ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Πάθη φωνηέντων και συμφώνων


 

Πρόσεξε τα παρακάτω παραδείγματα:

 

Είχαμε ραντεβού στις εννέα.

Κέρδισα εννιά χιλιάδες ευρώ!

 

Πού είναι οι σημειώσεις μου;

Πού 'ναι εκείνα μου τα κάλλη.

 

Μόλις τώρα μου έφεραν τις εφημερίδες.

Ποιος μου 'φερε αυτό τετράδιο;

 

Όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα, πολλές φορές η ίδια λέξη προφέρεται και γράφεται με διαφορετικό τρόπο. Κάποιοι φθόγγοι χάνονται, κάποιοι αλλάζουν, με άλλα λόγια παρουσιάζουν διάφορα πάθη.

Η αιτία αυτών των παθών βρίσκεται στη χασμωδία, δηλαδή στη συνάντηση δύο φωνηέντων μέσα στην ίδια λέξη (δύο-δυο) ή ανάμεσα σε γειτονικές λέξεις (από το - απ' το). Τέτοιες συναντήσεις είναι πολύ συχνές στη γλώσσα μας, αφού πολλές λέξεις τελειώνουν σε φωνήεν και πολλές λέξεις αρχίζουν από φωνήεν.

Τα πάθη χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στα πάθη των φωνηέντων και στα πάθη των συμφώνων.

 

Πάθη Φωνηέντων

 

Σύμφωνα με τη Γραμματική του Δημοτικού όλα τα πάθη των φωνηέντων χαρακτηρίζονται ως απαλοιφή.

Διαβάζουμε τα εξής:

 

Μερικές φορές, ορισμένα φωνήεντα είναι δυνατόν να χαθούν όταν βρίσκονται δίπλα σε άλλα φωνήεντα ή ανάμεσα σε σύμφωνα. Το φαινόμενο αυτό το λέμε απαλοιφή φωνήεντος» και διακρίνεται στις εξής περιπτώσεις:

α. Όταν δύο φωνήεντα συναντιούνται μέσα σε μια λέξη, το ένα από τα δύο απαλείφεται. Αυτό που χάνεται είναι το λιγότερο ισχυρό, π.χ.

● Νικόλαος → Νικόλας,

● παραέφαγα → παράφαγα

ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Στις περπτώσεις που έχουμε δύο όμοια φωνήεντα μπορεί να απαλείφεται το ένα από τα δύο, π.χ.

το όνειρο → τ' όνειρο, του ουρανού → τ' ουρανού, τα άλλα → τ' άλλα

β. Όταν μια λέξη τελειώνει σε φωνήεν και η επόμενη αρχίζει από φωνήεν, τότε χάνεται είτε το τελικό φωνήεν της πρώτης λέξης είτε το αρχικό φωνήεν της δεύτερης λέξης, ανάλογα με το ποιο από τα δύο είναι πιο ασθενές, π.χ.:

● το άλογο → τ' άλογο (χάνεται το τελικό φωνήεν της πρώτης λέξης)

● μου έριξε → μου 'ριξε (χάνεται το αρχικό φωνήεν της δεύτερης λέξης)

Στη θέση του φωνήεντος που χάθηκε σημειώνουμε την απόστροφο (')

 

Η σειρά των φωνηέντων από το πιο ισχυρό προς το πιο ασθενές είναι:

[α] > [ο] > [ου] > [ε] > [ι]

δηλ.

το [α] είνα πιο ισχυρό από τα: [ο] > [ου] > [ε] > [ι], π.χ.

    το άλογο → τ' άλογο,

    του αποκρίνεται → τ' αποκρίνεται,

    τα έφερε → τα 'φερε,

    τα ήθελε → τα 'θελε

το [ο] είναι πιο ισχυρό από τα: [ε] > [ι], π.χ.

    το έφερα → το 'φερα,

    το είπε → το 'πε

το [ου] είναι πιο ισχυρό από τα: [ε] > [ι], π.χ.

