Τα λογοτεχνικά ρεύματα και κινήματα
1) Κλασικισμός
Ο κλασικισμός είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που γνώρισε μεγάλη άνθηση στον 17ο αιώνα. Εκφράστηκε σε όλες τις μορφές της τέχνης, την αρχιτεκτονική, την μουσική, τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Αντικατέστησε το μπαρόκ και έδωσε την θέση του στον ρομαντισμό πριν γνωρίσει μία νέα άνθηση με τον νεοκλασικισμό.
Ο κλασικισμός επηρέασε κυρίως την Γαλλία.Ο πρώτος σκοπός αυτού του ρεύματος είναι να δημιουργήσει αρμονία ανάμεσα στα κείμενα και στα γραπτά. Εκείνη την εποχή οι συγγραφείς έπρεπε να ανταποκρίνονται σε αυστηρούς κανόνες καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο κλασικισμός έφτασε στο απόγειο του κατά την διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄,του Βασιλιά-Ήλιου. Επίσης αυτή η λογοτεχνία έχει ως απώτερο στόχο να δοξάσει την ΄βασιλεία και τον βασιλιά τον ίδιο. Έτσι συναντά κανείς το πρότυπο ενός σωστού ανθρώπου και τίμιου ανθρώπου, όπως ακριβώς θα παρουσιαζόταν στην βασιλική αυλή. Πρέπει η κλασική λογοτεχνία να διατηρήσει τον ρεαλισμό και να μην περιέχει τίποτε το φανταστικό ή το μη ρεαλιστικό. Μία στροφή προς τα κείμενα της αρχαιότητας (αρχαιοελληνικά,ρωμαϊκά) λαμβάνει χώρα στην κλασική λογοτεχνία και κυρίως στη θεατρική λογοτεχνία.
Κωμωδία
Η κωμωδία του Μολιέρου ήταν η επικρατέστερη της εποχής. Για αυτό και ο Μολιέρος ισχύει ως ένας απο τους μεγαλύτερους θεατρικούς συγγραφείς του κόσμου και ο μεγαλύτερος της Γαλλίας. Σύμφωνα με τον Μολιέρο, η κωμωδια προσπαθεί να βελτιώσει τα πταίσματα των ανθρώπων διασκεδάζοντας τους ταυτόχρονα. Έτσι ο Μολιέρος επιτίθεται στα μειονεκτήματα των ανθρώπων, όπως η απιστία, η υποκρισία, η τσιγκουνιά…
Τα χαρακτηριστικά της κλασικής κωμωδίας είναι
Η δράση διαδραματίζεται στο παρόν σε μια αστική οικογένεια
Διακρίνεται σε τρία ή πέντε μέρη
Γλώσσα σχεδόν προφορική
Έντονο κωμικό στοιχείο
Πρόσωπα εμπνευσμένα από την ιταλική Comedia dell’Arte
2) Ρομαντισμός
O Ρομαντισμός αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. Αναπτύχθηκε αρχικά στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία, για να εξαπλωθεί αργότερα κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία. Καταρχήν αποτέλεσε λογοτεχνικό ρεύμα, ωστόσο επεκτάθηκε τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη μουσική.
Ακολούθησε ιστορικά την περίοδο του διαφωτισμού και αντιτάχθηκε στην αριστροκρατία της εποχής. Συνδέθηκε μάλιστα ισχυρά, με τις ιδέες του Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Κύριο χαρακτηριστικό του ρομαντισμού αποτελεί η έμφαση στην πρόκληση ισχυρής συγκίνησης μέσω της τέχνης καθώς και η μεγαλύτερη ελευθερία στη φόρμα, σε σχέση με τις περισσότερο κλασσικές αντιλήψεις. Στον ρομαντισμό, κυρίαρχο στοιχείο είναι το συναίσθημα αντί της λογικής.
3) Ρεαλισμός
Ο ρεαλισμός στη λογοτεχνία μπορεί να έχει δύο σημασίες: γενικά την προσπάθεια για πιστή και αντικειμενική απόδοση της πραγματικότητας και ειδικότερα μια τάση που επικράτησε τον 19ο αι. κυρίως ως αντίδραση στις υπερβολές του ρομαντισμού. Η τάση αυτή εμφανίστηκε αρχικά στη Γαλλία με τα έργα τωνΟνορέ ντε Μπαλζάκ και Γκιστάβ Φλομπέρ.
