3.11 Φύλλα δεδομένων ασφαλείας υλικών (MSDS)

Πολλά χημικά υλικά έχουν κινδύνους που συνδέονται με τη χρήση τους. Για παράδειγμα το θειικό οξύ είναι πολύ διαβρωτικό και μπορεί να προκαλέσει σοβαρά εγκαύματα στο δέρμα. Οι ενώσεις του μολύβδου είναι τοξικές και μπορούν να προκαλέσουν δηλητηρίαση. Το χλωροφόρμιο είναι ουσία νάρκωσης αλλά και καρκινογόνος. Το μονοξείδιο του άνθρακα είναι ένα τοξικό αέριο που συνδέεται με την αιμογλοβίνη του αίματος πιο ισχυρά απ’ ότι το οξυγόνο. Αποβαίνει θανατηφόρο σε μεγάλες συγκεντρώσεις υπό τη μορφή ασφυξίας.
Ένας τρόπος για να χειριστούμε τέτοιου είδους ουσίες με ασφάλεια στο εργαστήριο, είναι με τη χρησιμοποίηση ενός κειμένου πληροφοριών που σχετίζεται με την ασφάλεια χρήσης των υλικών αυτών. Το κείμενο αυτό καλείται MSDS (Material Safety Data Sheet) δηλαδή φύλλα δεδομένων ασφαλείας υλικών.
Τα MSDS συμπληρώνονται από τον κατασκευαστή ή πωλητή του χημικού προϊόντος σύμφωνα με τα νομικά πλαίσια για τα χημικά που αγοράζονται και χρησιμοποιούνται στο εργαστήριο.

Τα κείμενα αυτά πρέπει να υπάρχουν σε αρχεία (σε βιβλίο ή σε CD-ROM), μέσα στο εργαστήριο όπου εκτελούνται οι εργαστηριακές ασκήσεις.
Επίσης καλό θα είναι, σε κάθε εργαστηριακή άσκηση, να δίνονται στους εκπαιδευομένους τα κείμενα αυτά που αφορούν στις χημικές ουσίες που εμπλέκονται στη συγκεκριμένη κάθε φορά εργαστηριακή άσκηση.

Κάθε MSDS κείμενο, ανάλογα με τη εταιρία η οποία το εκδίδει, μπορεί να έχει διαφορετική δομή αλλά το περιεχόμενο των πληροφοριών είναι λίγο-πολύ το ίδιο ανεξαρτήτου της εταιρίας έκδοσης του κειμένου.
Οι τομείς που περιλαμβάνει ένα MSDS κείμενο είναι οι εξής:

1) Τομέας αναγνώρισης: Περιέχει τα ονόματα με τα οποία είναι γνωστή η ουσία και συνώνυμα αυτών, το μοριακό και συντακτικό τύπο, το μοριακό βάρος, τον αριθμό CAS (Chemical Abstract Service), τον αντίστοιχο για την Ευρωπαϊκή ένωση EINECS (European Inventory of Existing Commercial Substances) καθώς και τον αριθμό καταχώρησης στον κατάλογο της εταιρίας που έχει εκδώσει το συγκεκριμένο MSDS για την ουσία. Ο αριθμός CAS είναι πολύ χρήσιμος, διότι μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση σε οτιδήποτε έχει σχέση με τη συγκεκριμένη ουσία στους καταλόγους οποιασδήποτε εταιρίας.

2) Τομέας κινδύνου τοξικότητας: Περιέχει αποτελέσματα μελετών πάνω στην τοξικότητα της ουσίας σε διάφορα ζώα. Στον τομέα αυτό χρησιμοποιούνται κάποιες φράσεις, οι οποίες είναι κοινές, εν συντομία:
HMN: Ανθρώπινος
IPR: Δόση ενδοπεριτωναίως (μέσα από τη λεία μεμβράνη του εσωτερικού του στμάχου)
LD50: Δόση κατά την οποία πεθαίνουν το 50% των υπό εξέταση οργανισμών
LDLo: Χαμηλότερη φονική δόση
MUS: Ποντίκι
ORL: Δόση εκ του στόματος
RBT: Άγχος
SKN: Δέρμα

Έτσι για παράδειγμα όταν στη λίστα αναφέρεται ORL-RAT LD50: 3000 mg/Kg, εννοείται ότι αν σε ένα δείγμα αρουραίων δοθούν ποσότητες της συγκεκριμένης ουσίας μέσω του στόματος, η δόση που θα σκοτώσει το 50% των αρουραίων είναι 3000 mg/Kg σωματικού βάρους αρουραίου.
Αν αντί για αρουραίους μετατρέψουμε το πείραμα για ανθρώπους, η συγκεκριμένη δόση που θα θανατώσει το μισό από ένα γκρουπ ανθρώπων 80 Kg, θα είναι 240 g.
Επίσης στον τομέα αυτό αναφέρονται πληροφορίες τοξικότητας στις μητέρες, στη γονιμότητα και στα έμβρυα.