    μου έριξε → μου 'ριξε,

    πού είναι; → πού 'ναι;

το [ε] είναι πιο ισχυρό από το: [ι]

 

γ. Σε μερικές περιπτώσεις χάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωνα. Αυτό μπορεί να γίνει είτε μέσα στην ίδια λέξη είτε στο τέλος μιας λέξης, όταν ακολουθεί λέξη που αρχίζει από σύμφωνο:

● σιτάρι → στάρι Απαλοιφή φωνήεντος ανάμεσα σε δύο σύμφωνα μέσα στην ίδια λέξη

● φέρε το → φέρ' το Απαλοιφή φωνήεντος ανάμεσα σε δύο σύμφωνα στο τέλος μιας λέξης

Στην περίπτωση αυτή, στη θέση του φωνήεντος που χάθηκε σημειώνουμε την απόστροφο (').

 

 

Σε παλαιότερες γραμματικές, αλλά και στη Γραμματική του Γυμνασίου μαθαίνουμε για τα πάθη των φωνηνέντων και των συμφώνων τα παρακάτω:

 

Τα πάθη των φωνηέντων είναι: η συνίζηση, η συναίρεση, η έκθλιψη, η αφαίρεση, η αποκοπή και η συγκοπή. Στα πάθη φωνηέντων συγκαταλέγονται και τα πάθη των αρχικών φωνηέντων και είναι η αποβολή, η πρόταξη και η αλλαγή.

 

συνίζηση

Πολλές φορές όταν μετά από τα φωνήεντα [i] (ι, η, υ, ει, οι) και [e] (ε, αι) ακολουθεί άλλο φωνήεν, τότε τα δύο φωνήεντα προφέρονται μαζί, ώστε να αποτελέσουν μια μόνο συλλαβή. Συνεπώς, συνίζηση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο το [i] και το [e] προφέρονται μαζί με το ακόλουθό τους φωνήεν σε μια συλλαβή, π.χ.

 

[i] + φωνήεν

οιο = ποιότητα - τέτοιος: «κακή ποι-ό-τητα», «τέ-τοιος άνθρωπος»

ια = ελευθερία - ελευθεριά: πάλεψαν για την ελευθε-ρί-α» αλλά και «πάλεψαν για τη λευτε-ριά»

υο = δύο - δυο: «δύ-ο μπουκάλια», αλλά και «δυο μπουκάλια»

εια = άδεια - άδεια: «πήρε ά-δει-α», αλλά και «φέρε τα ά-δεια μπουκάλια»

 

[e] + φωνήεν

εννέα - εννιά: «η ώρα είναι εν-νέ-α», αλλά και «η ώρα είναι εν-νιά»

παλαιά - παλιά: «τα πα-λαι-ά χρόνια», αλλά και «πα-λιά πράγματα»

 

Όπως γίνεται φανερό στις περιπτώσεις που έχουμε συνίζηση του [e], τότε το [e] μετατρέπεται σε [ι].

 

Πολλές λέξεις λέγονται μόνο με συνίζηση, π.χ. ποιος, κάποιος, τέτοιος, άδειος, αδειάζω, ήλιος κ.ά.

 


συναίρεση

Συναίρεση λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο δύο γειτονικά φωνήεντα μιας λέξης ενώνονται σε ένα φωνήεν, π.χ.

ακούουν - ακούν,

δεκαέξι - δεκάξι

 

Όπως φαίνεται από τα δύο παραδείγματα στη συναίρεση ενώνονται δύο όμοια φωνήεντα ή δύο διαφορετικά.

Όταν ενώνονται δύο όμοια φωνήεντα, τότε είναι ολοφάνερο ότι μένει το ένα από τα δύο, π.χ. ακούουν - ακούν

Όταν ενώνονται δύο ανόμοια φωνήεντα, τότε απομένει το πιο δυνατό. Πιο δυνατά, κατά σειρά, είναι τα [a], [o], [u], [e], [i].

