ΚΥΚΛΩΠΕΣ, Ελληνική Μυθολογία

ΚΥΚΛΩΠΕΣ ΟΥΡΑΝΙΟΙ (γίγαντες μονόφθαλμοι)

Σύμφωνα με την κοσμογονία του Απολλόδωρου, τα πρώτα παιδιά που απέκτησε ο Ουρανός από τη Γη ήταν οι τρεις Εκατόγχειρες, γιγαντόσωμοι και πολύ δυνατοί, με εκατό χέρια και πενήντα κεφάλια ο καθένας. Αμέσως μετά η Γη έφερε στον κόσμο τους τρεις Κύκλωπες, τον Άργη, τον Στερόπη, τον Βρόντη, εναλλακτικά ονομάζονται Αργίλιππος (=λευκός), Πυράκμων και Ακμωνίδης (< άκμων = μετεωρικός λίθος, κεραυνός· το αμόνι του σιδηρουργού· ακμονίδαι = ουρανίδαι).

Αν και έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τους ομηρικούς Κύκλωπες, ένα μόνο μάτι στο μέτωπο, ωστόσο δεν ταυτίζονται με αυτούς. Το όνομά τους μαρτυρεί θεότητες της φύσης: Βρόντης είναι η βροντή, το όνομα του δεύτερου Κύκλωπα προέρχεται από τη λέξη στεροπή (αστεροπή, αστραπή) που σημαίνει αστραπή, ενώ του τρίτου σημαίνει λευκός (< αργός, αργήεις, αργής, αργινόεις) και υποδηλώνει τον κεραυνό από τη λευκή του λάμψη. Σε αυτή την άποψη συντείνει και μια αναφορά του Παυσανία σε ιερό παλιό προς τιμή τους, τον βωμό των Κυκλώπων, ο οποίος βρισκόταν στον ιερό περίβολο του ναού του Ποσειδώνα στον Ισθμό και στον οποίο τελούνταν θυσίες προς τιμή τους (2.2.1).

Ο Ουρανός τους έδεσε και τους έριξε στον Τάρταρο (είναι τόπος σκοτεινός αυτός στον Άδη, που τόσο απέχει από την επιφάνεια της γης όσο η γη από τον ουρανό) [1], και απέκτησε πάλι από τη Γη γιους και κόρες, επτά Τιτάνες και επτά Τιτανίδες. Ο γιος του Τιτάνα Κρόνου, ο Δίας, όταν μεγάλωσε και ανδρώθηκε, συνεργάστηκε με την Ωκεανίδα Μήτιδα [2], η οποία έδωσε στον Κρόνο να πιει ένα φάρμακο που τον ανάγκασε να ξεράσει πρώτα την πέτρα, ύστερα τα παιδιά που είχε καταπιεί. Μαζί τους ο Δίας σήκωσε πόλεμο εναντίον του Κρόνου και των Τιτάνων. Πολεμούσαν ήδη δέκα χρόνια, όταν η Γη προφήτεψε στον Δία ότι θα νικήσει, αν έχει μαζί του συμμάχους αυτούς που ήταν φυλακισμένοι στον Τάρταρο· και αυτός σκότωσε την Κάμπη, που τους φρουρούσε στη φυλακή τους, και τους ελευθέρωσε. Οι Κύκλωπες τότε χάρισαν στον Δία τη βροντή και την αστραπή και τον κεραυνό, στον Πλούτωνα δερμάτινη περικεφαλαία [3] και στον Ποσειδώνα την τρίαινα· έτσι οπλισμένοι, νίκησαν τους Τιτάνες, τους έκλεισαν στον Τάρταρο και έβαλαν τους Εκατόγχειρες να τους φυλούν.

Αυτοί οι ουράνιοι Κύκλωπες ανήκουν στην πρώτη θεϊκή γενιά, ωστόσο δεν είναι αθάνατοι. Βρίσκουν τον θάνατο από το βέλος του Απόλλωνα, γιατί ο κεραυνός που σφυρηλάτησαν και έδωσαν στον Δία υπήρξε το όργανο με το οποίο ο θεϊκός αρχηγός των Ολυμπίων προκάλεσε τον θάνατο του γιου του θεού της μουσικής και της μαντείας Ασκληπιού, γιατί, ως γιατρός, διατάρασσε την κοσμική ισορροπία με την παράταση της ζωής των θνητών με τις διάφορες θεραπείες που εφάρμοζε. Με τη σειρά του ο Απόλλωνας τιμωρήθηκε από τον Δία για τον φόνο των αμέτοχων στον θάνατο του Ασκληπιού Κυκλώπων (Απολλόδ. 3.10.4). Στο μεταξύ είχε προλάβει να καταστερίσει το βέλος με το οποίο τόξευσε τους Κύκλωπες.

Ένα βήμα ακόμη γίνεται με την αλεξανδρινή ποίηση προς την «αποθεοποίηση» των Κυκλώπων και τον υποβιβασμό τους σε δαίμονες σιδηρουργούς, φοβερούς στην όψη με το ένα τους μάτι, και σε μπαμπούλες που οι μητέρες επικαλούνται για να φοβίσουν τα κορίτσια τους. Με την ιδιότητά τους των σιδηρουργών υπο-τάσσονται στον Ήφαιστο και καθοδηγούνται από αυτόν στην κατασκευή των όπλων όλων των θεών, όχι μόνο του Δία, λ.χ. του τόξου και των βελών του Απόλλωνα και της Άρτεμης, ή μιας ποτίστρας για τα άλογα του Ποσειδώνα. Κατοικούν στο νησί του Αιόλου ή στη Σικελία, δουλεύουν σε υπόγειο σιδηρουργείο, και όπως σε όλα τα σιδηρουργεία έτσι και στο δικό τους υπάρχει πολύς θόρυβος από τα φυσερά και τα αμόνια τους, που ακούγεται σε όλη την Τρινακρία (Σικελία), την Ιταλία και την Κορσική, ενώ φλόγες και καπνοί εκλύονται από αυτό φτάνοντας μέχρι την κορυφή της Αίτνας. Την όψη τους και τον θόρυβο δεν άντεξαν οι Ωκεανίδες που συνόδευαν την Άρτεμη, όχι όμως και η ίδια η Άρτεμη που θαρρετά στάθηκε απέναντί τους ζητώντας να της κατασκευάσουν τα όπλα της (Καλλίμαχος, Ύμνος στην Άρτεμη, στ. 46-86). Η τοποθέτηση του σιδηρουργείου των Κυκλώπων στα έγκατα της γης εύλογα οδήγησε στη σύγχυση ότι οι Σικελοί Κύκλωπες είναι οι Γίγαντες που ο Δίας φυλάκισε κάτω από τα βουνά και ταράζουν τον φλοιό της γης με τα κουνήματά τους. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]