3) Τομέας πληροφοριών για τους κινδύνους στην υγεία μας: Περιέχει πληροφορίες όσον αφορά στις επιπτώσεις στην υγεία η εισπνοή της ουσίας, η λήψη της από το στόμα ή η απορρόφησή της από το δέρμα.
Επίσης περιέχει πληροφορίες για το αν προκαλεί ερεθισμό στα μάτια, στο δέρμα, στις βλεννογόνους και στο ανώτερο αναπνευστικό σύστημα.
Τέλος περιέχει πληροφορίες για τις κινήσεις που πρέπει να γίνουν σε περίπτωση που συμβεί ένα από τα παραπάνω ατυχήματα.

4) Τομέας που αναφέρεται στους κινδύνους πυρκαγιάς και έκρηξης: Περιέχει πληροφορίες για τυχόν κινδύνους πρόκλησης πυρκαγιάς ή έκρηξης κατά τη χρήση της ουσίας, καθώς επίσης τρόπους προφύλαξης κατά τη χρήση της και τρόπους αντιμετώπισης πιθανής πυρκαγιάς (π.χ χρήση πυροσβεστικών μέσων κ.λ.π) ή έκρηξης.

5) Τομέας που αναφέρεται στα φυσικά χαρακτηριστικά της ουσίας: Περιέχει πληροφορίες για τις φυσικές ιδιότητες της χημικής ουσίας όπως σημείο τήξεως, πήξεως, βρασμού, πυκνότητα, εμφάνιση, οσμή, χρώμα, τιμή ΡΗ, ιξώδες,  διαλυτότητα σε νερό, κ.λ.π.

6) Τομέας Σταθερότητας και Χημικής δραστικότητας: Περιέχει πληροφορίες που σχετίζονται με τη χημική συμπεριφορά της ουσίας (όρια έκρηξης, θερμοκρασία ανάφλεξης, κ.λ.π.), με συμβατότητα (γεγονός που μας δίνει πληροφορίες για την αποθήκευσή της με άλλες ουσίες ή την επαφή της με άλλες ουσίες κατά τη χρήση της) και για την επικινδυνότητα των προϊόντων που παράγονται από τις διάφορες αντιδράσεις που δίνει η ουσία (π.χ. επικινδυνότητα προϊόντων αντιδράσεων καύσης, αποσύνθεσης, οξείδωσης κ.λ.π.). 

7) Τομέας που αναφέρεται σε περίπτωση ανατροπής ή διαρροής της συσκευασίας της ουσίας: Περιέχει πληροφορίες όσον αφορά στις ασφαλείς κινήσεις, (ατομικά μέτρα προφύλαξης, μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος), που πρέπει να γίνουν σε περίπτωση ανατροπής της συσκευασίας της ουσίας ή διαρροής της στον εργαστηριακό χώρο. Επίσης περιέχει πληροφορίες για τις διαδικασίες καθαρισμού ή απορρόφησής της από το χώρο αυτό.

8) Τομέας χειρισμού και αποθήκευσης της ουσίας: Περιέχει πληροφορίες που σχετίζονται με την ασφαλή μεταφορά, αποθήκευση της ουσίας (π.χ. φύλαξη σε ξηρό και δροσερό μέρος, ερμητικά κλειστό δοχείο, θερμοκρασία αποθήκευσης κ.λ.π.) καθώς και πληροφορίες για τον ασφαλή χειρισμό της ουσίας.

9) Τομέας οικολογικών στοιχείων:  Περιέχει πληροφορίες που σχετίζονται με τις οικολογικές επιπτώσεις που προκαλούνται στο περιβάλλον και στους οργανισμούς από τη συμπεριφορά της ουσίας π.χ. δυνατότητα βιοαποικοδόμησης της ουσίας, συμπεριφορά σε οργανισμούς (φαινόμενο βιοσυσσώρευσης), βιολογικές επιδράσεις (π.χ. βλαπτικότητα εξ’ αιτίας μεταβολής του ΡΗ, επίδραση σε υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες, τοξική επίδραση σε ψάρια και φύκια, πρόκληση ευτροφισμού κ.λ.π.).

10) Τομέας εξάλειψης της ουσίας και της συσκευασίας της: Περιέχει πληροφορίες που σχετίζονται με οδηγίες διάθεσης των χημικών αποβλήτων (ουσίες, συσκευασίες), σύμφωνα με τους σχετικούς εθνικούς κανονισμούς.

11) Τομέας σχετικός με τις κανονιστικές διατάξεις:  Περιέχει πληροφορίες που σχετίζονται με την ερμηνεία των συμβόλων και των φράσεων που υπάρχουν πάνω στην ετικέτα της  συσκευασίας  του αντίστοιχου προϊόντος. Για παράδειγμα:

Ακολουθεί ένα MSDS από την εταιρία Mercκ για το αντιδραστήριο θειικό οξύ: