Από τον Αλέκο Π. Ζάννα*

Το μικρό αυτό αφιέρωμα στην Πηνελόπη Σ. Δέλτα γίνεται με αφορμή την κυκλοφορία του 9ου τόμου του Αρχείου της, με τίτλο «Ιων Δραγούμης». Ο Αλέκος Π. Ζάννας, επιμελητής του Αρχείου τής Π.Σ. Δέλτα, παρουσιάζει την ώς σήμερα εικόνα του δημοσιευμένου τμήματος του Αρχείου κάνοντας μία ανακεφαλαίωση της συγγραφικής της παραγωγής. Η ιστορικός Ιωάννα Πετροπούλου, ερευνήτρια του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, παρουσιάζει τον τελευταίο τόμο του αρχείου Δέλτα, που αναφέρεται στον Ιωνα Δραγούμη. Ο ιστορικός της εκπαίδευσης Αλέξης Δημαράς ερευνά την ενασχόληση της Π.Σ. Δέλτα με τα σχολικά βιβλία, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της δεκαετίας του 1910-1920. Τέλος, η φιλόλογος Marie-Cecile Navet-Gremillet, που ασχολείται με το έργο της Πηνελόπης Σ. Δέλτα, περιγράφει τη δικής της εμπειρία με τα κείμενα της συγγραφέως.

Οταν η Πηνελόπη Σ. Δέλτα πεθαίνει, το 1941, είναι γνωστή ως συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας. Από το 1909 (όπου δημοσιεύεται το πρώτο διήγημά της στον «Λαό» της Πόλης) ώς τον θάνατό της, το 1941, η Πηνελόπη Δέλτα δημοσιεύει 8 βιβλία, 13 μικρές ιστορίες1 και 4 κείμενα που δεν θεωρούνται παιδικά2.

Η εικόνα για τη Δέλτα αλλάζει σταδιακά από το 1956, με τη δημοσίευση της «Αλληλογραφίας» από τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη. Η συστηματική δημοσίευση τμημάτων του Αρχείου της Π.Σ. Δέλτα ξεκινά το 1976 με τον τόμο για τον Ελ. Βενιζέλο. Σήμερα το ουσιαστικό μέρος του Αρχείου της είναι δημοσιευμένο, με εξαίρεση τις «Ρωμιοπούλες», το σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα της.

Θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τη συγγραφική της παραγωγή σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

1. Παραμύθια.

2. Ιστορικά.

3. Αυτοβιογραφικά.

Στην πρώτη κατηγορία έχουμε βιβλία που μας μεταφέρουν στον χώρο της φαντασίας και του παραμυθιού, χώρο συχνά συμβολικό: Παραμύθι χωρίς όνομα (1910) και η συλλογή Παραμύθια και άλλα (1915), που περιλαμβάνει όμως και διηγήματα με ιστορικές αναφορές. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η Δέλτα δεν γράφει άλλα βιβλία αυτού του είδους μετά το 1915.

Στη δεύτερη κατηγορία έχουμε βιβλία με ιστορικό περιεχόμενο, που βασίστηκαν σε ιστορική μελέτη και έρευνα:

-Τα βυζαντινά της εποχής του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου (957-1025), στα μυθιστορήματα Για την Πατρίδα (1909) και Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου (1911). Στα βιβλία αυτά μπορούμε τώρα να προσθέσουμε το ιστορικό μυθιστόρημα Το γκρέμισμα (δημοσιεύτηκε το 1983), που αναφέρεται στην εποχή του Ρωμανού Διογένη (1068-1073), αλλά που η Δέλτα θα το εγκαταλείψει ανολοκλήρωτο γύρω στα 1927.

-Της εποχής του Χριστού και των Ευαγγελίων για το Η ζωή του Χριστού (1925).

-Του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1908) για το Στα μυστικά του Βάλτου (1937), και ώς ένα σημείο για το Μάγκας (1935).

Στην κατηγορία αυτή μπορούμε να προσθέσουμε πλέον κάποιες άλλες περιπτώσεις εγγράφων, όπως τα έγγραφα που αναφέρονται στην εκστρατεία της Ουκρανίας και τον Μακεδονικό Αγώνα. Κείμενα που δεν είναι γραμμένα από την ίδια τη Δέλτα, αλλά αποτελούν το βασικό υλικό για τη συγγραφή των μυθιστορημάτων της.

Τα κείμενα που αφορούν την εκστρατεία στη Μεσημβρινή Ρωσία το 1919 είναι γραμμένα από ορισμένους από τους πρωταγωνιστές ή αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων: τον Νικόλαο Πλαστήρα, τον Ιάνκο Δραγούμη, τον Κωνσταντίνο Μανέτα, τον Κωνσταντίνο Βλάχο και τον Νεόκοσμο Γρηγοριάδη. Η Πηνελόπη Δέλτα τούς ζητά να γράψουν τις αναμνήσεις τους από την εκστρατεία αυτή. Το υλικό χρησιμοποιείται για τη συγγραφή του ακόμη ανέκδοτου μυθιστορήματός της, τις Ρωμιοπούλες».

Το Αρχείο του Μακεδονικού Αγώνα της Πηνελόπης Δέλτα περιλαμβάνει αφηγήσεις μακεδονομάχων. Τις αφηγήσεις αυτές με μορφή συνέντευξης παίρνει ή ίδια η Δέλτα με τη βοήθεια της γραμματέως της, της Αντιγόνης Μπέλλου-Θρεψιάδη. Οι αναμνήσεις αυτές μαζί με τη μελέτη των αρχείων του υπουργείου Εξωτερικών αποτελούν το υλικό για τη συγγραφή του ιστορικού μυθιστορήματός της με το αντίστοιχο θέμα («Τα μυστικά του βάλτου»). Οι υπογραμμίσεις, συσχετίσεις, παραπομπές και υποσημειώσεις, αλλά και το ίδιο το μυθιστόρημα μας δείχνουν τη σπουδή της για την καταγραφή και την αξιοποίηση της άμεσης για την εποχή της ιστορικής μνήμης.

Στο Αρχείο Δέλτα υπάρχουν ακόμη αρκετές ανέκδοτες αφηγήσεις. Η έκδοσή τους προγραμματίζεται.

Τέλος, θα πρέπει να σημειώσουμε τις εκατοντάδες επιστολές που υπάρχουν στο Αρχείο. Επιστολές που αφορούν σημαντικά γεγονότα της σύγχρονης Ιστορίας, διευκρινίσεις, αφηγήσεις κ.λπ. Ενα μεγάλο κομμάτι αυτής της αλληλογραφίας, θα έλεγα το πιο σημαντικό, έχει ήδη δημοσιευθεί από τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη το 1957 ή έχει ενσωματωθεί στους θεματικούς τόμους του Αρχείου Δέλτα (Βενιζέλος, Πλαστήρας, Μεσημβρινή Ρωσία).

Στην τρίτη κατηγορία έχουμε βιβλία με χαρακτήρα αυτοβιογραφικό: Τρελαντώνης (1932) και Μάγκας (1935) (σε ό,τι αφορά την περιγραφή της μεγαλοαστικής οικογένειας στην Αλεξάνδρεια). Στα κείμενα αυτά πρέπει να προστεθούν δύο βιβλία που δεν είναι για παιδιά: Τ’ ανεύθυνα (1921), διηγήματα που διατηρούν πολλούς δραματικούς αυτοβιογραφικούς απόηχους, και το Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας (1911), όπου πολλές παιδαγωγικές παρατηρήσεις βασίζονται σε προσωπικές της εμπειρίες.

Σήμερα πια, συμπληρώνουμε τον κατάλογο με τα αυτοβιογραφικά κείμενα της Πηνελόπης Δέλτα, ανέκδοτα ή δημοσιευμένα μετά τον θάνατό της, ως εξής:

Τα ημερολόγια: Σώζονται τώρα μόνο τα εξής (γιατί ορισμένα τα κατέστρεψε η ίδια):

α) Ταξιδιωτικό ημερολόγιο του 1901. Είναι γραμμένο στα γαλλικά και αναφέρεται σε ένα ταξίδι της στην Ευρώπη.

β) Πολιτικό ημερολόγιο (1917-1933). Δημοσιεύτηκε ολόκληρο στον πρώτο τόμο του «Αρχείου της Π.Σ. Δέλτα» Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος.

γ) Προσωπικό ημερολόγιο, Turis Eburnea, (1917-1941). Σελίδες από το ημερολόγιο αυτό, όσες αναφέρονται άμεσα στον Βενιζέλο ή φωτίζουν την προσωπική στάση της Δέλτα απέναντί του, έχουν συμπεριληφθεί στον τόμο Βενιζέλος του Αρχείου της Π.Σ. Δέλτα. Στο σημαντικό αυτό ημερολόγιο, κυρίαρχο, αλλά όχι αποκλειστικό, στοιχείο είναι η ατομική ζωή και η προσωπικότητα της Δ., υπάρχουν όμως πολλά πολιτικά, οικογενειακά και άλλα γεγονότα της κοινωνικής ζωής, σχόλια, αναμνήσεις, όνειρα κ.ά.

δ) Αποσπάσματα από ένα προσωπικό ημερολόγιο, γραμμένο στα γαλλικά, που σώθηκε σε αντιγραφή του Ιωνα Δραγούμη και καλύπτει την περίοδο ώς το 1905. Εχει δημοσιευθεί στις Αναμνήσεις 1899.

Τα απομνημονεύματα:

α) Πρώτες Ενθυμήσεις. Είναι γραμμένες γύρω στα 1932, καλύπτουν κυρίως τα πρώτα 15 χρόνια της ζωής της, αλλά περιλαμβάνουν και τα ιστορικά της οικογένειάς της. Ορισμένα από τα γεγονότα που περιγράφει σ’ αυτό το αφήγημα έχουν περάσει στη μυθιστορηματική γραφή του Τρελαντώνη. Δημοσιεύτηκαν το 1980.

β) Αναμνήσεις 18993. Είναι γραμμένες στα γαλλικά, καλύπτουν τη νεανική ηλικία και τη ζωή της ώς το 1899. Στο τέλος, στα ελληνικά, δίνονται στοιχεία που καλύπτουν τη ζωή της Δ. ώς το 1905.

γ) Αναμνήσεις 1921. Αρχίζουν να γράφονται στις 4 Ιουλίου 1921 και κάποια στιγμή διακόπτονται θεληματικά και ρητά από τη Δέλτα. Καλύπτουν την περίοδο 1905-1908 και αναφέρονται αποκλειστικά στη σχέση της Δέλτα με τον Ιωνα Δραγούμη.

δ) Αναμνήσεις 1940. Αρχίζουν να γράφονται στις 29 Ιουλίου 1940 και διακόπτονται απότομα, στη μέση μιας φράσης, κατά πάσα πιθανότητα στις 27 Απριλίου 1941, ημέρα της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα και της αυτοκτονίας της Δέλτα με δηλητήριο. Καλύπτουν την περίοδο 1908-1909 και αποτελούν τη συνέχεια του προηγούμενου απομνημονεύματος. Κύριο αντικείμενο του αφηγήματος είναι πάλι η σχέση της με τον Ιωνα Δραγούμη.

ε) Ο Ιων Δραγούμης. Γράφεται μεταξύ 1925 και 1929. Στο κείμενο αυτό η Δέλτα σχολιάζει τα ημερολόγια του Δραγούμη από τον Νοέμβριο του 1908 ώς τον Ιούνιο του 1920. Περιγράφει ακόμη και τις λίγες συναντήσεις τους, από το 1912 ώς την εποχή του διχασμού. Ορισμένα τμήματα των ημερολογίων έχουν σχολιαστεί σε μεγαλύτερη έκταση μεταγενέστερα, στις Αναμνήσεις 1940.

Οι τρεις τελευταίοι τόμοι αποτελούν μία περίεργη και άκρως υποκειμενική βιογραφία του Ιωνα Δραγούμη, με τον οποίο η Δέλτα είχε μία πλατωνική ερωτική σχέση. Η ανολοκλήρωτη αυτή σχέση είναι και η βασική εμμονή της ώς τον θάνατό της.

Τέλος έχουμε την αλληλογραφία της Δέλτα, την οποία θα μπορούσαμε να κατατάξουμε στα αυτοβιογραφικά της κείμενα, στον βαθμό που αφορά τη ζωή της:

α) Αλληλογραφία με τον Ι. Δραγούμη, η οποία σχετίζεται όλη με τις «Αναμνήσεις 1921 και 1940». Το μεγαλύτερο μέρος της αλληλογραφίας αυτής έχει ενταχθεί στα παραπάνω απομνημονεύματα από την ίδια την Π.Σ. Δέλτα.

β) Αλληλογραφία με πρόσωπα που είχαν άμεση σχέση με την υπόθεση Ι. Δραγούμη ή που γνώριζαν την υπόθεση αυτή. Πρόκειται κυρίως για την αλληλογραφία με τη Ναταλία Μελά, τον Πέτρο Βλαστό (η ανέκδοτη), με τη δασκάλα των παιδικών της χρόνων Victorine Dufay, με τη Μέλπω Λογοθέτη-Merlier, τον αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο (η ανέκδοτη) κ.ά. Ενα σημαντικό τμήμα αυτής της αλληλογραφίας έχει ενταχθεί στα απομνημονεύματα.

γ) Οικογενειακή αλληλογραφία (γονείς, αδέλφια, παιδιά κ.ά.). Μικρό μόνο μέρος αναφέρεται στα απομνημονεύματα και έχει ενταχθεί σ’ αυτά. Η αλληλογραφία της Δέλτα με τα παιδιά της προσφέρει πολλά στοιχεία για τη ζωή της, για ορισμένα πολιτικά και άλλα γεγονότα, από το 1919, κυρίως, και ώς το 1940. * Ο Αλέκος Π. Ζάννας είναι επιμελητής του Αρχείου Π.Σ. Δέλτα

1. Ορισμένες απ’ αυτές ενσωματώνονται στο βιβλίο «Παραμύθια και άλλα», ενώ άλλες στο «Τ’ ανεύθυνα», που απευθύνεται σε ενήλικες.

2. Για έναν πλήρη κατάλογο των έργων της, βλ. Π.Σ. Δέλτα – Σύγχρονες προσεγγίσεις του έργου της. Επιμέλεια: Αλ. Π. Ζάννας, Εστία/Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2006, σελ. 19 κ.ε.

3. Οι τίτλοι «Αναμνήσεις 1899», «Αναμνήσεις 1921»,«Αναμνήσεις 1940» και «Ιων Δραγούμης» δεν έχουν δοθεί από τη Δέλτα. Είναι συμβατικοί και παραπέμπουν στο θέμα ή τη χρονολογική ένδειξη που υπάρχει στην πρώτη σελίδα του κάθε χειρογράφου.