ΕΝΟΤΗΤΑ 5^η

Η πολιτική αρετή ως κοινωνική και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

            Και για να μη νομίζεις ότι εξαπατάσαι, πάρε πάλι για απόδειξη ότι πραγματικά όλοι οι άνθρωποι νομίζουν ότι κάθε άνδρας έχει μερίδιο στη δικαιοσύνη και στην πολιτική αρετή το εξής: στις άλλες δηλαδή ικανότητες, όπως ακριβώς εσύ λες, αν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή σε άλλη οποιαδήποτε τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή γελάνε σε βάρος του ή αγανακτούν, και οι δικοί του πλησιάζοντάς τον τόν συμβουλεύουν με την ιδέα ότι έχει τρελαθεί. Στην δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, αν και γνωρίζουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς, πράγμα το οποίο θεωρούσαν σε εκείνη την περίπτωσηότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή το να λέει την αλήθεια, σε τούτη την περίπτωση (το θεωρούν) τρέλα, και ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι (δίκαιοι) είτε όχι, αλλιώς (λένε) ότι είναι τρελός αυτός που δεν έχει κτήμα του τη δικαιοσύνη. Γιατί (είναι) αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο σ' αυτή μ' οποιονδήποτε τρόπο, ειδάλλως (είναι αναγκαίο) να μην συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους. Ότι λοιπόν εύλογα δέχονται κάθε άνδρα (άνθρωπο) σύμβουλο σ' αυτή την αρετή, επειδή νομίζουν ότι όλοι έχουν μερίδιο σ' αυτή, αυτά λέω. Ότι όμως νομίζουν ότι δεν είναι αυτή έμφυτη ούτε από τύχη, αλλά ότι μπορεί να διδαχτεί και ότι μπορεί να γίνεται κτήμα με επιμέλεια σ' όποιον γίνεται κτήμα, αυτό θα προσπαθήσω στη συνέχεια να σου αποδείξω. Γιατί όσα κακά νομίζουν οι άνθρωποι, ο ένας για τον άλλο, ότι τα έχουν από τη φύση ή τυχαία, κανένας δε θυμώνει ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους έχουν αυτά, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά τους λυπούνται.Π.χ. στους άσχημους ή μικρόσωμους ή αδύνατους (ασθενικούς) ποιος (είναι) τόσο ανόητος, ώστε να προσπαθεί να τους κάνει κάτι απ' αυτά; Γιατί γνωρίζουν, νομίζω, γι' αυτά ότι έρχονται στους ανθρώπους από τη φύση και την τύχη, δηλαδή οι καλές ιδιότητες και οι αντίθετές τους. Όσα αγαθά όμως νομίζουν ότι τα αποκτούν οι άνθρωποι με επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία, εάν κανείς δεν έχει αυτά, αλλά τα αντίθετά τους κακά⁶, γι' αυτές τις περιπτώσεις, υποθέτω, γίνονται και οι θυμοί και οι τιμωρίες και οι παραινέσεις. Απ' αυτά (τα κακά) ένα είναι και η αδικία και η ασέβεια και με μια λέξη καθετί το αντίθετο στην πολιτική αρετή.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

 Η αποδεικτέα θέση: «?να δ? μ? ο?? ?πατ?σθαι ?ς τ? ?ντι ?γο?νται πάντες ?νθρωποι πάντα ?νδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε κα? τ?ς ?λλης πολιτικ?ς ?ρετ?ς, τόδε α? λαβ? τεκμήριον.» Εδώ ο Πρωταγόρας δίνει συγκεφαλαιωτικά τη θέση που έχει αναπτύξει (την πολιτική αρετή την έχουν όλοι οι άνθρωποι) και δηλώνει ότι τώρα θα τη στηρίξει με ένα «τεκμήριο». Η φράση αυτή αποτελεί την αποδεικτέα θέση για την καθολικότητα της αρετής, ότι όλοι δηλαδή οι άνθρωποι έχουν μερίδιο σ? αυτή.
Το θέμα της καθολικότητας της αρετής εισήγαγε στη συζήτηση ο ίδιος ο Πρωταγόρας, ενώ ο Σωκράτης δεν είχε μιλήσει ξεκάθαρα γι?αυτό, αλλά είχε αποδείξει πως οι Αθηναίοι δεν θεωρούν ότι η αρετή είναι κάτι που διδάσκεται. Ο Πρωταγόρας όμως παίρνει την άποψη αυτή ως δεδομένο και θα προσπαθήσει να την αποδείξει με τεκμήρια, λογικά δηλαδή επιχειρήματα που στηρίζονται σε εμπειρικά δεδομένα. Επιπλέον, πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι η πολιτική αρετή αποτελείται, κατά τον Πρωταγόρα, από επιμέρους αρετές, γι? αυτό κι εδώ προστίθεται ως στοιχείο της η δικαιοσύνη. Στο τέλος του κεφαλαίου θα προσθέσει, επίσης, την ευσέβεια.
Χρησιμοποιεί δυο ενισχυτικά παραδείγματα από την εμπειρία της καθημερινής ζωής

