ΣΚΟΡΠΙΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ (ΛΥΣΣΑΡΕΑ ΗΡΑΙΑΣ)

ΕΡΕΥΝΑ: ΓΙΩΡΓΟΣ Ε.  ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

Α.        ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ – ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ      
Β.        ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΡΑΓΕ ΙΧΝΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ;
Γ.        ΠΙΘΑΝΗ  ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ «ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ»  
Δ.       ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΟΙ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ   
Ε.       ΤΟ ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ   
ΣΤ.    ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΚΟΡΠΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ζ.   ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Α.        ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ – ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ         

Το ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ (η σημερινή Λυσσαρέα) είναι ένα από τα χωριά που κτίστηκαν στις όχθες του φαραγγιού της Γκούρας λίγο πριν την συμβολή της με το χείμαρρο Τουθόα. Ο οικισμός απλώνεται στους πρόποδες των κατάφυτων λόφων «Σκουλαράς» και «Αη – Λιάς».           

Δεν φαίνεται να κτίστηκε εδώ κάποιος «πύργος» όπως στη Δημητσάνα, στο Αγιονέρι – ακόμη και στου Παλούμπα. (Κανείς Μπουγιαταίος δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να αμυνθεί ή να προστατεύσει την περιουσία του). Φαίνεται ότι πριν από τα μέσα του 18ου αιώνος στο Μπουγιάτι και στα γύρω χωριά οι οικίες ήταν πτωχικές, μικρές και πρόχειρα κτισμένες.

Όσα πετρόκτιστα σπίτια σώζονται δεν είναι παλαιότερα του 1810, στο σύνολό τους δυόροφα, στον παραδοσιακό «Γορτυνιακό ρυθμό» («Μακρυνάρι  – Ανωγοκάτωγο»). Είναι εύκολο να χρονολογηθούν διότι στην είσοδο το πελεκητό μονόπετρο «υπέρθυρο» φέρει χαραγμένο σταυρό και χρονολογία (π.χ.18 + 88)¹.  

Κτίστηκαν οι πρώτες οικοδομές μάλλον στη ΒΑ. πλευρά του Σκουλαρά_(τα αρχαιότερα χρονολογημένα ερείπια βρίσκονται εκεί γύρω). Δεν υπάρχουν στοιχεία για το πότε και από ποιον κτίστηκε το πρώτο πετρόκτιστο σπίτι.

Β.      ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΡΑΓΕ ΤΡΙΓΥΡΩ ΙΧΝΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ;
Ανασκαφές στα όρια του χωριού δεν έγιναν ποτέ.  Ούτε σε εκσκαφή θεμελίων αναφέρθηκε εύρημα που θα οδηγούσε σε συστηματική έρευνα. Όμως δεν είναι λίγοι οι Αρχαιολόγοι (Έλληνες και ξένοι) που κατά καιρούς εξέφρασαν την ελπίδα ότι ο χώρος από Παλούμπα έως τα Λουτρά Ηραίας κρύβει αρχαία μνημεία².Δεν είναι λοιπόν μάταιο να πιστεύουμε ότι τοποθεσίες όπως οι «Λούστρες», η «Φούσια», η «Κάπελη» – γιατί όχι και οι απέναντι όχθες της Γκούρας προς το χωριό Κοκκινοράχη – κατά την αρχαιότητα ίσως φιλοξενούσαν ποιμνιοστάσια πλουσίων Ηραιατών. (Τα ερείπια της Αρχαίας Ηραίας δεν απέχουν από εδώ περισσότερα από 10 χιλιόμετρα).

Οι βοσκοί διηγούνται για «παλιές πρόχειρες κατασκευές» μεταφοράς γάλακτος από τη θέση «Λυκοφάι» προς τον Αλφειό ποταμό. Τίποτε όμως δεν έχει πιστοποιηθεί ούτε τα λίγα ίχνη είναι αρκετά να τεκμηριώσουν αξιόλογη ανθρώπινη δραστηριότητα στη γύρω περιοχή πριν τον 17^ο αιώνα μ.Χ. 