Ο Παυσανίας παραδίδει ότι στην Κόρινθο ἱερόν ἐστιν ἀρχαῖον Κυκλώπων καλούμενος βωμός, καὶ θύουσιν ἐπ᾽ αὐτῷ Κύκλωψι (2.2.1.7).

Ο Απόλλωνας σκοτώνει τους Κύκλωπες εκδικούμενος το θάνατο του Ασκληπιού. Rietti, Domenico da Figline ο λεγόμενος Zaga, τοιχογραφία, περίπου 1545-1546

ΚΥΚΛΩΠΕΣ ΣΙΚΕΛΟΙ (γίγαντες μονόφθαλμοι)

Η γεωγραφία της Οδύσσειας έχει τρία επίπεδα: ένα αληθοφανές, ένα πλασματικό και ένα θείο. Στο πρώτο εντάσσονται οι γνωστοί τόποι (Ιθάκη, Πύλος κτλ.), στο δεύτερο οι ξένοι τόποι (Κύκλωπες, Λαιστρυγόνες κτλ), στο τρίτο ουράνιες περιοχές και θεότητες (Όλυμπος), επίγειες (Κίρκη, Καλυψώ) και καταχθόνιες (χώρα Κιμμερίων, Άδης, Περσεφόνη). Οι γνωστοί τόποι αναφέρονται από τον Όμηρο/αφηγητή, οι ξένοι περιλαμβάνονται στις διηγήσεις του Οδυσσέα. Είναι, λοιπόν ο ίδιος ο Οδυσσέας που αφηγείται την περιπέτειά του στο νησί των Κυκλώπων (ι 105 κ.ε.).

Οι Σικελοί Κύκλωπες είναι γιοι του Ποσειδώνα, μονόφθαλμοι όπως και οι Ουράνιοι Κύκλωπες, γιγάντιοι, άγριοι, δυνατοί, όπως πολλοί γιοι του Ποσειδώνα. Η κοινωνία τους αντιδιαστέλλεται στις οργανωμένες πολιτικά κοινωνίες της Πύλου, της Σπάρτης, της Ιθάκης, όπου υπάρχουν εξειδικευμένες τέχνες και καλλιέργειες, αλλά και αργότερα της δημοκρατικής Αθήνας, στην οποία οι πολίτες γνώριζαν την τέχνη και τους κανόνες του συμποσίου ως άσκηση και έκφραση των αρχών της δημοκρατίας. Αντίθετα, η κοινωνία των Κυκλώπων είναι οικογενειακή, κτηνοτροφική (εκτρέφουν κυρίως πρόβατα που αποτελούν και τη μοναδική τους περιουσία), καρποσυλλεκτών και ανθρωποφάγων, χωρίς κατοικίες (μένουν σε σπήλαια) και θεσμούς (για παράδειγμα, της ικεσίας και της φιλοξενίας). Η περιπέτεια του Οδυσσέα στη γη των Κυκλώπων στα Φλεγραία πεδία κοντά στη Νάπολη καταγράφει τη διαφορετικότητα αυτή.

Όταν ο Οδυσσέας με δώδεκα συντρόφους του βγήκε και παρακάλεσε τον Πολύφημο, γιο της Νύμφης Θόωσας, κόρης του Φόρκη, να τους συνδράμει τηρώντας τους νόμους της φιλοξενίας και της ικεσίας, ο Πολύφημος αποκάλυψε την άγρια φύση του γένους τους (Ομ., Οδ. ι 105-110, 259-307). Σε αυτήν ο Οδυσσέας αντέταξε τον νου και την ευφυΐα προσφέροντας στον μονόφθαλμο το γλυκόπιοτο κρασί του ιερέα του Απόλλωνα Μάρωνα στην Ίσμαρο της Θράκης. Το είχε προσφέρει στον Οδυσσέα ως αντίδωρο για την προστασία που πρόσφερε στον ίδιο και στην οικογένειά του, όταν εκείνος με τους συντρόφους του πολιόρκησε την πόλη, τη λεηλάτησε και άρπαξε τις γυναίκες. Το κρασί ήταν δυνατό και γλυκόπιοτο και ο άμαθος στην κατανάλωση κρασιού Πολύφημος μέθυσε και αποκοιμήθηκε (Όμ., Οδ. ι 343-374) [4]. Τότε ο Οδυσσέας και όσοι σύντροφοί του είχαν γλυτώσει από τις ανθρωποφαγικές ορέξεις του Κύκλωπα, τον τύφλωσαν με ένα πυρακτωμένο παλούκι από ξύλο ελιάς που μάτωσε από το αίμα που ανάβλυσε από την πληγή στο μέτωπο (Όμ., Οδ. ι 371-390). Ωστόσο, η σωτηρία τους δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί, μια και ήταν κλεισμένοι στη σπηλιά. Το πρωί όμως που ο Πολύφημος έπρεπε να βγάλει τα ζώα έξω να βοσκήσουν, δέθηκαν στην κοιλιά τους (Όμ., Οδ. ι 425-435). Με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στο καράβι τους. Ο Πολύφημος ζήτησε τη βοήθεια των αδελφών του, όμως εκείνοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τι ακριβώς του είχε συμβεί, καθώς εκείνος φώναζε ότι τον είχε τυφλώσει ο Ούτις, ο Κανένας –έτσι του είχε συστηθεί ο Οδυσσέας. Μάλιστα το εξέλαβαν σαν ένα αστείο του αδελφού τους και απομακρύνθηκαν γελώντας. Ο Οδυσσέας, με τη σειρά του, την ώρα που απομακρυνόταν με τα καράβια του από την επικίνδυνη γη των Κυκλώπων, την ώρα που ο Πολύφημος σήκωνε βράχους ολόκληρους και τους πετούσε καταπάνω τους, του φώναξε το πραγματικό του όνομα, Οδυσσέας Λαερτιάδης από την Ιθάκη, γιατί «θέλει ο Κύκλωπας να ξέρει από ποιον και γιατί τιμωρήθηκε, προκειμένου ο ίδιος να νιώσει την ικανοποίηση της εκδίκησης [...]. Μέσω των λόγων αυτών ο Οδυσσέας συμπληρώνει την εκδίκησή του, που θα ήταν ατελής, αν ο Πολύφημος αγνοούσε το αληθινό όνομα του εχθρού του» [5]. Έτσι, εκπληρώθηκε η μαντεία του μάντη Τήλεμου για την τύφλωση του Πολύφημου. Το μόνο που απέμενε στον Κύκλωπα ήταν να καταραστεί τον Οδυσσέα, να παρακαλέσει τον πατέρα του Ποσειδώνα να εκδικηθεί την τύφλωσή του, να μην τον αφήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του αλλά κι αν επιστρέψει να είναι μόνος, με ξένο καράβι και συμφορές να τον περιμένουν και εκεί (Όμ., Οδ. ι 526-535) [6].

Εκτός από τον Πολύφημο άλλοι συγγραφείς ονομάζουν και άλλους Κύκλωπες: Ευρύαλος (άλως = αλώνι ή αλς = θάλασσα), Ελατρεύς (= αυτός που τρίτος πυρώνει το σίδερο· όρος των μεταλλουργών), Τράχιος (=τραχύς, πετρώδης, απότομος αλλά και αυτός που κινείται γρήγορα), Αλιμήδης (άλς = θάλασσα, μήδομαι = σκέφτομαι, αποφασίζω, σχεδιάζω).

Με αφορμή την περιπέτεια του Οδυσσέα ο Ευριπίδης συνέγραψε το σατυρικό δράμα Κύκλωψ, το μοναδικό ακέραια σωζόμενο σατυρικό δράμα. Κατά πάσα πιθανότητα το έργο γράφτηκε ανάμεσα στο 415 με 410 π.Χ., ενώ δεν είναι γνωστό σε ποια τετραλογία ανήκε. Στο έργο, ο Σιληνός και οι γιοι του, οι Σάτυροι, βγαίνουν στο πέλαγος για να κυνηγήσουν τους Τυρρηνούς ληστές που είχαν απαγάγει τον Διόνυσο, αλλά ναυαγούν στο νησί των Κυκλώπων. Έτσι, από υπηρέτες του Βάκχου γίνονται βοσκοί και οικονόμοι του Πολύφημου. Η ζωή τους κυλάει βασανιστικά, μέχρι που εμφανίζεται στην ακτή ένα ελληνικό καράβι, με τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Ο Σιληνός υποδέχεται θερμά τους ταξιδιώτες και ανταλλάσσει με κρασί τα τυριά και τα κρέατα του αφέντη του. Όμως, μπροστά στον Πολύφημο, ο Σιληνός θα ισχυριστεί πως έχει πέσει θύμα κλοπής και άγριου ξυλοδαρμού από τους Έλληνες. Μάταια ο Οδυσσέας θα προσπαθήσει να πείσει τον Πολύφημο για το αντίθετο, ζητώντας του να σεβαστεί τους νόμους της φιλοξενίας. Ο Κύκλωπας θα οδηγήσει τους ξένους στην σπηλιά του και θα καταβροχθίσει δύο από αυτούς. Ο Οδυσσέας, μπροστά στον κίνδυνο, οργανώνει ένα σχέδιο εκδίκησης, που καταλήγει στην τύφλωση του Πολύφημου. Ο Κύκλωπας, τυφλός πια, βγαίνει από τη σπηλιά απειλώντας να σκοτώσει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, που έχουν ήδη σαλπάρει παίρνοντας μαζί τους και τους Σατύρους [7].

Ο παραδοξογράφος Ηράκλειτος (περί απίστων 11) δίνει μια φιλοσοφική ερμηνεία στον μύθο του Κύκλωπα, θεωρώντας ότι ο Οδυσσέας νίκησε με τη σοφία του αυτόν που ζούσε στις ερημίες και προσλάμβανε και αντιλαμβανόταν τον κόσμο μέσα από μία μόνο αίσθηση, την όραση.

Πώς όμως στο φαντασιακό των ανθρώπων διαμορφώθηκε η μορφή του Κύκλωπα; Στη βιβλιογραφία ως συνοφθαλμία ή κυκλωπία ή κυκλωπισμός ορίζεται η αδυναμία να σχηματιστούν οι δύο οφθαλμικές κοιλότητες. Η εξωτερική δυσμορφία αντικατοπτρίζει λάθη κατά την εμβρυογένεση όσον αφορά τη δομή κρανίου και εγκεφάλου. Μήπως, λοιπόν, το φανταστικό ον που λέγεται Κύκλωπας εδράζεται σε εμπειρίες των ανθρώπων, τόσο σε επίπεδο πραγματικής ζωής όσο και στο επίπεδο της ανεύρεσης κρανίων με τη γενετική αυτή ανωμαλία;

ΚΥΚΛΩΠΕΣ ΘΡΑΚΕΣ (γίγαντες)

Πρόκειται για εξαιρετικούς τεχνίτες που ονομάστηκαν έτσι από τον βασιλιά τους Κύκλωπα. Μετανάστευσαν στη χώρα των Κουρήτων, στην Εύβοια ή την Κρήτη, ή είχαν μεταβεί στη Λυκία, απ’ όπου κλήθηκαν ως ειδικοί γαστρόχειρες ή χειρογάστορες, δηλαδή χειρώνακτες, στην υπηρεσία μυθικών ηρώων να χτίσουν μνημεία στην Ελλάδα και στη Σικελία κατασκευασμένα από ογκόλιθους μεγάλους και βαρείς τόσο που στους μεταγενέστερους φάνηκε σαν οι χτίστες αυτοί να είχαν υπεράνθρωπες δυνάμεις. Εξάλλου, το επίθετο χειρογάστορες (=αυτοί που με τα έργα των χεριών τους πορίζονται την τροφή της κοιλιάς, χειροβοίωτοι) θύμιζε τους Γίγαντες με τα εκατό χέρια, τους Εκατόγχειρες, αδελφούς των Ουρανίων Κυκλώπων [8].