Γενικά χαρακτηριστικά του ρεαλισμού στη λογοτεχνία:
Επιλογή ενός θέματος από τη σύχρονη πραγματικότητα. Είναι θέμα κοινό, από την καθημερινή εμπειρία.
Η πραγματικότητα παρουσιάζεται αντικειμενικά, χωρίς εξιδανίκευση ή εξωραϊσμό, και τις περισσότερες φορές με κριτική διάθεση.
Παρουσίαση ανθρώπινων τύπων συνηθισμένων και καθημερινών, χωρίς τίποτα το ηρωικό.
Προσπάθεια για αποκάλυψη της ψυχολογίας του ήρωα, κυρίως μέσω των πράξεών του, και για ερμηνεία της συμπεριφοράς.
Η αντίδραση στον ρομαντισμό δεν σημαίνει ότι τα έργα είναι απαλλαγμένα τελείως από ρομαντικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα το υποκειμενικό στοιχείο δεν είναι δυνατόν να απουσιάσει από κανένα έργο. Η διαφορά μεταξύ των δύο ρευμάτων είναι ότι στον ρομαντισμό το υποκειμενικό και ατομικό στοιχείο είναι συνειδητά υπερτονισμένο.
Λεπτομερής και ακριβής απόδοση της εξωτερικής πραγματικότητας με πιστότητα και αληθοφάνεια. Αυτό επιτυγχάνεται με εκτενείς περιγραφές χώρων, αντικειμένων, ανθρώπων.
Ρεαλιστική, δηλαδή αληθοφανής, οργάνωση της πλοκής: στα ρεαλιστικά έργα δεν έχουν θέση οι απιθανότητες των ρομαντικών έργων, όπως οι ήρωες που σώζονται συνεχώς ως εκ θαύματος από κινδύνους ή ήρωες που εμφανίζονται ξαφνικά την πιο “κατάλληλη” στιγμή.
Ο ρεαλισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία
Στη λογοτεχνία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους αρχικά κυριάρχησε ο ρομαντισμός. Έτσι κατά την περίοδο 1830-1880σχεδόν όλα τα έργα είναι καθαρά ρομαντικά, αισθηματικά ή ιστορικά. Υπήρξαν όμως και κάποια δείγματα ρεαλισμού, χωρίς όμως αυτή η τάση να επικρατήσει.
Τα πρώτα έργα αυτά ήταν:
Ο “Πολυπαθής” (1839) και ο “Ζωγράφος” (1842) του Γρ. Παλαιολόγου
Ο “Θάνος Βλέκας”(1855) του Π. Καλλιγά
Η “Πάπισσα Ιωάννα” (1866) του Ροΐδη
Ο “Λουκής Λάρας” (1879) του Βικέλα είναι το έργο που θεωρείται ότι σηματοδοτεί τη στροφή προς τον ρεαλισμό.
ράγματι, από το 1880 και μετά, η πεζογραφία στράφηκε στη σύγχρονη πραγματικότητα, ιδιαιτέρως αυτή της υπαίθρου, και επικράτησε η ρεαλιστική τεχνοτροπία. Ο ρεαλισμός όμως στη νεοελληνική λογοτεχνία εμφανίστηκε διαφοροποιημένος από τον ευρωπαϊκό ρεαλισμό κυρίως για τον λόγο ότι η επίδραση των ξένων μυθιστορημάτων εθεωρείτο επιβλαβής για τα ήθη του λαού, ιδιαίτερα των νέων και των γυναικών. Έτσι οι συγγραφείς ενθαρρύνονταν να επιλέξουν θέματα από την “αγνή” αγροτική ζωή (την οποία οι περισσότεροι νοσταλγούσαν). Γι’ αυτό η τάση που επικράτησε στη νεοελληνική λογοτεχνία από το 1880 ως τον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η ηθογραφία, δηλαδή αρχικά απεικόνιση της αγροτικής ζωής, συνήθως με εξιδανικευμένο και ειδυλλιακό τρόπο, και έπειτα της αστικής ζωής.