Στην τοποθεσία «Λυσσαριά» οφείλεται το σημερινό όνομα του χωριού («Λυσσαρέα»). Την τοποθεσία αυτή πολλοί θέλουν να την ταυτίσουν με την πηγή «Άλυσσος»³ που περιγράφει ο Παυσανίας και - όπως πίστευαν στα χρόνια του - γιάτρευε τη λύσσα⁴. Όμως τίποτε εκτός από το όνομα δεν συνηγορεί ότι η «Άλυσσος» του Παυσανία ευρισκόταν καν στα όρια της Αρχαίας Ηραίας.

Το ίδιο προβληματική είναι η σύνδεση της τοποθεσίας «Λυσσαριά» με το «Τιμάριο Λυσσαρέα». Όπως μαθαίνουμε από τον Antoine Bon⁵, την εποχή των Σταυροφοριών Λυσσαρέα ονομαζόταν ένα από τα 8 «τιμάρια» (το ¹/₃ της «Μπαρουνίας της Άκοβας») που κληρονόμησε το 1273 η Μαργαρίτα ανεψιά του Βαρώνου Ντε Κοτιέ. Είναι παράξενο ότι ενώ Διοικητικό Κέντρο των 8 αυτών «τιμαρίων» ήταν το «Κάστρο της Άκοβας» όμως η Μαργαρίτα έμεινε γνωστή ως «Κυρία της Λυσσαρέας». Γεννόνται πολλά αναπάντητα ερωτήματα: Γιατί άραγε η Μαργαρίτα έτρεφε συμπάθεια για την Λυσσαρέα; Πού μπορεί να  βρισκόταν αυτή η «Λυσσαρέα» του 1273 - 1279; Ποια σχέση μπορούσε να έχει η «Λυσσαρέα» της Μαργαρίτας με την τοποθεσία «Λυσσαριά»; Και εάν είχε κάποια σχέση, γιατί οι οικιστές του Μπουγιατίου δεν ονόμασαν το χωριό τους ευθύς εξ αρχής «Λυσσαρέα»; Ίσως ποτέ να μην το μάθουμε. 

Αξίζει να ερευνηθούν επίσης οι θρύλοι που συνδέονται με το «Τρόχαλο του Καλόγερου» (ένα σωρό πέτρες που λέγεται ότι κάποτε ήταν «Πύργος του Αγά»). Τίποτε όμως δεν είναι εξακριβωμένο γι αυτή την περίεργη ιστορία ούτε έγινε κάποια έρευνα στην περιοχή.

Τέλος στη θέση «Φούσια» στα απόκρημνα γρανιτένια «Βράχια της Παναγιάς» όπου η Γκούρα γίνεται απότομη, υπάρχει σπηλιά με «κτισμένη» την είσοδο και με χώρους διαμορφωμένους για πρόχειρη διαμονή. Είναι γνωστή ως «Σπηλιά του Γιαννακούλη - Επτά Πατώματα»⁶. Παρά την έλλειψη γραπτών πληροφοριών κυκλοφορεί πλήθος από θρύλους για χρήση της σπηλιάς από Έλληνες αγωνιστές την εποχή της Τουρκοκρατίας ή για κρησφύγετο σε περίπτωση επιδρομής πειρατών. Σπηλαιολόγοι που επισκέφθηκαν το χώρο επιχείρησαν μια πρώτη χρονολόγηση των κτισμάτων που φαίνεται να μην είναι αρχαιότερα του 18^ου αιώνα⁷. Φαίνεται ότι η σπηλιά όντως χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς μάλλον ως κρησφύγετο. Οι οκτώ οπες στην πρόσοψη που οι σπηλαιολόγοι περιγράφουν ως «πολεμίστρες»  ίσως χρησιμοποιήθηκαν από Έλληνες αγωνιστές στα «Ορλωφικά» (1769-79), και στους διωγμούς των Κλεφτών (1806)⁸. 