Τα παραδείγματα που στηρίζουν την αποδεικτέα θέση:

1ο παράδειγμα: «?ν γ?ρ τα?ς ?λλαις ?ρετα?ς, ?σπερ σ? λέγεις, ?άν τις φ? ?γαθ?ς α?λητ?ς ε?ναι, ? ?λλην ?ντινο?ν τέχνην ?ν μή ?στιν, ? καταγελ?σιν ? χαλεπαίνουσιν, κα? ο? ο?κε?οι προσιόντες νουθετο?σιν ?ς μαινόμενον?»
Η αντίδραση των ανθρώπων σ? αυτόν που ισχυρίζεται ότι είναι ειδικός σε κάτι ενώ δεν είναι, είναι ο περίγελος ή η αγανάκτηση. Και συγκεκριμένα οι δικοί του άνθρωποι θεωρούν ότι έχει χάσει τα λογικά του. Δηλαδή στην περίπτωση των άλλων τεχνών -το να μη γνωρίζει κανείς μια τέχνη και πάραυτα να δηλώνει πως τη γνωρίζει- το θεωρούν τρέλα κι εκείνον τρελό. Όσον αφορά, λοιπόν, την ικανότητα ή τις γνώσεις σε κάποια τέχνη, επαινείται το να λέει κανείς την αλήθεια.
Η αρετή, εδώ, δεν έχει ηθικό περιεχόμενο, αλλά αποτελεί την ικανότητα και τις γνώσεις σε κάποιον ειδικό τομέα.
2ο παράδειγμα: «?ν δ? δικαιοσύν? κα? ?ν τ? ?λλ? πολιτικ? ?ρετ?, ?άν τινα κα? ε?δ?σιν ?τι ?δικός ?στιν, ??ν ο?τος α?τ?ς καθ? α?το? τ?ληθ? λέγ? ?ναντίον πολλ?ν, ? ?κε? σωφροσύνην ?γο?ντο ε?ναι,τ?ληθ? λέγειν, ?ντα?θα μανίαν ?»
Αντίθετα, όσον αφορά τη δικαιοσύνη (και την πολιτική αρετή γενικότερα), θεωρείται σωστό το να λένε όλοι ότι είναι δίκαιοι, ακόμα κι αν δεν είναι.
Το σκεπτικό του Πρωταγόρα ερμηνεύεται ως εξής:
α) ακόμα κι ένας άδικος είναι σε θέση να διακρίνει τη δίκαιη από τηνάδικη πράξη. Αυτό σημαίνει ότι έχει μέσα του κάποια στοιχεία δικαιοσύνης, που όμως δεν έχουν καλλιεργηθεί επαρκώς, ώστε να τον αποτρέψουν από τη διάπραξη της αδικίας. Άρα, δεν θα πει αλήθεια, αν ισχυριστεί ότι είναι άδικος.
β) το να ομολογεί κάποιος δημόσια την αλήθεια, ότι δηλαδή είναι άδικος, θεωρείται παραφροσύνη, διότι:

θα υποστεί ποινές,

θα αμαυρωθεί η δημόσια εικόνα του.

Κανένας λογικός άνθρωπος δεν θέλει να του συμβεί κάτι τέτοιο. Ο Πρωταγόρας φαίνεται να διεισδύει στη νοοτροπία των ανθρώπων καινα παρατηρεί ότι δεν τους ενδιαφέρει το τι πρέπει ή είναι σωστό να κάνουν αλλά το τι τους συμφέρει να κάνουν. Επίσης, δεν τουςενδιαφέρει η πραγματική τους εικόνα (το ε?ναι), όσο η εικόνα που θα δείξουν στους άλλους για τον εαυτό τους (το φαίνεσθαι). Η ερμηνείατηςαπόκρυψης της αδικίας και της προσποίησης δικαιοσύνης ως προσπάθειας να μην απομακρύνονται οι άνθρωποι από τη δικαιοσύνη, θεωρείται μάλλον εξιδανικευτική.

Κατά τον Πρωταγόρα, κι αν ακόμα ορισμένοι άνθρωποι δεν είναι δίκαιοι, είναι ανάγκη να προσποιούνται ότι είναι. Θα ήταν τρέλα να μην προσποιείται ο άδικος δικαιοσύνη, να ομολογεί φανερά ότι είναι άδικος. Θα ήταν τρέλα γιατί η συνέπεια θα ήταν να μην έχει θέση μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων, να θανατώνεται. Η τρέλα αυτή θα ήταν μεγαλύτερη από το να παρουσιάζεται ότι γνωρίζει μια οποιαδήποτε τέχνη που δεν την γνωρίζει. Όποιος δηλ. δεν κατέχει την πολιτική αρετή και τη δικαιοσύνη όχι μόνο δεν πρέπει να το ομολογεί αλλά ίσα ίσα πρέπει να προσποιείται πως την κατέχει. Αυτή την άποψη την έχουν σχεδόν όλοι. Κάθε άνθρωπος δηλ. πρέπει να επιμένει ότι είναι δίκαιος είτε είναι είτε όχι. Ο Πρωταγόρας εισδύει στη νοοτροπία του κόσμου και παρατηρεί ότι τους ανθρώπους δεν τους ενδιαφέρει τόσο η δεοντολογία ως προς τη συμπεριφορά τους, όσο το συμφέρον τους, ούτε η πραγματική τους εικόνα όσο η εικόνα που θα δείξουν στους άλλους. Επίσης η ομολογία ή η απόκρυψη της αδικίας και η προσποίηση της δικαιοσύνης εξετάζεται εδώ από την πλευρά της γνώμης του κόσμου. Διαφορετική θα ήταν η εκτίμηση αν εξεταζόταν από την πλευρά της ηθικής δεοντολογίας ή της λειτουργίας των κοινωνικών θεσμών.

Η άποψη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής συμπληρώνεται και στηρίζεται από δύο αιτιολογήσεις:
α) «καί φασιν πάντας δε?ν φάναι ε?ναι δικαίους»: όλοι πρέπει να λένε ότι κατέχουν την πολιτική αρετή,
β) «?ς ?ναγκα?ον ο?δένα ?ντιν? ο?χ? ?μ?ς γέ πως μετέχειν α?τ?ς, ? μ? ε?ναι ?ν ?νθρώποις.»: η φράση αυτή αποτελεί το συμπέρασμα του παραπάνω συλλογισμού, αλλά παράλληλα και την προϋπόθεση για την οργάνωση κοινωνιών. Πρέπει, λοιπόν, όλοι οι άνθρωποι να έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή και να συμμετέχουν στη δικαιοσύνη, ή έστω να προσποιούνται ότι την κατέχουν, για να μπορούν να υπάρξουν κοινωνίες.

«?μ?ς γ? πως»: αυτό το επίρρημα είναι η ένδειξη ότι για την αντίληψη του πλατωνικού Πρωταγόρα εκείνο που απαιτείται αυστηρά να υπάρχει σε κάθε πολίτη δεν είναι το πιο ψηλό επίπεδο πολιτικής αρετής, αλλά μόνο η ελάχιστη δικαιοσύνη. Γι' αυτό και οι κυρώσεις είναι άτεγκτες.