Τους αποδίδονταν τα οχυρωματικά έργα της Τίρυνθας, του Άργους, της Κορίνθου για λογαριασμό του Προίτου, του Περσέα, του Βελλεροφόντη αντίστοιχα. Ειδικά για τα οχυρωματικά έργα της Τίρυνθας παραδίδεται ότι ο Προίτος, ο γιος του Άβαντα, κάλεσε από τη Λυκία επτά, ή τρεις, τεχνίτες Κύκλωπες. Γνώριζε την ύπαρξη και τη μαστοριά τους, γιατί είχε παντρευτεί την κόρη του βασιλιά της Λυκίας Ιοβάτη (ή Αμφιάνακτα), όταν κάποτε κατέφυγε εκεί διωγμένος από το Άργος από τον αδελφό του Ακρίσιο.

Στις Μυκήνες η περίμετρος του τείχους στη σημερινή του μορφή είναι 900 μέτρα και οχυρώνει μια έκταση 30.000 τ.μ., με μέγιστο σωζόμενο ύψος 8,25μ. περίπου και μέσο όρο πλάτους 5,50-6μ., που όμως σε κάποια σημεία φτάνει και τα 8μ. Οι τέσσερις μονόλιθοι που πλαισιώνουν την Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες, που έχει ύψος πάνω από 3 μέτρα και άλλο τόσο φάρδος και βάθος, ζυγίζουν περί τους 120 τόνους. Και λεγόταν ότι ακόμη και δυο μουλάρια μαζί ήταν αδύνατο να ματακινήσουν και την παραμικρή πέτρα. Τα νούμερα που δόθηκαν παραπάνω είναι ενδεικτικά μόνο των δυνατοτήτων των περίφημων μαστόρων και δικαιολογούν τη μυθοποίησή τους.

Σχετικά λήμματα

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ, ΑΡΓΗΣ, ΑΡΤΕΜΗ, ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ, ΒΡΟΝΤΗΣ, ΓΙΓΑΝΤΕΣ, ΕΚΑΤΟΓΧΕΙΡΕΣ, ΚΑΜΠΗ, ΚΙΡΚΗ, ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΕΣ, ΜΑΡΩΝΑΣ, ΠΕΡΣΕΑΣ, ΠΟΛΥΦΗΜΟΣ, ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ, ΠΡΟΙΤΟΣ, ΣΑΤΥΡΟΙ, ΣΕΙΛΗΝΟΣ, ΣΤΕΡΟΠΗΣ, ΤΗΛΕΜΟΣ

1. Με το βάθος που του αποδίδεται στα ομηρικά ποιήματα και τη Θεογονία ο Τάρταρος είναι τα ίδια τα θεμέλια του σύμπαντος. Εκεί φυλάκισαν διαδοχικά οι διάφορες θεϊκές γενιές τους αντιπάλους τους. Σταδιακά ταυτίστηκε με τον κυρίως Άδη, που βρισκόταν πιο ψηλά, όπου τιμωρούνταν οι μεγάλοι εγκληματίες. Από αυτή την άποψη, ο Τάρταρος αντιτίθεται στον τόπο διαμονής των Μακάρων, δηλαδή τα Ηλύσια Πεδία (Όμ., Θ 13 κ.ε. Ησ., Θεογ. 119 κ.ε., 722 κ.ε., 820 κ.ε. Παυσ. 9,27,2.

2. Εδώ υπεισέρχεται ένα καινούριο στοιχείο στη διαμάχη, που διαφοροποιείται από την άλογη και διαρκή δράση και ενέργεια· είναι η σκέψη, το οργανωμένο σχέδιο, η πανουργία, μέσω των οποίων επιβάλλεται μια βούληση.

3. Στο πρωτότυπο αναφέρεται ότι χάρισε στον Πλούτωνα κυνέην (εξυπακούεται το ουσιαστικό δοράν). Η κυνή (συνηρημένος τύπος του κυνέη) ήταν το δέρμα του σκύλου που χρησίμευε στην κατασκευή στρατιωτικών πιλιδίων (=περικεφαλαιών ή πεδίλων). Η κυνή δορά ήταν δερμάτινο κάλυμμα της κεφαλής, όχι απαραίτητα σκύλου, που διαφοροποιείται από την κόρυθα στο εξής: η κόρυς ήταν δερμάτινη αλλά καλυμμένη ή διακοσμημένη με μέταλλο.

4. Στο συμπόσιο εμπεριέχονται: α) η λελογισμένη και πειθαρχημένη κατανάλωση οίνου, ώστε να παραχθεί μια ισορροπημένη έκφραση των ατομικών ψυχολογικών δυναμικών μέσα σε μία κοινωνική συνάθροιση . β) ο συμποτικός λόγος. γ) ο έρως· δ) η διαρκής παρουσία των θεών, κυρίως του Διόνυσου, η εποπτεία του οποίου, μαζί με την τήρηση αρχών και κανόνων, αφενός καθιστά το συμπόσιο πράξη τελετουργική, αφετέρου άσκηση δημοκρατικού βίου, όπου όλοι ελεύθερα υπάγονται σε κανόνες. Γι’ αυτό και ο Πλάτων υπερτονίζει τους συμποτικούς κανόνες (Νόμ. 640 κ.ε.), πόσο μάλλον που στις Συρακούσες διαπίστωσε την έκπτωση του θεσμού με την έμφαση στο διασκεδαστικό και όχι ψυχ-αγωγικό μέρος του συμποσίου. Θα λέγαμε δηλαδή ότι το κυρίως μέρος του συμποσίου που είναι ο μετά πόσεως διάλογος παραγκωνίσθηκε, ενώ τονίστηκαν το πρώτο μέρος του φαγητού, το δείπνον ή σύνδειπνον, το «τρίτο» μέρος με την παρουσία καλλιτεχνών, το «τέταρτο», όταν, μετά το πέρας του συμποσίου, κάποιοι, μεθυσμένοι, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο, κατέληγαν σε σπίτια άλλων, όπου επίσης τελούνταν συμπόσιο, ή παρέμεναν στον δρόμο χορεύοντας και τραγουδώντας. Πρβλ. Δ. Μήττα, «Πότος και συμπόσιο στα πλαίσια του διονυσιασμού», Ο πολιτισμός στο τραπέζι. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2010, σ. 51-68.