Γ.      ΠΙΘΑΝΗ  ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ «ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ»   

Ερευνώντας την προέλευση του παλαιού ονόματος του χωριού πρέπει απαραίτητα να απαντήσουμε σε δύο ερωτήματα: Πρώτον «ποιοι, πότε και γιατί εγκαταστάθηκαν πρώτοι στο χωριό;» και δεύτερον «γιατί το ονόμασαν Μπουγιάτι;». Στο πρώτο ερώτημα καμιά γραπτή μαρτυρία δεν μπορεί να  μας διαφωτίσει. Για το όνομα, κάποιοι πιστεύουν (ίσως λανθασμένα)  ότι η ονομασία Μπουγιάτι έχει τουρκική ρίζα (ότι έχει σχέση με το ρήμα boyulemek = γοητεύω, μαγεύω) και σημαίνει τόπο με μαγευτική θέα. Είναι αλήθεια ότι από τις θέσεις Βεργασούρα και Κάπελη, η θέα είναι μαγευτική. Όμως, η προφορική παράδοση υποστηρίζει ότι το χωριό ποτέ δεν κατοικήθηκε από Τούρκους. Για ποιο λόγο λοιπόν οι Μπουγιαταίοι να έδωσαν τουρκικό – ξενικό όνομα στο χωριό τους;            

Πιθανότερο φαίνεται ότι η ονομασία «Μπουγιάτι» – όπως και το σύνολο των τοπωνυμίων στα όρια του χωριού – είναι Αρβανίτικη. Θα μπορούσε να προταθεί ως ρίζα της ονομασίας Μπουγιάτι  η λέξη «bujana» που σημαίνει πηγές – νερό. Το χωριό και σήμερα ακόμη, έχει πολλά υπόγεια νερά, δύο δημόσιες «βρύσες» και κάμποσα πηγάδια. Αντίθετα, δεν φαίνεται να έχει σχέση η ονομασία με την προτεινόμενη από πολλούς Αρβανίτικη λέξη μπούγιο = θεὀρατο ύψος, έκταση, δέος, φόβος. Αντίθετα μάλιστα η τοποθεσία παρέχει την αίσθηση ηρεμίας και  γαλήνης και δεν εμπνέει φόβο.         
  
Η αρβανίτικη προέλευση του ονόματος δημιουργεί το εύλογο ερώτημα: Ήταν άραγε Αρβανίτες οι πρώτοι οικιστές του χωριού, ή απλά «κράτησαν» τα τοπωνύμια που βρήκαν στα γύρω βοσκοτόπια; Είναι γνωστό ότι από την εποχή της Ενετοκρατίας, Αρβανίτες νομάδες, το Καλοκαίρι έβοσκαν τα ποίμνιά τους στην Αρκαδία – ενώ το Χειμώνα κατέβαιναν στην Ήλιδα και στο Άργος⁹. Δεν είναι απίθανο λοιπόν, οικογένειες Αρβανιτών να εγκαταστάθηκαν εδώ. Είναι επίσης πιθανό αργότερα, όταν οι Αρβανίτες εγκατέλειψαν τα βοσκοτόπια, άλλοι βοσκοί Έλληνες να εγκαταστάθηκαν και να κράτησαν τα τοπωνύμια όπως τα βρήκαν.  

Ερευνητές όπως ο Τ.Μαύρος¹⁰ αποδίδουν την ονομασία του χωριού σε «μέλος της μεγάλης οικογένειας των Μπούα» (προφανώς απόγονο των στρατηγών Πέτρου και Θεοδώρου Μπούα)¹¹. Αν όμως ήταν ορθή η άποψη αυτή, ασφαλώς θα υπήρχε σήμερα – έστω και παρεφθαρμένο – επώνυμο στα γύρω χωριά να θυμίζει αυτήν τη ρίζα. Άλλωστε η περιοχή στις όχθες της Γκούρας δεν είναι η πιο κατάλληλη για «çıftlık» (ιδιοκτησία φεουδαρχών - γαιοκτημόνων) που θα άξιζε να αγοράσει ή να διεκδικήσει η πλούσια οικογένεια Μπούα. Τα πλούσια κτήματα της οικογένειας των Μπούα βρίσκονταν στις πεδιάδες της Μεσσηνίας και σε άλλους εύφορους τόπους. Ποτέ δεν ακούστηκε ότι διεκδίκησαν περιουσία σε δυσπρόσιτα και πτωχά εδάφη. Επί πλέον, η οικογένεια των Μπούα φέρεται να εγκατέλειψε την Ελλάδα πολύ πριν εμφανιστεί το Μπουγιάτι. ως οργανωμένη κοινότητα.