Υπερισχύει το [a]: δεκαέξι - δεκάξι, παραήπιες - παράπιες, καλοακούω - καλακούω

Υπερισχύει το [ο]: Θεόδωρος - Θόδωρος

Υπερισχύει το [u]: ακούεις - ακούς

Υπερισχύει το [e]: λέ(γ)εις - λες

 

Εκτός από την ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων μιας λέξης συναντάμε και την ένωση ή καλύτερα τη συμπροφορά δύο γειτονικών φωνηέντων σε δύο συνεχόμενες λέξεις. Το αποτέλεσμα το σημειώνουμε με τρεις διαφορετικούς τρόπους: την έκθλιψη, την αφαίρεση και την κράση.

 


έκθλιψη

Έκθλιψη λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το τελικό φωνήεν μιας λέξης μπροστά από το αρχικό φωνήεν της επόμενης λέξης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄], π.χ.

από έξω - απ' έξω

σε αγαπώ - σ' αγαπώ

τα άλλα - τ' άλλα

φέρε εδώ - φέρ' εδώ

 

Παθαίνουν συνήθως έκθλιψη εμπρός στα όμοια φωνήεντα:

1. Τα άρθρα το, του, τα:

το ωραίο - τ' ωραίο,

του ουρανού - τ' ουρανού,

τα άλλα - τ' άλλα

 

2. Τα μόρια θα, να:

θα ακούσω - θ' ακούσω,

να αρχίσει - ν' αρχίσει

 

3. Οι αντωνυμίες με, σε, το, τα:

με έδειξε - μ' έδειξε,

σε έφερα - σ' έφερα,

το ονειρεύτηκες - τ' ονειρεύτηκες,

τα άκουσα - τ' άκουσα

 

4. Οι προθέσεις από, σε, για:

από όλους - απ' όλους,

σε έψαχνα - σ' έψαχνα,

για αλλού - γι' αλλού

 

Οι προθέσεις σε και από παθαίνουν έκθλιψη μπροστά και από ανόμοιο φωνήεν:

σε αυτόν - σ' αυτόν

από αυτόν - απ' αυτόν

 

Το επίρρημα μέσα χάνει το τελικό α και μπροστά από φωνήεν αλλά και μπροστά από σύμφωνο, π.χ.

μέσα από - μέσ' από

μέσα στο δωμάτιο, μες στο δωμάτιο

Στη 2η περίπτωση αυτή δεν έχουμε έκθλιψη αλλά αποκοπή, δε σημειώνουμε απόστροφο και γράφουμε το σ με τελικό ς.

 

Ο σύνδεσμος και μπροστά από φωνήεντα μπορεί να γραφτεί κι, π.χ. και ύστερα, κι ύστερα. Δε σημειώνουμε την απόστροφο.

 

Η έκθλιψη είναι φαινόμενο κυρίως του προφορικού λόγου. Στον γραπτό λόγο σημειώνεται όταν πρόκειται για κείμενο σε φιλικό ύφος, π.χ. ένα γράμμα. Σε κείμενα με επίσημο ύφος, π.χ. απάντηση σε σχολική ερώτηση, είναι προτιμότερο να αποφεύγεται.

 


αφαίρεση

Αφαίρεση λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το αρχικό φωνήεν μιας λέξης μπροστά από το τελικό φωνήεν της προηγούμενης λέξης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄], π.χ.

πού είναι; -  πού 'ναι

θα έχει - θα 'χει

 

Αφαίρεση παθαίνουν οι τύποι του ρήματος που το αρχικό τους φωνήεν είναι τονισμένο [e], [i], όταν η προηγούμενη λέξη είναι προσωπική αντωνυμία, το ερωτηματικό πού, το αναφορικό που και τα μόρια θα, να, π.χ.