5. Φωτεινή Γ. Σαραντοπούλου, Ο Αριστοτέλης ως λογοτεχνικός κριτικός του αρχαϊκού έπους και της λυρικής ποίησης. Διδακτορική Διατριβή. Πάτρα 2010, σ. 108.

6. Πολλά έργα των εικαστικών τεχνών αφορμώνται από τον μύθο του σικελού Κύκλωπα. Εδώ ενδεικτικά παραθέτουμε ένα ποίημα του Απόστολου Λυκεσά από τη συλλογή του Τωι αγνώστωι, Σκόπελος: Νησίδες, 2001.

Η οργή του Μονόφθαλμου

Άντεξε.
Ό,τι τον τάισαν, έφαγε.
Ό,τι τον πότισαν ήπιε και μέθυσε, αλλά τώρα
εύστοχα κι αλύπητα τους πετυχαίνει στα άκρα
με Πολύφημους βράχους
Δεν θα ξεφύγουν αυτή τη φορά, τυφλοί δεν θα οδηγήσουν άλλον σε ταξίδια.

Κάλλιο κανείς να μη δει την Πηνελόπη.
Γέμισε ο κόσμος τυφλούς που ταξιδεύουν χωρίς σκοπό
και περηφανεύονται ότι τύφλωσαν τον Μονόφθαλμο,
αυτοί, ο Κανένας.

Σήμερα θα τους ποτίσει και θα τους ταΐσει.
Ας περιμένουν μάταια οι γυναίκες τους να μάθουν την κατάληξη
μιας ζωής που την ύφαναν άλλοι
στα μέτρα των πρησμένων τους ποδιών.

7. Απόσπασμα του έργου σε μετάφραση Παναγή Λεκατσά βλ. εδώ.

8. Χειρογάστορες είναι και ο τίτλος δράματος του Νικοφώντα, κωμικού ποιητή της εποχής του Αριστοφάνη.

[1] Με το βάθος που του αποδίδεται στα ομηρικά ποιήματα και τη Θεογονία ο Τάρταρος είναι τα ίδια τα θεμέλια του σύμπαντος. Εκεί φυλάκισαν διαδοχικά οι διάφορες θεϊκές γενιές τους αντιπάλους τους. Σταδιακά ταυτίστηκε με τον κυρίως Άδη, που βρισκόταν πιο ψηλά, όπου τιμωρούνταν οι μεγάλοι εγκληματίες. Από αυτή την άποψη, ο Τάρταρος αντιτίθεται στον τόπο διαμονής των Μακάρων, δηλαδή τα Ηλύσια Πεδία (Όμ., Θ 13 κ.ε. Ησ., Θεογ. 119 κ.ε., 722 κ.ε., 820 κ.ε. Παυσ. 9,27,2.

[2] Εδώ υπεισέρχεται ένα καινούριο στοιχείο στη διαμάχη, που διαφοροποιείται από την άλογη και διαρκή δράση και ενέργεια· είναι η σκέψη, το οργανωμένο σχέδιο, η πανουργία, μέσω των οποίων επιβάλλεται μια βούληση.

[3] Στο πρωτότυπο αναφέρεται ότι χάρισε στον Πλούτωνα κυνέην (εξυπακούεται το ουσιαστικό δοράν). Η κυνή (συνηρημένος τύπος του κυνέη) ήταν το δέρμα του σκύλου που χρησίμευε στην κατασκευή στρατιωτικών πιλιδίων (=περικεφαλαιών ή πεδίλων). Η κυνή δορά ήταν δερμάτινο κάλυμμα της κεφαλής, όχι απαραίτητα σκύλου, που διαφοροποιείται από την κόρυθα στο εξής: η κόρυς ήταν δερμάτινη αλλά καλυμμένη ή διακοσμημένη με μέταλλο.

[4] Στο συμπόσιο εμπεριέχονται: α) η λελογισμένη και πειθαρχημένη κατανάλωση οίνου, ώστε να παραχθεί μια ισορροπημένη έκφραση των ατομικών ψυχολογικών δυναμικών μέσα σε μία κοινωνική συνάθροιση . β) ο συμποτικός λόγος. γ) ο έρως· δ) η διαρκής παρουσία των θεών, κυρίως του Διόνυσου, η εποπτεία του οποίου, μαζί με την τήρηση αρχών και κανόνων, αφενός καθιστά το συμπόσιο πράξη τελετουργική, αφετέρου άσκηση δημοκρατικού βίου, όπου όλοι ελεύθερα υπάγονται σε κανόνες. Γι’ αυτό και ο Πλάτων υπερτονίζει τους συμποτικούς κανόνες (Νόμ. 640 κ.ε.), πόσο μάλλον που στις Συρακούσες διαπίστωσε την έκπτωση του θεσμού με την έμφαση στο διασκεδαστικό και όχι ψυχ-αγωγικό μέρος του συμποσίου. Θα λέγαμε δηλαδή ότι το κυρίως μέρος του συμποσίου που είναι ο μετά πόσεως διάλογος παραγκωνίσθηκε, ενώ τονίστηκαν το πρώτο μέρος του φαγητού, το δείπνον ή σύνδειπνον, το «τρίτο» μέρος με την παρουσία καλλιτεχνών, το «τέταρτο», όταν, μετά το πέρας του συμποσίου, κάποιοι, μεθυσμένοι, άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο, κατέληγαν σε σπίτια άλλων, όπου επίσης τελούνταν συμπόσιο, ή παρέμεναν στον δρόμο χορεύοντας και τραγουδώντας. Πρβλ. Δ. Μήττα, «Πότος και συμπόσιο στα πλαίσια του διονυσιασμού», Ο πολιτισμός στο τραπέζι. Θεσσαλονίκη: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 2010, σ. 51-68.