Κυριότεροι εκπρόσωποι της ρεαλιστικής ηθογραφίας εκείνης της περιόδου είναι οι:
Στις αρχές του 20ου αι. εμφανίζονται συγγραφείς με εντονότερο κοινωνικό προβληματισμό -συχνά ιδεολογικά χρωματισμένο- που αντλούν την έμπνευσή τους από την αστική ζωή και εκθέτουν στα έργα τον προβληματισμό τους για κοινωνικά θέματα. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι:
4) Παρνασσισμός
Με τον όρο παρνασσισμός αναφερόμαστε στην ποιητική σχολή που αναπτύχθηκε στη Γαλλία, στα μέσα του 19ου αιώνα. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1886 από τον εκδότη Αλφόνς Λεμέρ στην ποιητική ανθολογία του Σύγχρονος Παρνασσός και αποτελεί αναφορά στο ελληνικό βουνό τουΠαρνασσού και την μυθολογική του υπόσταση ως κατοικία τωνΜουσών. Ως λογοτεχνικό ρεύμα, ο παρνασσισμός αποτέλεσε μία αντίδραση στο κίνημα του ρομαντισμού και επανέφερε στηντέχνη στοιχεία του κλασικισμού, ενώ επηρεάστηκε σημαντικά από το έργο του Θεόφιλου Γκωτιέ Η τέχνη για την τέχνη.
Χαρακτηριστικά του Παρνασσισμού:
Επιδίωκαν την πιστότητα, τη ρεαλιστική αναπαράσταση και την απάθεια, σε αντίθεση με την υπερπροβολή συναισθημάτων του ρομαντισμού. Χαρακτηριστικό των ποιημάτων τους είναι η στατικότητα, γι’ αυτό και παρομοιάζονται με ζωγραφικούς πίνακες. Η πιστότητα στα ποιήματα επιτυγχάνεται με τις ακριβείς περιγραφές και την επιμονή στην αναζήτηση των κατάλληλων λέξεων, ειδικά των επιθέτων.
Αντλούσαν την έμπνευσή τους από σκηνές της καθημερινής, κοινωνικής αλλά και ιστορικής πραγματικότητας. Στράφηκαν προς την κλασική (ελληνική και ρωμαϊκή) αρχαιότητα αλλά και προς τον ινδικό πολιτισμό.
Ως προς τη μορφή, οι παρνασσιστές επιδίωκαν την απόλυτη τελειότητα. Επεξεργάζονταν πολύ τους στίχους και πειθαρχούσαν απόλυτα στους μετρικούς κανόνες. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο πλεονέκτημα των ποιημάτων, που κατά τ’ άλλα θεωρούνται ψυχρά.
Στην Ελλάδα επιδράσεις του παρνασσισμού υπάρχουν σε ποιήματα του Κωστή Παλαμά (στα πρώτα του ποιήματα), τουΓρυπάρη, του Μαλακάση, του Πορφύρα, του Μαβίλη και άλλων.
5)Νατουραλισμός
Νατουραλισμός ονομάζεται στη λογοτεχνία ένα ρεύμα που αναπτύχθηκε στη Γαλλία τον 19ο αιώνα, κυρίως με το έργο τουΕμίλ Ζολά. Η νατουραλιστική πεζογραφία είναι εξέλιξη τηςρεαλιστικής και έχει πολλά κοινά σημεία με αυτήν, αφού ξεκινά, όπως και η ρεαλιστική, από την επιθυμία της απεικόνισης της πραγματικότητας με ακρίβεια και χωρίς ωραιοποίηση, αλλά διαφέρει ως προς το φιλοσοφικό υπόβαθρο που διακρίνεται πίσω από τα νατουραλιστικά έργα.
Οι νατουραλιστές συγγραφείς πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται από τους παράγοντες της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων τους να παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και την σεξουαλική επιθυμία) και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών.
Τα νατουραλιστικά έργα ξεχωρίζουν επίσης για την υπερβολικά λεπτομερή απόδοση της πραγματικότητας, ακόμα και σε σκηνές ιδιαίτερα βίαιες, και συχνά για το τραγικό τέλος, στο οποίο ο ήρωας συνήθως οδηγείται στην καταστροφή.
6) Υπερρεαλισμός
Ο υπερρεαλισμός ή σουρρεαλισμός ήταν ένα κίνημα που αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο της λογοτεχνίας αλλά εξελίχθηκε σε ένα ευρύτερο καλλιτεχνικό και πολιτικό ρεύμα. Άνθισε κατά κύριο λόγο στη Γαλλία των αρχών του 20ου αιώνα, κατά την περίοδο μεταξύ του πρώτου και δεύτερου παγκοσμίου πολέμου. Στη φύση του επαναστατικό κίνημα, ο υπερρεαλισμός επιδίωξε πολλές ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης αλλά και της σκέψης γενικότερα, ασκώντας επίδραση σε μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών. Τα μέλη του αντέδρασαν σε αυτό που οι ίδιοι ερμήνευαν ως μία βαθιά κρίση του Δυτικού πολιτισμού, προτείνοντας μία ευρύτερη αναθεώρηση των αξιών, σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής, στηριζόμενοι στις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόυντ και στα πολιτικά ιδεώδη του Μαρξισμού. Ως κύριο μέσο έκφρασης, τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες, προέβαλαν τον «αυτοματισμό», επιδιώκοντας τη διερεύνηση του ασυνειδήτου, την απελευθέρωση της φαντασίας «με την απουσία κάθε ελέγχου από τη λογική» και διακηρύτοντας τον απόλυτο μη κονφορμισμό.