αφαίρεση μετά από την προσωπική αντωνυμία: μου είπε - μου 'πε

αφαίρεση μετά από το ερωτηματικό πού: πού είσαι; - πού 'σαι

αφαίρεση μετά από το αναφορικό που: αυτό που έχεις φέρει - αυτό που 'χεις φέρει

αφαίρεση μετά από τα μόρια θα, να: θα έρθει, να έρθει - θα 'ρθει, να 'ρθει

 

Δε σημειώνεται απόστροφος μετά από αφαίρεση στους αδύναμους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας, π.χ. μένα, σένα, στα επιρρήματα εδώ - δω, εκεί - κει, π.χ.

Έλα σε μένα.

Έλα δω

Πάνε κει

 


αποκοπή

Αποκοπή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο χάνεται το τελικό φωνήεν μια λέξης μπροστά από το αρχικό σύμφωνο της επόμενης. Στη θέση του φωνήεντος που χάνεται σημειώνουμε την απόστροφο. [΄], π.χ.

φέρε το - φέρ' το

από το σπίτι - απ' το σπίτι

σου το είπα - σ' το είπα

μέσα στο δωμάτιο - μες στο δωμάτιο

Το επίρρημα μέσα γράφεται χωρίς απόστροφο και με τελικό ς.

 


συγκοπή

Συγκοπή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο στο εσωτερικό μιας λέξης χάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωνα, π.χ.

κορυφή - κορφή

φέρετε - φέρτε

γράψετε - γράψτε

 


Πάθη αρχικών φωνηέντων

 

αποβολή

Αποβολή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις μερικές φορές χάνουν το αρχικό φωνήεν, π.χ.

αγελάδα - γελάδα

εβδομάδα - βδομάδα

εμπρός - μπρος

ημέρα - μέρα

υγεία - γεια κ.ά.

 

Παρατηρείται σε κάποιες περιπτώσεις η αρχική λέξη να έχει το αρχικό φωνήεν και να το χάνουν κάποια από τα παράγωγά της, π.χ.

ήλιος - ηλιακός - λιακάδα

ομόνοια - μονοιάζω

όμοιος - ομοιάζω - μοιάζω

 


πρόταξη

Πρόταξη λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις παίρνουν στην αρχή ένα φωνήεν, συνήθως το α, π.χ.

βδέλλα - αβδέλλα

σκιά - ίσκιος

 


αλλαγή

Αλλαγή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο κάποιες λέξεις αλλάζουν το αρχικό φωνήεν σε ένα άλλο, π.χ.

έξαφνα - άξαφνα

όμορφος - έμορφος - εύμορφος

 


Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

πάθη φωνηέντων
φαινόμενοσχόλιο παράδειγμα
πάθη αρχικών φωνηέντων
συνίζησηδυο φωνήεντα προφέρονται ως μία συλλαβήποι-ότητα → τέτοιο
συναίρεσηενώνονται δύο φωνήεντα ακούουν → ακούν
έκθλιψηχάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από φωνήεναπό όλα → απ' όλα
αφαίρεσηχάνεται το αρχικό φωνήεντα έφερε → τα 'φερε
αποκοπήχάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από σύμφωνοφέρε το → φέρ' το
συγκοπήχάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωναφέρετε → φέρτε
πάθη αρχικών φωνηέντων
αποβολήχάνεται το αρχικό φωνήενημέρα → μέρα
πρόταξηπροστίθεται αρχικό φωνήενσκιά → ίσκιος>
αλλαγήαλλάζει το αρχικό φωνήενέξαφνα → άξαφνα

 

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

πάθη φωνηέντων
πού βρίσκεται;σχόλιο παράδειγμα φαινόμενο
στην αρχή της λέξηςχάνεται το αρχικό φωνήενημέρα → μέρααποβολή
στην αρχή της λέξηςπροστίθεται αρχικό φωνήενσκιά → ίσκιος>πρόταξη
στην αρχή της λέξηςαλλάζει το αρχικό φωνήενέξαφνα → άξαφνααλλαγή
    