Δ.   ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΟΙ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ   

Πρώτη φορά το Μπουγιάτι αναφέρεται επίσημα στη Notitia του Μηχανικού Ιούστου Alberghetti το 1690: Μαζί με το «Ξουλάτικα», το «Ρετούνι», το «Βουλιάρι», το «Παλούμπα» και άλλα χωριά, υπαγόταν στην «7^η Περιοχή» της Πελοποννήσου (την «πλέον άγονη») που την διοικούσε ο «Κιβιτάνος των Σκορτών» με διοικητική έδρα την Καρύταινα¹². Στη Notitia Alberghetti όμως δεν αναφέρονται οι ασχολίες των κατοίκων. Ούτε η οικονομική τους κατάσταση. Ήταν κτηνοτρόφοι;  Ήταν τεχνίτες; Πτωχοί ήταν ή πλούσιοι; Άραγε επηρέασε τον πληθυσμό η  Πανώλις του 1685 που έπληξε την γύρω περιοχή και ξεκλήρισε  μεγάλες πόλεις;¹³ 

Από το 1690 μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα (πάνω από 100 χρόνια) δεν έχουμε επίσημη πληροφορία για το χωριό Μπουγιάτι. Μόνο μεταξύ των ετών 1798 - 1801 εμφανίζεται για πρώτη φορά το «Bujati - Sarakini» (με 30 οικογένειες). Το αναφέρει ο Γάλλος περιηγητής Φρανσουά Πουκεβίλ στο περίφημο έργο του  «Ταξίδι εις Μορέα» που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1805. Δεν διευκρινίζεται όμως εδώ με ποια διοικητική πράξη προστέθηκε η ονομασία «Sarakini» στον οικισμό. Επίσης δεν διευκρινίζεται αν επρόκειτο για δύο  αυτοδιοίκητους και αυτοτελείς οικισμούς, και ποιες οικογένειες ανήκαν στο«Sarakini» και ποιες στο«Bujati». 1Ήταν άραγε οικογένειες κτηνοτρόφων; Είχαν συγγένεια μεταξύ τους; Προς το παρόν δεν υπάρχουν σαφείς ειδήσεις.

Είναι βέβαιο ότι εκείνα τα χρόνια (τέλοε 17ου-τέλος18ου αιώνα) όλη σχεδόν η ορεινή Γορτυνία περνούσε οικονομική κρίση. Η Καρύταινα άλλοτε αναφέρεται ως «καζάς» (επαρχία), άλλοτε ως «βιλαέτι» (Νομαρχία). Συνεχείς αλλαγές στην Εκκλησιαστική Ηγεσία, στην έδρα και στην ονομασία της επισκοπής, ίσως και αυτές να σχετίζονται με διώξεις από τους Τούρκους και με άλλα μεγάλα προβλήματα που μάστιζαν τον πληθυσμό¹⁴. Η σιωπή του Μπουγιατίου όλον αυτό τον αιώνα δημιούργησε το θρύλο ότι το χωριό δεν ήταν καν γραμμένο – ήταν άγνωστο – στους οθωμανικούς «φορολογικούς καταλόγους» και οι εισπράκτορες το αγνοούσαν. Ο θρύλος αυτός δεν έχει σοβαρά στηρίγματα. Αντίθετα την αλήθεια τη μαθαίνουμε από τον Πουκεβίλ: «... Όλα τα χωριά στην περιοχή Δημητσάνας λόγω φτώχιας είχαν απαλλαγεί από εισφορές...»¹⁵.