«? μ? ε?ναι ?ν ?νθρώποις.»
Σ? αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να συγκρίνουμε τις τιμωρίες που επιβάλλονται σε όποιον δεν συμμετέχει στην πολιτική αρετή. Σ? αυτή την ενότητα προτείνεται να μη συγκαταλέγεται μεταξύ των ανθρώπων, δηλαδή να εξορίζεται και να του στερούνται τα πολιτικά του δικαιώματα. Απ? την άλλη, στην 4η ενότητα είχε προταθεί από τον Δία η θανατική ποινή («κτείνειν ?ς νόσον πόλεως»). Ίσως η ποινή του Πρωταγόρα να φαίνεται ελαφρύτερη σε σχέση με αυτή που επιβάλλει ο Δίας? έχουν όμως και οι δύο τον ίδιο σκοπό: να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην αρετή. Έτσι, προβάλλεται ο παιδευτικός ρόλος των νόμων. Αν, βέβαια, λάβουμε υπόψη μας τη σημασία που έχει η πόλη και η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά την εποχή αυτή, καταλαβαίνουμε πως η ποινή που αναφέρει ο Πρωταγόρας είναι ισάξια ή και αυστηρότερη από αυτή που προτείνεται από τον Δία.

•  «?τι μ?ν ο?ν πάντ? ?νδρα ε?κότως ?ποδέχονται περ? ταύτης τ?ς ?ρετ?ς σύμβουλον δι? τ? ?γε?σθαι παντ? μετε?ναι α?τ?ς, τα?τα λέγω?» Η φράση αυτή αποτελεί την κατακλείδα. Εδώ, δηλαδή, κλείνει το θέμα της καθολικότητας της πολιτικής αρετής. Αυτό καταδεικνύεται και από τις λέξεις ο?ν και τα?τα λέγω. Επιπλέον, συνδέεται με όσα είχε πει ο Σωκράτης για τους Αθηναίους στην1η ενότητα. Ο Πρωταγόρας, δηλαδή, από τη μια επιβεβαίωσε την άποψη του Σωκράτη ότι οιΑθηναίοι δικαιολογημένα δέχονται οποιονδήποτε για σύμβουλο σε θέματα πολιτικής αρετής και από την άλλη αιτιολόγησε την άποψη αυτή λέγοντας ότι αυτό γίνεται, επειδή πιστεύουν ότι όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή.

ΤΕΚΜΗΡΙΟ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ? ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

Α. Στις τέχνες: έστω ότι κάποιος δεν είναι καλός αυλητής

     Αν πει το αντίθετο, ότι είναι ?Είναι τρελός

     Αν πει την αλήθεια, ότι δεν είναι ?είναι μυαλωμένος

Β. Στη δικαιοσύνη: έστω ότι κάποιος δεν είναι δίκαιος

   Αν πει το αντίθετο, ότι είναι δίκαιος ?είναι μυαλωμένος

   Αν πει την αλήθεια, ότι δεν είναι ?είναι τρελός

Κι επιπλέον

Αν παριστάνει τον δίκαιο ? είναι μυαλωμένος

Αν δεν παριστάνει το δίκαιο ?είναι τρελός

Συμπέρασμα: όλα αυτά αποδεικνύουν ότι:

?γο?νται π?ντες?νθρωποι π?ντα ?νδρα μετ?χειν δικαιοσ?νης τε κα? τ?ς ?λληςπολιτικ?ς ?ρετ?ς, αποδεικτέα θέση.

Αιτιολόγηση:

α) επειδή όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι (π?ντας δε?ν φ?ναι ε?ναι δικα?ους)

β) επειδή είναι αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο στην πολιτική αρετή(?ναγκα?ον ο?δ?να ?ντιν? ο?χ? ?μ?ς γ? πως μετ?χειν α?τ?ς).

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

Κριτική του τεκμηρίου του Πρωταγόρα
Το επιχείρημα του Πρωταγόρα παρουσιάζει ορισμένα τρωτά σημεία:
α) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση («?γο?νται ? μετέχειν»), ενώ στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση («δε?ν φάναι - ?ναγκα?ον μετέχειν»), η οποία όμως δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι «όλοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ? αυτή». Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τι πραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συμπέρασμα τη φράση: «?γο?νται πάντες ?νθρωποι πάντα ?νδρα δε?ν μετέχειν δικαιοσύνης τε κα? τ?ς ?λλης πολιτικ?ς ?ρετ?ς».
β) «?άντε ?σιν ?άντε μή»: η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, που υποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση, καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι.

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ

Υπάρχει ένα αδύνατο σημείο (αντίφαση) στη φράση «?άντε ?σιν ?άντε μή». Υποδηλώνει ότι υπάρχουν και άδικοι κάτι που έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής.

ΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗΣ

Όταν λέει ότι δεν την έχουν όλοι εννοεί ότι δεν τη διαθέτουν σε επαρκή βαθμό (άρα πρέπει να τη διδαχτούν για να την εκδηλώσουν σαν ικανότητα). Όμως δεν αμφισβητείται το γεγονός ότι όλοι διαθέτουν ή πρέπει να διαθέτουν στον ελάχιστο βαθμό την πολιτική αρετή διαφορετικά δεν είναι δυνατόν να ανήκουν στο ανθρώπινο γένος και αν δημιουργήσουν πολιτικά οργανωμένη κοινωνία.

2^η Παράγραφος

«?τι δ? α?τ?ν ο? φύσει ?γο?νται ε?ναι ο?δ? ?π? το? α?τομάτου, ?λλ? διδακτόν τε κα? ?ξ ?πιμελείας παραγίγνεσθαι ? ?ν παραγίγνηται, το?τό σοι μετ? το?το πειράσομαι ?ποδε?ξαι.» :Η φράση αποτελεί την αποδεικτέα θέση για το ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Πρώτα θα αποδείξει από πού δεν προέρχεται η αρετή και στη συνέχεια από πού προέρχεται. Παράλληλα όμως, χρησιμοποιώντας το σχήμα άρσης-θέσης θα αποδείξει ότι η αρετή δεν προέρχεται από τη φύση ή την τύχη, χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου, αλλά ότι είναι αποτέλεσμα διδασκαλίας, φροντίδας και άσκησης.

Με τα εδώ λεγόμενά του ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση με αυτά που είπε πιο πάνω. Εδώ λέει ότι η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά διδάσκεται και αποκτιέται με την επιμέλεια, ενώ στην 4η ενότητα μας είπε ότι ο Δίας διέταξε τον Ερμή να μοιράσει την αιδώ και τη δίκη (δηλαδή την πολιτική αρετή) σε όλους και όλοι να έχουν μερίδιο σ' αυτήν, με άλλα λόγια ότι η πολιτική αρετή είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει αντίφαση γιατί ο Δίας έδωσε την αιδώ και τη δίκη όχι τη στιγμή της δημιουργίας του ανθρώπου αλλά αργότερα, άρα η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη. Με το «ο? φύσει? ?λλ? διδακτόν» γίνεται άλλη μια διάκριση ανάμεσα σε φυσική κατάσταση από τη μια και κάτι που δεν είναι φυσικό από την άλλη. Εδώ το μη φυσικό είναι το διδακτόν. Αμέσως συλλαμβάνει κανείς τον εσωτερικό δεσμό που θα βρει ο Πρωταγόρας ανάμεσα στους νόμους - που κι αυτοί ήρθαν ύστερα, όχι από τη φύση - και στη διδακτική διαδικασία, που βλέπουμε ότι εδώ διαστέλλεται από τη φυσική προδιάθεση ή τη φυσική λειτουργία.