[5] Φωτεινή Γ. Σαραντοπούλου, Ο Αριστοτέλης ως λογοτεχνικός κριτικός του αρχαϊκού έπους και της λυρικής ποίησης. Διδακτορική Διατριβή. Πάτρα 2010, σ. 108.

[6] Πολλά έργα των εικαστικών τεχνών αφορμώνται από τον μύθο του σικελού Κύκλωπα. Εδώ ενδεικτικά παραθέτουμε ένα ποίημα του Απόστολου Λυκεσά από τη συλλογή του Τωι αγνώστωι, Σκόπελος: Νησίδες, 2001.

Η οργή του Μονόφθαλμου

[7] Απόσπασμα του έργου σε μετάφραση Παναγή Λεκατσά βλ. εδώ.

[8] Χειρογάστορες είναι και ο τίτλος δράματος του Νικοφώντα, κωμικού ποιητή της εποχής του Αριστοφάνη.

Ο θάνατος του Ασκληπιού και η εκδίκηση του Απόλλωνα

Ο Δίας επειδή φοβήθηκε μήπως οι άνθρωποι μάθουν από αυτόν την τέχνη της θεραπείας και βοηθούν ο ένας τον άλλον, τον κατακεραύνωσε. Οργισμένος ο Απόλλωνας από το γεγονός, σκότωσε τους Κύκλωπες που κατασκεύασαν τον κεραυνό για χάρη του Δία. Και ο Δίας σχεδίαζε να τον ρίξει στα Τάρταρα, όμως ύστερα από τη θερμή ικεσία της Λητώς τον διατάζει να μπει στη δουλική υπηρεσία κάποιου ανθρώπου για ένα χρόνο. Και αυτός έφτασε στις Φερές, στον Άδμητο, τον γιο του Φέρητα, έγινε υπηρέτης του, βοσκός στα κοπάδια του, και έκανε τις αγελάδες να γεννούν δίδυμα.

(Απολλόδωρος 3.10.4)

Η Άρτεμη στους Κύκλωπες. Όψη και έργα

[...] τους Κύκλωπες πήγε να βρεί [η Άρτεμη]. Τους βρήκε
στο νησί της Λιπάρας (Λιπάρα, νέον όνομα· τότε το λέγαν
Μελιγουνίδα). Και στου Ηφαίστου τρόγυρα το αμόνι
στέκονταν καθώς πύρωνε το μέταλλο, καθώς επείγονταν για μέγα έργο.
Ποτίστρα για τους ίππους μαστορεύανε του Ποσειδώνα.
Οι νύμφες φοβηθήκανε τα τρομερά σαν αντικρίσαν όντα
που ᾽μοιαζαν βράχοι από την Όσσα. Κάτω από το φρύδι
το μοναδικό τους μάτι, όμοιο με ασπίδα από βοδιών τεσσάρων δέρμα,
να κρυφοβλέπουν φοβερά. Κι ακούσανε το χτύπο
από το αμόνι που ήχησε μακριά και το μεγάλο φυσητό του αγέρα
από το φυσερό, κι από των ίδιων (των Κυκλώπων) τη βαριάν ανάσα.
Γιατί και η Αίτνα βούιζε
καθώς και η Τρινακρία [Σικελία], όπου κατοικούν οι Σικανοί, και η γειτονική
Ιταλία. Και βοή μεγάλη ακούγονταν από την Κύρνο [Κορσική]
όταν τις σφύρες σήκωναν επάνω από τους ώμους,
καθώς, μια το ζεματιστό χαλκό που ᾽βγαινε απ᾽ το καμίνι
και μια το σίδερο χτυπούσαν με μεγάλο μόχθο.
Για τούτο και δεν άντεχαν οι αμέριμνες Ωκεανίδες
ούτε στα μάτια να τους δούνε άφοβα, ούτε το χτύπο να δεχτούν στ᾽ αυτιά τους.
Κι ήτανε τούτο εύλογο, αφού αυτούς ακόμα και οι μεγάλες οι θυγατέρες των θεών ποτέ δεν τους κοιτάζουν δίχως φρίκη.
Κι όταν απειθήσει στη μητέρα του κάποιο κοριτσάκι,
τους Κύκλωπες αυτή καλεί να τη συντρέξουν,
τον Άργη ή το Στερόπη. Κι απ᾽ το βάθος του σπιτιού
φτάνει ο Ερμής μουντζουρωμένος μαύρη στάχτη.
Στην κόρη τον μπαμπούλα κάνει ευθύς, που τότε στης μητέρας της
βουτάει την αγκαλιά, τα χέρια βάζοντας μπροστά στα μάτια της.
Μα κόρη εσύ, και πιο παλιά, τρίχρονη όταν ήσουν,
η Λητώ στην αγκαλιά της σε οδήγησε
στον Ήφαιστο, που την προσκάλεσε τα δώρα του καλωσορίσματος
να της προσφέρει,
στα στιβαρά εκάθισες τα γόνατα του Βρόντη
κι απ᾽ το μεγάλο στήθος του άδραξες τις πυκνές τρίχες
και τις ξερίζωσες με βια. Για τούτο μένει άτριχο και τώρα ακόμα
το μεσιανό μέρος του στέρνου του, καθώς ανθρώπου
κεφάλι που την κόμη του την τρώει η ψώρα.
Και τότε θαρρετά πολύ είπες ετούτα:
«Κύκλωπες, και για μένα ένα Κυδώνιο [κρητικό] τόξο
και βέλη και φαρέτρα βαθουλή
να φκιάξετε. Γιατί κι εγώ είμαι τέκνο της Λητώς, καθώς ο Απόλλωνας.
Κι αν με το τόξο ζώο σκοτώσω ξεμοναχιασμένο
ή και θεριόν, θα είναι για το γεύμα των Κυκλώπων».
Είπες, κι αυτοί στα φτιάξανε και οπλίστηκες θεά αμέσως.

