπήρξε η φιλόλογος Ναυσικά Στεργίου (πέθανε το 1959) και λίγο πριν το θάνατό του η ποιήτρια Κοραλία Ανδρειάδη.

Ο Γιώργος Θεοτοκάς πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1928, με άρθρο του στο περιοδικό Αναγέννηση του Δ. Γληνού, ενώ την επόμενη χρονιά εξέδωσε, με το ψευδώνυμο Ορέστης Διγενής, το βιβλίο Ελεύθερο πνεύμα, που χαρακτηρίστηκε ως το «μανιφέστο της γενιάς του '30» και με το οποίο προσπάθησε να αποτιμήσει τη λογοτεχνική παραγωγή, διακηρύσσοντας την ανάγκη μιας αναγέννησης μέσα από τη στροφή προς τους ευρωπαϊκούς φιλελεύθερους ορίζοντες. Αργότερα, και ο ίδιος ο Θεοτοκάς αναθεώρησε πολλές από τις διακηρύξεις του, διαπιστώνοντας ότι οι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς χάραξαν δρόμους πολύ διαφορετικούς.

Ακολούθησε μια πλούσια και σημαντική λογοτεχνική παραγωγή που περιλαμβάνει τα: Ώρες αργίας (1931, συλλογή ψυχογραφικών δοκιμίων), Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα (1932, πολιτικό δοκίμιο με το οποίο υπερασπίζεται τη φιλελεύθερη αστική αντίληψη), Αργώ (μυθιστόρημα σε δύο μέρη, 1933 και 1936), Ευριπίδης Πεντοζάλης (συλλογή διηγημάτων, 1937), Το Δαιμόνιο (μυθιστόρημα, 1938), Λεωνής (μυθιστόρημα, 1940), Θέατρο Α (συλλογή θεατρικών μονόπρακτων, 1944), Ποιήματα του Μεσοπολέμου (1944), Στο κατώφλι των νέων καιρών (δοκίμια, 1945), Το παιχνίδι της τρέλας και της φρονιμάδας (θεατρικό, 1947), Ιερά οδός (μυθιστόρημα, 1950) που συμπληρώθηκε με το δεύτερο μέρος και πήρε τον τίτλο Ασθενείς και οδοιπόροι (1964), Το τίμημα της λευτεριάς (Κατσαντώνης, ιστορικό δράμα, 1952), Προβλήματα του καιρού μας (δοκίμια, 1956), Συναπάντημα στην Πεντέλη (θεατρικό, 1958), Αλκιβιάδης (ιστορικό δράμα, 1959), Πνευματική πορεία (δοκίμια, 1961), Η εθνική κρίση (δοκίμια, 1966), Καμπάνες (μυθιστόρημα, 1966). (Τα θεατρικά του έργα έχουν εκδοθεί σε δύο τόμους, Θεατρικά Α', 1965 και Θεατρικά Β', 1966).

Ο Θεοτοκάς, όπως επισημαίνει ο M. Vitti, «στάθηκε ένας επίπονος οικοδόμος του μυθιστορήματος. Ένθερμος υποστηρικτής του "είδους", πίστεψε ότι η τέχνη του μυθιστορήματος είναι "τέχνη κατ' εξοχήν συνθετική, που τείνει ν' αγκαλιάσει όλες τις εκδηλώσεις και τις διακυμάνσεις της κοινωνικής και της ψυχικής ζωής". Όσο για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί στα έργα του, αυτή διακρίνεται για τη φυσικότητα, την ακρίβεια και προπάντων τη σαφήνεια».

2. Η κριτική για το έργο του

Η αμερόληπτη στάση του Γ. Θεοτοκά απέναντι στους ήρωές του

«Με την αποκέντρωση των ηρώων, ο Θεοτοκάς καταλήγει σε μια πολυεδρική αναπαράσταση της κοινωνίας της νεότητάς του, δίχως όμως να κάνει, ας το πούμε προς αποφυγή παρεξηγήσεων, εκείνο που οι παλιότεροι αποκαλούσαν "κοινωνικό μυθιστόρημα". Διασταυρώνοντας διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης της πραγματικότητας, ο Θεοτοκάς καταβάλλει κάθε προσπάθεια να δώσει μια αίσθηση της κατάστασης στο σύνολό της.