Ο Πρωταγόρας, προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, διακρίνει δύο κατηγορίες χαρακτηριστικών, τα φυσικά/έμφυτα και τα επίκτητα.
«?σα γ?ρ ?γο?νται ?λλήλους κακ? ?χειν ?νθρωποι φύσει ? τύχ?, ο?δε?ς θυμο?ται ο?δ? νουθετε? ο?δ? διδάσκει ο?δ? κολάζει το?ς τα?τα ?χοντας, ?να μ? τοιο?τοι ?σιν, ?λλ? ?λεο?σιν? ο?ον το?ς α?σχρο?ς ? σμικρο?ς ? ?σθενε?ς τίς ο?τως ?νόητος ?στε τι τούτων ?πιχειρε?ν ποιε?ν; Τα?τα μ?ν γ?ρ ο?μαι ?σασιν ?τι φύσει τε κα? τύχ? το?ς ?νθρώποις γίγνεται, τ? καλ? κα? τ?ναντία τούτοις?» : Ο συλλογισμός αυτός του Πρωταγόρα διαφοροποιεί τα κακά και τα καλά που προέρχονται από τη φύση και την τύχη, αυτά που είναι ανεξάρτητα από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου από τα καλά και τα κακά που απαιτούν επιμέλεια και άσκηση και διδασκαλία. Αναφέροντας ως παραδείγματα φυσικών ή τυχαίων μειονεκτημάτων την ασχήμια, το μικρό ανάστημα και το ασθενικό σώμα, παρατηρεί ότι κανένας δεν οργίζεται με τους ανθρώπους που τα έχουν, αντίθετα όλοι τους λυπούνται. Αλλά και κανένας δεν προσπαθεί να διορθώσει τα μειονεκτήματα με νουθεσίες, διδασκαλίες και τιμωρίες. Τα κακά που προέρχονται από τη φύση και τα αντίστοιχα καλά είναι όσα έχει ο άνθρωπος από τη γέννησή του, ενώ τα κακά που προέρχονται από την τύχη είναι αυτά που μας βρίσκουν στη διάρκεια της ζωής. Αξίζει, εδώ, να σημειωθεί η καθαρή αποστασιοποίηση του σοφιστή από θεοκρατικές ερμηνείες, σε αντίθεση με την 4η ενότητα όπου γινόταν αναφορά στη θεϊκή προέλευση της α?δο?ς και της δίκης. Δέχεται, λοιπόν, την ύπαρξη μιας τελεολογικής αρχής στη φύση, ότι όλα δηλαδή γίνονται για να εξυπηρετήσουν κάποιο σκοπό, και προσθέτει τον αστάθμητο παράγοντα του τυχαίου. Πουθενά, όμως, δεν γίνεται λόγος για παρουσία ή παρέμβαση του θείου.
Στο σημείο αυτό « φύσει ή τύχει» ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι δεν πιστεύει στη θεία πρόνοια (επέμβαση θεού), δέχεται όμως ότι στη φύση επικρατεί η αρχή της σκοπιμότητας η οποία όμως δεν είναι απεριόριστη. Δέχεται και το τυχαίο, το άσκοπο. Και η περιορισμένη αυτή σκοπιμότητα όμως δε εκπορεύεται από τη θεία βούληση για την επιτέλεση προκαθορισμένων σκοπών, αλλά είναι υποταγμένη σε μια μηχανιστική αιτιοκρατία, αυτοτελή και ανεξάρτητη. Επιπλέον, μέσα από την ανάπτυξη των παραπάνω θέσεων αποκαλύπτεται η ανθρωπιστική στάση του Πρωταγόρα, η οποία κρίνεται ιδιαίτερα πρωτοποριακή για την εποχή της. Άνθρωποι που έχουν αδικηθεί από τη φύση αξίζουν την κατανόηση, τη συμπαράσταση και τη συμπάθεια των άλλων ανθρώπων.

«ο?ον το?ς α?σχρο?ς ? σμικρο?ς»: για τους αρχαίoυς Έλληνες τέλειο ανθρώπινο σώμα ήταν εκείνο που συνδύαζε κάλλος και μεγαλοπρέπεια

«θυμο?ται νουθετε? διδ?σκεικολ?ζει»: οι λέξεις σχηματίζουν κλιμάκωση από το ηπιότερο προς το αυστηρότερo (κλίμαξ προς μείζονα).

«?σα δ? ?ξ ?πιμελείας κα? ?σκήσεως κα? διδαχ?ς ο?ονται γίγνεσθαι ?γαθ? ?νθρώποις, ?άν τις τα?τα μ? ?χ?, ?λλ? τ?ναντία τούτων κακά, ?π? τούτοις που ο? τε θυμο? γίγνονται κα? α? κολάσεις κα? α? νουθετήσεις. ?ν ?στιν ?ν κα? ? ?δικία κα? ? ?σέβεια κα? συλλήβδην π?ν τ? ?ναντίον τ?ς πολιτικ?ς ?ρετ?ς.» : Σ? αυτό το χωρίο αναφέρεται στα χαρακτηριστικά που αποκτούν οι άνθρωποι ύστερα από φροντίδα, άσκηση και διδασκαλία. Σ? αυτή την κατηγορία εντάσσονται στοιχεία, που έχουν να κάνουν με τον χαρακτήρα του ανθρώπου κι επομένως με τις αρετές. Εύλογα, και πάλι, δεν ασχολείται με όσους ήδη διαθέτουν αυτές τις αρετές. Απ? αυτό, λοιπόν, το σημείο ξεκινά την απόδειξη του «διδακτού» της αρετής : όποιος δεν έχει αρετές αλλά τα αντίθετα χαρακτηριστικά (για παράδειγμα την αδικία και την ασέβεια), οι άνθρωποι θυμώνουν μαζί του, τον τιμωρούν και τον συμβουλεύουν, διότι αδιαφόρησε να τα καλλιεργήσει. Άρα, η πολιτική αρετή διδάσκεται.