μέσα στη λέξηδυο φωνήεντα προφέρονται ως μία συλλαβήποι-ότητα → τέτοιοσυνίζηση
μέσα στη λέξηενώνονται δύο φωνήεντα ακούουν → ακούνσυναίρεση
μέσα στη λέξη χάνεται ένα φωνήεν ανάμεσα σε δύο σύμφωναφέρετε → φέρτεσυγκοπή
    
στην αρχή της πρώτηςχάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από φωνήεναπό όλα → απ' όλαέκθλιψη
στην αρχή της πρώτης χάνεται το τελικό φωνήεν μπροστά από σύμφωνοφέρε το → φέρ' το αποκοπή
    
στην αρχή της δεύτερηςχάνεται το αρχικό φωνήεντα έφερε → τα 'φερεαφαίρεση

 



Πάθη Συμφώνων

 

Τα πάθη των συμφώνων μπορούμε να τα διακρίνουμε σε εκείνα που συμβαίνουν και στον προφορικό και στον γραπτό λόγο και σε εκείνα που συμβαίνουν μόνο στον προφορικό λόγο.

 

Πάθη στον προφορικό και στον γραπτό λόγο

 

Αποβολή του γ ανάμεσα σε φωνήεντα

Σε μερικές λέξεις χάνεται το γ ανάμεσα σε φωνήεντα, π.χ.

λέγω - λέω

τρώγω - τρώω

ραγίζω - ραΐζω

 

Ανάπτυξη του γ ανάμεσα σε δύο φωνήεντα

Σε μερικές λέγεις αναπτύσσεται ένα γ ευφωνικό ανάμεσα σε δύο φωνήεντα, ιδίως όταν έχουν την ίδια προφορά. π.χ.

αέρας - αγέρας - αγερικό

έκαιε - έκαιγε

κλαίω - κλαίγω

 

Πάθη στον προφορικό λόγο

 

Το τελικό ν ή αφομοίωση ως προς το σημείο της άρθρωσης

Στον προφορικό λόγο το τελικό ν αφομοιώνεται με το σύμφωνο της επόμενης λέξης και γίνεται χειλικό μπροστά από χειλικό (ν → π, μπ), χειλοδοντικό μπροστά από χειλοδοντικό (ν → φ, β), υπερωικό μπροστά από υπερωικό (ν → κ, γκ, χ, γ). Το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως στο άρθρο (τον, την, των) στην τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμία (τον, την) στα άκλιτα (δεν, μην, σαν), αλλά και σε άλλες λέξεις (όταν, λοιπόν κ.ά.)

Παραδείγματα:

ν + π: τον πατέρα → [to(m)]batera], την πόρτα → [tim borta]

ν + φ: τον φίλησα → [to(m)]filisa]

ν + κ: τον καιρό → [to(n)g'ero]

ν + γ: δεν γύρισε → [den jirise]

 

Αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα

Στην αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα διακρίνουμε δύο περιπτώσεις:

 

α. ηχηροποίηση ενός στιγμιαίου συμφώνου (π, τ, κ) μετά από έρρινο

Παραδείγματα:

τον πόλεμο → [to(m)bolemo]

τον τίμησαν → [to(n)dimisan]

δεν κατάλαβα → [de(n)gatalava]

 

β. ηχηροποίηση ενός συμφώνου όταν ακολουθείται από ηχηρό σύμφωνο

Παραδείγματα:

τους γέρους → [tuzjerous]

ας βάλεις → [azvalis]

μας δώσανε → [mazδosane]

 

 




Βιβλιογραφία

 

bullet

Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011

bullet

Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941

bullet

Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999

bullet

Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005

bullet

Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα

bullet

Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989

bullet

Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

bullet

Νεοελληνική Γλώσσα Α' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006

bullet

Νεοελληνική Γλώσσα Β' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006

bullet

Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006