Ο Θεοτοκάς πιστεύει [...] ότι ο μυθιστοριογράφος μπορεί να κοιτάξει τα πρόσωπά του από μια τέτοια απόσταση, ώστε να είναι σε θέση να αναφέρει τις σκέψεις τους και τις πεποιθήσεις τους δίχως να μεροληπτεί. Αυτήν την αμεροληψία, οι σύγχρονοι μελετητές της θεωρίας της λογοτεχνίας την αποκάλεσαν ειρωνεία ή ειρωνική αποστασιοποίηση. Χάρη σε αυτή την αποστασιοποίηση, που στον κάθε συγγραφέα δεν πραγματοποιείται με τον ίδιο τρόπο, και που στην περίπτωση του Θεοτοκά γίνεται με ερεθίσματα προερχόμενα από την ιδιοσυγκρασία του και την ιδεολογία του, ο Θεοτοκάς είναι σε θέση να εξιστορήσει περιπτώσεις και σκέψεις που δεν είναι δικές του δίχως να τις υπονομεύει φανερά. Είναι "αμέτοχος", υπεράνω κάθε μεροληψίας, "au dessus de la melee"».

(Μ. Vitti, 1982, Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή,
Αθήνα, Ερμής, σελ. 312-313)

Η απουσία εσωτερικής πνοής στους ήρωες της Αργώς του Γ. Θεοτοκά

«Το έργο τούτο είναι μια πλατιά σύλληψη. Μοιάζει μ' έναν ζωγραφικό πίνακα που για κάποιο λόγο αφέθηκε μισοτελειωμένος, μα που αφήνει να διακρίνονται μολοντούτο οι γενναίες γραμμές και οι περήφανες προθέσεις. Από το έργο τούτο, σχηματίζω την ιδέα πως ο κ. Θεοτοκάς είναι ένας αποφασιστικός άνθρωπος, που ζητάει να παίξει στα μεγάλα, αδιαφορώντας αν χάσει. Και μια πνοή αρρενωπή περνάει από το βιβλίο τούτο που το φιλεί η φαντασία, μα το προδίνει η τέχνη. "Των μεγάλων απολισθαίνειν όμως ευγενές αμάρτημα". Στην επιδίωξη των μεγάλων και η αποτυχία αποτελεί τιμή».

(Π. Σπανδωνίδης, 1934, Η πεζογραφία των νέων, 1929-1933,
αναδημοσιευμένο στο Η Μεσοπολεμική Πεζογραφία, ό.π., σελ. 33-34)

Σύγχρονες λογοτεχνικές τάσεις στην Αργώ του Γ. Θεοτοκά

«Είπαμε ότι η Αργώ είναι κυρίως μυθιστόρημα ιδεών χωρίς να του λείπει βέβαια η δράση ή η διαγραφή χαρακτήρων και η περιγραφή καταστάσεων. Η ανανέωση που επιχειρεί με το μυθιστόρημά του ο Θεοτοκάς δεν είναι επαναστατική ούτε στο περιεχόμενο ούτε στη γραφή. Οπωσδήποτε, όμως, είναι ανανέωση, διότι κομίζει μια αποκεντρωμένη όραση στη θεώρηση των πραγμάτων, μια νέα θεματική και μια άλλη γραφή, που αφήνει οριστικά πίσω τη νατουραλιστική ηθογραφία και τον "παλαιοδημοτικισμό", αναδεικνύει τις νέες πραγματικότητες και εισάγει τους σύγχρονους τρόπους μυθιστορηματικής σύνθεσης και γραφής. Τοποθετεί κάθε φορά τον αφηγητή στην προοπτική των ηρώων του και προσπαθεί να αποδώσει, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία, τις γύρω του ρευστές και μεταβαλλόμενες καταστάσεις».

(Κ. Μπαλάσκας, 2004, Ξενάγηση στη Νεοελληνική Πεζογραφία,
Αθήνα, Μεταίχμιο, σελ. 158)

Η Αργώ του Γ. Θεοτοκά ως το πανόραμα μιας διαλυμένης ανθρωπότητας

«Στην Αργώ δεν υπάρχει ένας μπούσουλας που να κατευθύνει τις πράξεις των ανθρώπων σε έναν προορισμό, οι ήρωές της δεν έχουν ιδανικά και οράματα. Απουσιάζει ένα ιδεολογικό ή θεωρητικό κέντρο, με συνέπεια η δράση να είναι αποσπασματική. Όλα αυτά δεν μπορεί να οφείλονται στην απειρία ή την αδυναμία του συγγραφέα να συνθέσει το πλούσιο υλικό του. Ας θυμηθούμε ότι τα περισσότερα πρόσωπα του μυθιστορήματος οδεύουν προς το θάνατο και τη διάλυση. [...] Ποιο είναι όμως το βαθύτερο νόημα αυτής της κατάρρευσης; Αυτό το κομμάτιασμα του μύθου επιδέχεται, πέρα από τις προδιαγραφές του συγγραφέα και τις απόψεις της κριτικής, και άλλες εξηγήσεις. Ο κόσμος της Αργώς βγαίνει μέσα από την τραυματική εμπειρία της Μικρασιατικής Καταστροφής και των απογοητεύσεων που ακολούθησαν. Αντανακλά τις μεγάλες ιδεολογικές ζυμώσεις και ανακατατάξεις του μεσοπολέμου. Είναι ένας κόσμος σακατεμένος που σπαράζεται από τις εσωτερικές του αντιφάσεις, την έλλειψη πίστης. Δεν βλέπει στον ορίζοντα καμιά φωτεινή προοπτική. Ασυνείδητα ο συγγραφέας δίνει πίσω από τις συμβάσεις του μύθου του, την αστική κοινωνία του μεσοπολέμου που ακούει τους απειλητικούς τριγμούς του οικοδομήματος και δεν έχει δύναμη εσωτερικής αντίστασης».