«?ξ ?πιμελείας κα? ?σκήσεως κα? διδαχ?ς»
Οι παράγοντες που θα συντελέσουν στην κατάκτηση της πολιτικής αρετής είναι η φροντίδα, η άσκηση και η διδασκαλία, που αποτελούν τις τρεις μορφές αγωγής. Ως βοηθητικά στοιχεία αναφέρονται επιπλέον η νουθεσία και η τιμωρία. Πιο συγκεκριμένα:
α) η φροντίδα (?πιμέλεια) είναι η επιλογή των γνώσεων που θα προσφερθούν,
β) η άσκηση (?σκησις) είναι η εξασφάλιση πραγματικών συνθηκών αγωγής. Οι άνθρωποι θα πρέπει να εφαρμόσουν αυτά που έχουν διδαχτεί μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας, στη συναναστροφή τους με τους ανθρώπους,
γ) η διδασκαλία (διδαχή) είναι η θεωρητική κατάρτιση.
Για να είναι, βέβαια, αποτελεσματική η διαδικασία της αγωγής πρέπει οι παραπάνω έννοιες να βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης.
Πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι στις μορφές αγωγής εντάσσεται και η μίμηση, την οποία σκόπιμα παραλείπει ο Πρωταγόρας, γιατί δεν εξυπηρετεί την επιχειρηματολογία του. Η μίμηση που έχει στόχο ανώτερα πρότυπα είναι θεμιτή. Όταν, όμως, κάποιος μιμείται άκριτα ή αρνητικά πρότυπα, τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι τόσο για την ανθρώπινη προσωπικότητα όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Επομένως, η αποτελεσματικότητα της μίμησης είναι αμφισβητήσιμη και η αναφορά του σ? αυτή θα ανέτρεπε όλη του τη θεωρία για το «διδακτόν» της αρετής.

«κα? ? ?σ?βεια κα?συλλ?βδην π?ν τ? ?ναντ?ον τ?ς πολιτικ?ς ?ρετ?ς»: Η ασέβεια δεν είναι το αντίθετο της πολιτικής αρετής, αλλά ένα μέρος του αντίθετου. Ωστόσο, χρησιμοποιεί αυτή την έννοια ο σοφιστής γιατί ετοιμάζεται να κάνει μετάβαση από την ειδική στην καθολική αρετή. Η ασέβεια είναι το αντίθετο της οσιότητας.

Εν συντομία ο συλλογισμός του Πρωταγόρα

Τα μειονεκτήματα που οφείλονται στη φύση και στην τύχη δεν διορθώνονται.

Τα ελαττώματα που δεν προέρχονται από τη φύση και την τύχη μπορούν να διορθωθούν: επιδέχονται διδασκαλία, για να γίνουν προτερήματα, δηλαδή αρετές.
Συμπέρασμα: η πολιτική αρετή διδάσκεται.