Είναι γνωστό ότι και στη μεγάλη απογραφή  που διενεργήθηκε το 1770, το Μπουγιάτι όπως και πολλά άλλα χωριά της Γορτυνίας δεν αναφέρονται καθόλου. (Προφανώς ήταν τόσο πτωχά που δεν μπορούσαν να πληρώνουν φόρους). Δικαιολογημένα οι Αρχές δεν ενδιαφέρονταν γι αυτά τα χωριά.   

Ε.   ΤΟ ΜΠΟΥΓΙΑΤΙ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ   

Ποια ήταν άραγε η συμμετοχή του Μπουγιατίου στον περίφημο «Μαντέ» («κίνημα» των Κλεφτών) που αναστάτωσε την ορεινή Αρκαδία από την Καρύταινα μέχρι τη Στεμνίστσα την τετραετία 1802 - 1806; Είναι γνωστό ότι πολλά μικρά χωριά είχαν προσχωρήσει στην εξέγερση¹⁶. Ασφαλώς και θα είχαν ανάμιξη οι Μπουγιαταίοι στο «κίνημα» αυτό. Δεν είναι απίθανο διωκόμενοι κλέφτες να κατέφυγαν στη «Σπηλιά Γιαννικούλη» που είχε εξοπλισθεί ήδη απ τον 17^οαιώνα με οκτώ πολεμίστρες¹⁷. Ήταν άραγε Μπουγιαταίοι όσοι κρύβονταν σ' αυτή τη σπηλιά; Οι μεγάλοι οπλαρχηγοί γνώριζαν άραγε την σπηλιά αυτή; Κανείς δεν γνωρίζει.

Το 1825 ο Κολοκοτρώνης επισκέφθηκε την γύρω περιοχή, έμεινε για λίγο στο χωριό Παλούμπα  και στρατοπέδευσε στο Λυκούρεσι¹⁸ . όμως στο Μπουγιάτι δεν φαίνεται να στρατοπέδευσε. Και είναι μάλλον λάθος να ταυτίζουν κάποιοι το Μπουγιάτι Γορτυνίας με το «Μπουγιάτι» που αναφέρει ο Σπυρίδων Τρικούπης (που μάλλον ταυτίζεται με την Αλέα Αργολίδος)¹⁹.

Πάντως, κατά την διάρκεια του Αγώνα οι κάτοικοι δεν έμειναν αδρανείς. Όπως φαίνεται σε μεταγενέστερη αναφορά προς τον Όθωνα, για πολλά χρόνια «ταλαιπωρήθηκαν αγωνιζόμενοι τον Ιερό αγώνα», «έχασαν όλη σχεδόν την κινητή περιουσία τους» και υπέστησαν «πολλές θυσίες»²⁰.    