(Γ. Παγανός, 2002, Η νεοελληνική πεζογραφία,
Θεσσαλονίκη, Κώδικας, τόμ. α', σελ. 212-213)

3. Τα κείμενα

γ. Το τίμημα της λευτεριάς

Διδακτικές επισημάνσεις

• Να επισημανθεί ότι πρόκειται για απόσπασμα θεατρικού έργου, που σημαίνει ότι δεν υπάρχει αφηγητής και τα πρόσωπα διαλέγονται μεταξύ τους, συγκρούονται, συμφωνούν κ.λπ., ή μονολογούν επί σκηνής και ενώπιον των θεατών. Γι' αυτό και ο συγγραφέας παρεμβαίνει δίνοντας ο ίδιος σκηνικές οδηγίες που διαγράφουν την ατμόσφαιρα, περιγράφουν το χώρο και τα πρόσωπα του έργου. Επομένως, κυριαρχεί ο διάλογος, μέσα από τον οποίο σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες, οι συμπεριφορές και οι στάσεις των προσώπων.

• Να επισημανθούν τα επιμέρους θέματα γύρω από τα οποία αναπτύσσεται η πλοκή ή αποτελούν αντικείμενο συζήτησης.

• Να αναλυθούν οι χαρακτήρες και η συμπεριφορά των προσώπων, καθώς και τα κίνητρα των πράξεών τους.

• Να σχολιαστεί η σχεδόν δουλική συμπεριφορά των υποτακτικών του Αλή Πασά και να επισημανθεί και να συζητηθεί η μοναδική σύγκρουση που σημειώνεται μεταξύ του Αλή Πασά και του Βελή Γκέκα, η οποία όμως εξομαλύνεται σύντομα εξαιτίας της βιαιότητας του πρώτου.

• Να φωτιστεί η προσωπικότητα της κυρα-Βασιλικής και να συζητηθεί εάν και σε ποιο βαθμό παρουσιάζεται με πειστικότητα το δίλημμα που αντιμετωπίζει. Να χαρακτηριστεί η ενέργειά της.

• Να προσεχθεί η γλώσσα του κειμένου και να εντοπιστούν οι γλωσσικές ιδιαιτερότητες στο λόγο των προσώπων. Να συζητηθεί το τι πετυχαίνει με αυτό ο συγγραφέας.

Συμπληρωματική δραστηριότητα

• Να φανταστείτε και να περιγράψετε τη συνάντηση του Κατσαντώνη με την Τριανταφυλλιά. Να καταγράψετε τον μεταξύ τους διάλογο και να τον αναπαραστήσετε στην τάξη σας.

Παράλληλο κείμενο

Μπορεί να δοθεί ως παράλληλο κείμενο το δημοτικό τραγούδι «Του Κατσαντώνη» και να ζητηθεί από τους μαθητές: 1) Να συγκρίνουν την εικόνα του Κατσαντώνη όπως διαγράφεται στα δύο κείμενα. 2) Να συγκρίνουν την εικόνα του Βεληγκέκα στα δύο κείμενα. 3) Να συζητήσουν εάν και σε ποιο βαθμό ο Θεοτοκάς εμπνέεται και μένει πιστός στη δημοτική παράδοση ως προς την ανδρεία των δύο προσώπων. 4) Να εντοπίσουν κοινούς αφηγηματικούς τρόπους στα δύο κείμενα, εάν υπάρχουν.

Αυτού που πας, μαύρο πουλί, μαύρο μου χελιδόνι,

να χαιρετάς την κλεφτουριά, κι αυτόν τον Κατσαντώνη.

'Πε του να κάτσει φρόνιμα κι όλο ταπεινωμένα,

δεν είν' ο περσινός καιρός να κάνει όπως θέλει,

φέτος το πήρε γκέντσιαγας, το πήρε ο Βεληγκέκας,

ζητάει κεφάλια κλέφτικα, κεφάλια ξακουσμένα.