Κριτική της απόδειξης για το «διδακτόν» της αρετής
Η απόδειξη του Πρωταγόρα δεν θεωρείται ιδιαίτερα πειστική, διότι:
α) η βασική φράση που χρησιμοποιεί για την απόδειξη της αρετής («?σα δ? ?ξ ?πιμελείας κα? ?σκήσεως κα? διδαχ?ς ο?ονται γίγνεσθαι ?γαθ? ?νθρώποις») αποτελεί την ίδια την αποδεικτέα θέση, αυτό δηλαδή που χρειάζεται να αποδειχθεί. Έχουμε, λοιπόν, ένα είδος σοφίσματος που ονομάζεται «λ?ψις το? ζητουμένου».
β) «? ?ν παραγίγνηται» / «?άν τις τα?τα μ? ?χ?»: οι δύο φράσεις έρχονται σε αντίφαση είτε με τη θεωρία ότι η αρετή διδάσκεται, αφού αφήνεται να εννοηθεί ότι κάποιοι δεν μπορούν να την αποκτήσουν με τη διδασκαλία, είτε με τη θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, αφού δέχεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την κατέχουν.
Για να διαφυλάξουμε, όμως, το κύρος του Πρωταγόρα, οφείλουμε να πούμε τα εξής: η έλλειψη πειστικότητας των επιχειρημάτων του Πρωταγόρα οφείλεται κυρίως στην ασάφεια της διατύπωσής του. Πιο συγκεκριμένα, όταν ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτική αρετή («?γο?νται πάντες ?νθρωποι πάντα ?νδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε κα? τ?ς ?λλης πολιτικ?ς ?ρετ?ς») εννοεί ότι όλοι έχουν μέσα τους στοιχεία πολιτικής αρετής ως προδιάθεση και καταβολές. Πρέπει, όμως, να μεσολαβήσει η διδασκαλία για να φτάσουν στην πλήρη κατάκτησή της. Όταν, πάλι, ισχυρίζεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που δεν την έχουν, εννοεί αυτούς που δεν την έχουν αναπτύξει πλήρως, που έχουν αδιαφορήσει να την κατακτήσουν μέσω της διδασκαλίας κι επομένως, έχουν μείνει στο στάδιο της προδιάθεσης, των καταβολών («?άντε ?σιν ?άντε μή / ? ?ν παραγίγνηται» / «?άν τις τα?τα μ? ?χ?»).

ΟΜΟΡΡΙΖΑ ? ΠΑΡΑΓΩΓΑ

?ντι < ε?μί: ον, όντως, οντολογικός, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, ανούσιος, επουσιώδης, ομοούσιος

Λαβέ < λαμβάνω: λαβή, λήψη, αντιλαβή, συλλαβή, ανάληψη, κατάληψη, υπόληψη, μετάληψη, λήμμα, λάφυρο

Φ? < φημί: φήμη, αντίφαση, κατάφαση, προφήτης, περίφημος, διαφήμιση, δυσφήμιση, φημολογία

Προσιόντες < πρ?ς + ?ημι: άνεση, δίεση, έφεση, εφετείο, ένεση, αφέτης, αφετηρία

Ε?δ?σιν, ?σασιν < ο?δα: είδος, είδηση, ειδήμων, ειδικός, ειδοποιός, ιστορία

?λήθεια < ?- στερητικό + λήθη (< λανθάνω: λάθος, λαθραίος, λαθρεμπόριο, λαθρεπιβάτης)

δε?ν < δε? (απρόσωπο): δεοντολογία, δεοντολογικός, αντιδεοντολογικός

ε?κότως < ?οικα: εικόνα, εικονικός, εικασία, επιεικής

πειράσομαι < πειράομαι -?μαι: πείραμα, πειραματόζωο, πείρα, απόπειρα, εμπειρία, πειρατής, πείραγμα, πειρασμός

?σθενε?ς < ?- στερητικό + σθένοςασθενοφόρο, φιλάσθενος, σθεναρός?

?σέβεια < ?- στερητικό + σέβας

συλλήβδην < σ?ν + λαμβάνω

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ο Πρωταγόρας προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ποια είναι αυτή και γιατί θεωρείται τρελός όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή;

2. Να αξιολογήσετε την εμπειρική απόδειξη του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της αρετής. Τη βρίσκετε πειστική;

3. «? μ? ε?ναι ?ν ?νθρώποις»: να συγκρίνετε την τιμωρία αυτή με τη θανάτωση («κτείνειν ?ς νόσον πόλεως») που προτάθηκε στην 4η ενότητα από τον Δία. Είναι η κύρωση αυτή ελαφρότερη ή όχι και γιατί;

4. Πώς αποδεικνύει ο Πρωταγόρας ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Να καταγράψετε τα επιχειρήματά του και να τα αξιολογήσετε.

5. Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος μαθαίνει αρχικά με τη μίμηση. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, την παραλείπει ο Πρωταγόρας;

6. Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων: νουθετο?σιν, ?δικος, τ?ληθ?, σωφροσύνην, σύμβουλον, συλλήβδην.

7. Να βρείτε συνώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: ο??, μετέχειν, δε?ν, ποιε?ν, ?γαθ?.

8. Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: φ?, ο?κε?οι, μανίαν, φύσει, τύχ?, διδαχ?ς.

• < Προηγούμενο
• Επόμενο >