(Καλλίμαχος, Ύμνος στην Άρτεμη στ. 46-86, μετ. Θ. Παπαθανασόπουλος)

Η κοινωνία των Κυκλώπων

-Σε λίγο ξανοιχτήκαμε […]
ωσότου φτάσαμε στη γη των αλαζονικών δίχως θεσμούς Κυκλώπων.
Που αφήνοντας την τύχη τους στους αθανάτους,
μήτε φυτεύουν με τα χέρια τους μήτε κι οργώνουν.
Όλα τους βγαίνουν από μόνα τους, δίχως σπορά κι αλέτρι·
σιτάρι και κριθάρι, κι ακόμη αμπέλια φορτωμένα για κρασιά […]

(Ομ., Οδ. ι 105-110, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Ικεσία και φιλοξενία στην κοινωνία των Κυκλώπων. Η συνομιλία Οδυσσέα - Πολύφημου

«Εμείς, από την Τροία, μισεύοντας, είμαστε Αχαιοί περιπλανώμενοι.
που μας εχτύπησαν κάθε λογής ανέμοι
[…]
Και να, η τύχη εδώ μας φέρνει, οπού ικετεύοντας προσπέφτουμε
στα γόνατά σου· ανίσως ήθελες να μας φιλοξενήσεις, κι ακόμη
να μας δώσεις κάποιο δώρο, όπως το ορίζει κι η τιμή στους ξένους.
Αλλά] σεβάσου, όσο μεγάλη αν είναι η δύναμή σου, τους θεούς. είμαστε
ικέτες σου, κι ο Δίας εκδικείται και τους ικέτες και τους ξένους
ο Ξένιος Δίας που τιμώντας τους ξένους συντροφεύει.»
Έτσι του μίλησα, εκείνος όμως απαντούσε μ’ άσπλαχνο φυσικό:
«Είσαι μωρός, άνθρωπε ξένε. φτασμένος από μέρη μακρινά, εσύ
μου παραγγέλλεις ή να φοβάμαι τους θεούς ή ν’ αποφεύγω
την οργή τους; Μάθε, λοιπόν, οι Κύκλωπες δεν νοιάζονται
τι λέει ο Δίας με την αιγίδα του μήτε οι μακάριοι θεοί.
είμαστε εμείς κατά πολύ πιο δυνατοί.
Γι’ αυτό κι εγώ, μην περιμένεις, από φόβο του Διός
και της οργής του, να λυπηθώ κανέναν, εσένα μήτε τους συντρόφους,
αν η δική μου βούληση δεν το θελήσει.

(Ομ., Οδ. ι 105-110, 259-307, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Ο Οδυσσέας και τα δώρα του Μάρωνα

Πρόσταξα τότε τους λοιπούς αγαπητούς συντρόφους
να μείνουν στο καράβι εκεί κοντά να το προσέχουν
και δώδεκα αφού διάλεξα τους πιο καλούς απ’ όλους,
έφυγα. Πήραμε μαζί και σ’ ένα ασκί γιδίσιο
μαύρο γλυκόπιοτο κρασί που μου ᾽χε δώσει δώρο
ο Μάρωνας του Ευάνθη ο γιος, ο λειτουργός του Φοίβου
που ᾽χε προστάτη η Ίσμαρος, γιατί από σεβασμό μας
σώσαμε αυτόν και το πιστό ταίρι του και το γιο του,
που κατοικούσαν σε πυκνό δάσος του Φοίβου Απόλλου.
Αξίας δώρα μου ᾽δωσε για τούτο, εφτά κομμάτια
χαλοφτιασμένο μάλαμα, κι ένα αργυρό κροντήρι,
και στάμνες δώδεκα κρασί μου γέμισε ως τα χείλια,
γλυκό κι ανέρωτο, πιστό θεϊκό, που μες στο σπίτι
σκλάβα καμιά δεν το ᾽ξερε μήτε άλλη παρακόρη
εξόν αυτός, το ταίρι του και μια επιστάτρα μόνη.
Κι όταν το μελιστάλαχτο κρασί ήθελαν να πιούνε,
σε είκοσι μέτρα ρίχνανε νερού κι ένα ποτήρι,
και τότε μια γλυκιά ευωδιά κι ουράνια απ’ το κροντήρι
χυνότανε, που να μην πιεις δε βάσταε η καρδιά σου.
Ασκί μεγάλο, απ’ το κρασί αυτό, γεμάτο πήρα
και στο δισάκι μου θροφές. Γιατί είχε κόψει ο νους μου
ευτύς, πως σε άντρα πήγαινα με δύναμη μεγάλη,
άγριο, που στα στήθια του δεν είχε πίστη ή νόμο.

(Όμ., Οδ., ι 193-215, μετ. Ι. Πολυλάς)