Τα Μανιφέστα του Υπερρεαλισμού:
Το Σουρρεαλιστικό Μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν εμφανίστηκε το 1924. Μέσα σε αυτό το εκτεταμένο κείμενο αποτυπώνονται οι φιλοδοξίες και οι σκοποί του υπερρεαλισμού. Η φαντασία, η τρέλα, το ασυνείδητο και η παντοδυναμία του ονειρικού στοιχείου αποτελούν τα προπύργια της υπερρεαλιστικής οπτικής. Αποδίδονται ακόμα ιδιαίτερες τιμές στον Σίγκμουντ Φρόυντ, που είναι ο πρώτος αναλυτής των ονείρων, ως μέσο για την κατανόηση του ατόμου. Ο σουρρεαλισμός γίνεται κήρυκας της απαλλαγής του ανθρώπου από τον έλεγχο της λογικής και από κάθε επιταγή ηθικής τάξης. Βασικό στοιχείο του αποτελεί ακόμα η αντίθεση στον Χριστιανισμό και τον καρτεσιανισμό, που σύμφωνα με τη θεωρία του υπερρεαλισμού παραλύουν όλη την σκέψη της Δύσης. Το 1930 παρουσιάστηκε το Δεύτερο Μανιφέστο. Αυτό στρέφεται πιο έντονα στην ερμητική καιαλχημιστική παράδοση, χωρίς βέβαια να εγκαταλείπεται ο αντιχριστιανισμός και ο αριστερισμός.
7)Αισθητισμός
O Αισθητισμός είναι ένα κίνημα συνδεδεμένο με την τέχνη και την λογοτεχνία στα τέλη του 19ου αιώνα στην Βρετανία. Γενικά, αναπαριστά την ίδια τάση που έδωσε ο Συμβολισμός και η Παρακμή στην Γαλλία και μπορεί να θεωρηθεί το Αγγλικό παρακλάδι του ίδιου κινήματος. Ανήκει στην Βικτωριανή αντίδραση και έχει ρομαντικές ρίζες. Έλαβε χώρα στα τέλη τηςΒικτωριανής περιόδου, περίπου από το 1868 μέχρι το 1901, και θεωρείται ότι τελείωσε με την δίκη του Όσκαρ Ουάιλντ. Παρόλ’ αυτά υπάρχει ένα αναπτυσσόμενο αισθητικιστικό κίνημα σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, περισσότερο στις Βρυξέλλες, υπό την ηγεσία του Metthew Elliott
Οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς του κινήματος του Αισθητισμού πίστευαν ότι ο ρόλος οποιασδήποτε μορφής τέχνης είναι να παρέχει εκλεπτυσμένη αισθησιακή ηδονή παρά να εκφράζει ηθικά ή συναισθηματικά μηνύματα. Συνεπώς, δεν δεχόντουσαν τις ωφελιμιστικές θεωρίες των John Ruskin και τουMatthew Arnold, σύμφωνα με τις οποίες η τέχνη είναι κάτι ηθικό ή χρήσιμο. Αντί αυτού, πίστευαν ότι η Τέχνη δεν έχει κάποιον διδακτικό σκοπό αλλά χρειάζεται απλά να είναι όμορφη.
Ο Αισθητισμός ανέπτυξε την λατρεία της ομορφιάς, την οποία θεωρούσαν το βασικότερο παράγοντα στην Τέχνη. Υποστήριζαν ότι η Ζωή πρέπει να αντιγράφει την Τέχνη.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του κινήματος ήταν :
πρόταση αντί δήλωσης
φιληδονία
μαζική χρήση συμβόλων
και συναισθησιακή ισχύ, που σημαίνει, εναρμόνιση μεταξύ λέξεων, χρωμάτων και μουσικής.
Πηγή : Βικιπαίδεια