Κι ο Κατσαντώνης το 'μαθε και το σπαθί του ζώνει,

και παίρνει δίπλα τα βουνά, δίπλα τα κορφοβούνια.

Χαμπέρι στέλνει στην Τουρκιά, σ' αυτόν το Βεληγκέκα:

«Όπου θα τά 'βρει τα παιδιά, ας τά 'βρει κι ας τα πάρει!»

Κι ο Βεληγκέκας έτρωγε σ' ενού παπά το σπίτι.

Τρία κοράσια τον κερνούν, κι οι τρεις ξανθομαλλούσες.

Η μια κερνάει με το γυαλί, η άλλη με το κρουστάλλι,

η τρίτην η καλύτερη με τ' ασημένιο τάσι.

Κι εκεί που τρώγαν κι έπιναν κι εκεί που λακριντίζαν,

μαύρα μαντάτα του 'ρθανε από τον Κατσαντώνη:

«Να βγεις, Βελή μου, στ' Άγραφα, να βγεις ν' ανταμωθούμε.»

Κι ο Βεληγκέκας τ' άκουσε, πολύ του κακοφάνη,

Στα γόνατα σηκώθηκε και το σπαθί του ζώνει.

«Πού 'σαι, τσαούση ογλήγορε, μάσε τα παλικάρια,

να πάμε να βαρέσουμε το σκύλο Κατσαντώνη.»

Κι ο Κατσαντώνης πρόφτασε, κακό καρτέρι του είχε.

Κι ο Βεληγκέκας πάει μπροστά έξ' εφτά νομάτους.

«Πού πας, Βελή ντερβέναγα, ριτσάλη του βεζίρη;»

«Σ' εσέν', Αντώνη κερατά, σ' εσένα παλιοκλέφτη.»

«Δεν είν' εδώ τα Γιάννινα, δεν είν' εδώ ραγιάδες,

για ναν τους ψένεις σαν τραγιά, σαν τα παχιά κριάρια.

Εδώ 'ναι λόγγοι και βουνά και κλέφτικα τουφέκια,

βαριά βροντούν, πικρά βαρούν, φαρμακερά πληγώνουν.»

Τρεις μπαταριές του ρίξανε, τη μια μεριά στην άλλη.

Η μια τον πήρε ξώδερμα, η άλλη στο κεφάλι,

κι η τρίτη η φαρμακερή τον πήρε στην καρδιά του.

Το στόμα του αίμα γιόμισε, τ' αχείλι του φαρμάκι,

κι η γλώσσα τ' αηδονολαλεί, τα παλικάρια κράζει:

«Πού είσαι, τσαούση ογλήγορε, έλα πάρ' τ' άρματά μου,

να μην τα πάρει η κλεφτουριά κι ο σκύλος Κατσαντώνης».

(Ν. Πολίτης, 1991, Εκλογή από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα, Γράμματα, σελ. 91-92)

Γλωσσάρι:

Γκιέντσαγας=αγάς των Γκέκηδων, Αλβανός

λακριντίζαν=κουβέντιαζαν τσαούσης=λοχίας

ριτσάλης=σύμβουλος

4. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Beaton R., 1996, μτφρ. Ευ. Ζουγρού - Μ. Σπανάκη Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, Αθήνα, Νεφέλη.

Καραντώνης Α., 1962, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του '30, Αθήνα, Γ. Φέξης.

Καστρινάκη Α., 1995, Οι περιπέτειες της νεότητας. Η αντίθεση των γενεών στην Ελληνική Πεζογραφία (1890-1945), Αθήνα, Καστανιώτης.

Μπαλάσκας K., 2004, Ξενάγηση στη Νεοελληνική Πεζογραφία, Αθήνα, Μεταίχμιο.

Παγανός Γ., 2002, Η νεοελληνική πεζογραφία, Θεσσαλονίκη, Κώδικας.

Πολίτης Λ., 1980, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, ΜΙΕΤ.

Vitti Μ., 1982, Η γενιά τοy τριάντα. Ιδεολογία και μορφή, Αθήνα, Ερμής.

Αφιερώματα

Περ. Νέα Εστία, τεύχος 1114, 1.12.73.

Περ. Διαβάζω, τεύχος 137, 12.12.1986.

Περ. Τετράδια Ευθύνης, τόμος 26, 1986.

Γιώργος Θεοτοκάς
στον Πολιτιστικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας
στο ΕΚΕΒΙ
στο Βιβλιοnet
στη Βικιπαίδεια
ΤΑΙΝΙΕΣ
εκπομπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, Το διαχρονικά ελεύθερο πνεύμα του Γιώργου Θεοτοκά