Το μεθύσι του Κύκλωπα

Και τις δουλειές του βιαστικά σαν έκαμε όσες είχε
άρπαξε πάλε δυο μαζί συντρόφους να δειπνήσει.
Τότε κοντά στον Κύκλωπα πηγαίνω κι έτσι του ᾽πα,
μ’ ένα καυκί στο χέρι μου γεμάτο κρασί μαύρο·
«Κύκλωπα, πάρε, πιε κρασί, σαν έφαγες ανθρώπους,
να ιδείς στο τρεχαντήρι μου σαν τι πιοτό είχα κρύψει.
Τάμα για σένα το ᾽φερνα, ίσως και με πονούσες
και μ’ έστελνες στον τόπο μου. Μα εσύ είσαι λυσσασμένος.
Άσπλαχνε, πώς άλλος θνητός, απ’ όσους έχει ο κόσμος,
θα ᾽ρθει σε σένα άλλη φορά, έτσι άνομα αφού κάνεις;».
Είπα, και πήρε το κρασί και το πιε μονορούφι.
Σαν ήπιε, τ’ άρεσε πολύ και μου ζητούσε κι άλλο·
«Ακόμα δώσ’ μου, έτσι να ζεις και τ’ όνομά σου πες μου
ευτύς, να λάβεις δώρο μου που να χαρεί η καρδιά σου.
Βγάζει η πολύκαρπή μας γη κρασί και στους Κυκλώπους
από μεγαλοστάφυλα, καθώς τα βρέξει ο Δίας,
όμως από νεχτάρι αυτό κι απ’ αμβροσία βγήκε».
Έτσι είπε, και το φλογερό κρασί του δίνω πάλε,
και τρεις φορές τον κέρασα κι αστόχαστα τρεις ήπιε,
Κι όταν του ζάλισε έπειτα καλά τα λογικά του,
τότε με λόγια μαλακά του μίλησα και του ᾽πα·
«Κύκλωπα, αφού με ρώτησες, και τ’ όνομά μου μάθε
και δώσ’ μου καθώς το ᾽ταξες το φιλικό σου δώρο.
Κανείς εγώ ονομάζομαι κι όλοι Κανεί με λένε
η μάνα κι ο πατέρας μου κι όλοι οι λοιποί μου φίλοι».
Είπα, και μ’ άσπλαχνη καρδιά μ’ απάντησε έτσι πάλε˙
«Κι εγώ στερνόνε τον Κανεί θα φάω απ’ τους συντρόφους,
όμως αυτούς πρωτύτερα. Να τι σου κάνω δώρο».
Έτσι είπε και τεντώθηκε τ’ ανάσκελα πεσμένος,
κι έγειρε δίπλα το χοντρό λαιμό κι ευτύς ο ύπνος
τον πήρε ο παντοδαμαστής. Κι έβγανε απ’ τα λαρύγγια
μπουκιές ανθρώπων και κρασί που ξέρναε μεθυσμένος.

(Όμ., Οδ. ι 343-374, μετ. Ζ. Σιδέρης)

Η τύφλωση του Πολύφημου

[…] κι έγειρε τ’ ανάσκελα, και βρέθη ξαπλωμένος
με το χοντρό του σβέρκο ανάζερβα, και βούλιαξε στον ύπνο
[…] κι ανάβλυζαν κρασί και βούκες σάρκες
ανθρωπινές απ’ το λαρύγγι του, και ξέρναε μεθυσμένος.
Μεμιάς εγώ βαθιά παράχωσα στη θράκα το παλούκι,
ως να πυρώσει μόνο […] Σαν ήρθεν η ώρα πια το ελίτικο παλούκι να κορώσει,
χλωρό κι ας ήταν, και κοκκίνιζε σαν κάρβουνο αναμμένο,
το πήρα απ’ τη φωτιά και σίμωσα· κι οι σύντροφοι ένα γύρο / στάθηκαν […]
Το σουβλερό στην άκρη πιάνοντας ελίτικο παλούκι
οι άλλοι στο μάτι του το κάρφωσαν κι εγώ, πεσμένος πάνω,
το στρούφιζα, καθώς ο μάστορας τρυπάει με το τρυπάνι
μαδέρι καραβιού, κι οι αργάτες του, λουρί απ’ τις δυο τις άκρες
μια εδώ μια εκεί τραβώντας, άπαυτα γυρίζουν το τρυπάνι·
παρόμοια στρέφαμε στο μάτι του βαθιά το πυρωμένο
μπροστά παλούκι, που όπως λάβριζε, πλημμύριζε στο γαίμα.
κι η πυρά απ’ το βολβό που καίγουνταν ματόκλαδα και φρύδια
του καψαλούσε, και χοχλάκιζαν οι ρίζες του ματιού του.

(Όμ., Οδ. ι 371-390, μετ. Ν. Καζαντζάκης – Ι.Θ. Κακριδής)

Ο Οδυσσέας δραπετεύει

Ήταν εκεί κριγιοί δασόμαλλοι, τρανοί, καλοθρεμμένοι,
και το μαλλί τους μαυρομόρικο· χωρίς να κάνω κρότο
με λυγαριές συντρείς τους έδενα καλόστριφτες, που βρήκα
το άνομο τέρας να 'χει, ο Κύκλωπας, για στρώμα, να κοιμάται.
Οι τρεις κριγιοί κι από 'ναν σήκωναν τον άντρα κάτωθέ του
κουβάλειε ο μεσιανός και πήγαινε· μαζί, σκεπάζοντας τον,
τραβούσαν οι άλλοι δυο δεξόζερβα. Κι όσο για με τον ίδιον,
απ’ το κοπάδι ξεχωρίζοντας το πιο γερό κριάρι
το αγκάλιασα απ’ το σβέρκο, κόλλησα στη μαλλιαρή κοιλιά του
και πέτρα την καρδιά μου κάνοντας εκρύφτηκα από κάτω,
απ’ το πυκνό μαλλί κρεμάμενος, που με αποσκέπαζε όλο.

(Όμ., Οδ. ι 425-435, μετ. Ν. Καζαντζάκης – Ι.Θ. Κακριδής)

Η κατάρα του Πολύφημου

[...] κι ευχόντανε [ο Κύκλωπας] έπειτα τ’ αφέντη Ποσειδώνα,
στον αστροστόλιστο ουρανό σηκώνοντας τα χέρια·
«Άκου με, Σαλευτή της γης, πατέρα Μαυρομάλλη,
αν είσαι εσύ ο πατέρας μου κι εγώ είμαι αλήθεια γιος σου,
και δώσ’ του σπίτι να μη δει ο καστροπολεμίτης
Δυσσέας του Λαέρτη ο γιος, απ’ το νησί το Θιάκι.
Κι αν το ᾽χει η μοίρα του, γραφτό να πάει στ’ αρχοντικό του,
να ξαναϊδούν τα μάτια του πατρίδα και δικούς του,
με χρόνια ας πάει κακήν κακώς, δίχως συντρόφους άλλους
με ξένο πλοίο και δεινά στο σπίτι του ας του τύχουν».

(Όμ., Οδ. ι 526-535, μετ. Ζ. Σίδερης)

Αρχαία ελληνική μυθολογία

Μειξογενείς θνητές οντότητες – Τέρατα – Αυτόματα