 Η Συνθήκη του Λονδίνου βρίσκει το Μπουγιάτι να συγκαταλέγεται μεταξύ των 118 μικρών – πτωχών «χωρίων» της «Επαρχίας Καρυταίνης». Στο «Υπόμνημα» που υποβλήθηκε στην Επιτροπή των Μεγάλων Δυνάμεων, αναφέρεται ως «Μπουγιάτ Σαρακίνι».(Είναι η δεύτερη φορά μετά τον Πουκεβίλ που ακούγεται το Σαρακίνι ως ενιαία κοινότητα με το Μπουγιάτι)²¹. Αμέσως μετά την Ελληνική Επανάσταση το χωριό αρχίζει σταδιακά να αναπτύσσεται. Η επέκταση του οικιστικού ιστού και η οικονομική άνθιση ίσως οφείλεται στο Νόμο που ευνοούσε τη διανομή δημοσίων γαιών σε ακτήμονες²². Ενώ το 1835 οι Στάθης Παναγ[όπουλος] και Γεωργαντής Μπερδούσης ως πληρεξούσιοι του χωριού δηλώνουν «ενδεείς»(πτωχοί)²³, λίγο αργότερα, όταν οι Δήμοι Λυκουρίας και Ηραίας «συγχωνεύτηκαν»²⁴ το Μπουγιάτι ήταν το μεγαλύτερο από τα μικρά χωριά με 181 κατοίκους. Και το 1860 είναι πια το κεφαλοχώρι που αναζητά ζωτικό χώρο προς την εύφορη κοιλάδα του Αλφειού. Δημοσίευμα που ανακάλυψε ο Βασίλης Αναστασόπουλος²⁵ σε εφημερίδα της εποχής, περιγράφει «συμπλοκή» των κατοίκων του χωριού Μπουγιάτι με τους κατοίκους του χωριού «Βλάχους» διότι «κατά την καταμέτρησιν του τόπου» από τον «Έφορο Γόρτυνος» καταπατήθηκαν τα «όρια του χωρίου Βλάχους». Φαίνεται ότι η «συμπλοκή» εκείνη ήταν μέρος από μια σειρά κτηματικών διεκδικήσεων των Μπουγιαταίων μια από τις οποίες περιγράφεται το 1861σε Έκθεση του Εφόρου Γορτύνης προς το Υπουργείο Οικονομικών²⁶               .

  ΣΤ.   ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΣΚΟΡΠΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ   

 Στον ενοριακό ναό του Αγίου Νικολάου έγιναν οι εκλογές για την Εθνική Συνέλευση του 1829 (δεν βρήκα στοιχεία γι' αυτές τις εκλογές). Με τον ίδιο Εκλογικό Νόμο έγιναν και οι εκλογές του 1843.  Ο Γ. Ι. Καρπούζος δημοσίευσε²⁷ μαυρόασπρη γκραβούρα με λεζάντα «Ο παλαιός ναός του Αγίου Νικολάου», έργο του χαράκτη Μαρίνου Μαρινόπουλου. Ο μικρός εκείνος ναός που έχει κατεδαφιστεί, ήταν τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος και με κωδωνοστάσιο πάνω από την Δυτική Είσοδο.
 Το 1916 κτίστηκε το Δημοτικό Σχολείο και το 1919 με απόφαση  του Προέδρου της Κοινότητος, απέναντι στο σχολείο κτίστηκε νέος Ενοριακός Ναός του Αγίου Νικολάου σε ρυθμό βασιλικής. Το Δ πρόπυλο με τα δύο κωδωνοστάσια προστέθηκε την δεκαετία του '60.
Στις αρχές του 20ου αι. φαίνεται να κτίστηκε και ο Ναός του Αγίου Γεωργίου στην ΒΔ πλαγιά του λόφου Σκουλαρά σε ρυθμό βασιλικής με μικρό κομψό κωδωνοστάσιο.  

 Τελευταία φορά το χωριό εμφανίζεται με το όνομα «Μπουγιάτι» το 1925 στο χάρτη της Δημητσάνας, που είναι μέρος της χαρτογράφησης της Πελοποννήσου από τη ΓΕΣ / ΓΥΣ²⁸. Ο χάρτης της Δημητσάνας συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού σώζει για τελευταία φορά παλαιές ονομασίες των γύρω χωριών.

Από τις 20-8-1927 το χωριό ονομάζεται πλέον Λυσσαρέα²⁹. Ο Γεώργιος Ι. Μαρινόπουλος περιγράφει λεπτομερώς το παρασκήνιο της μετονομασίας.^30.. Το 1935 ιδρύθηκε ο «Σύλλογος των Απανταχού Λυσσαρεωτών»^31. Το 1940 ανεστάλη η λειτουργία του. Επανιδρύθηκε το 1954.

           Ζ   ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ  

1.      Γιώργος Ε. Ιωαννίδης Το Λυσσαρεώτικο Σπίτι σελ. 7 (σε ψηφιακή μορφή) (Σύντομα θα αναρτηθεί στην Ιστοσελίδα μας)

2.    Tη δεκαετία του 1930 ο Ελβετός Αρχαιολόγος Erl Meyer σε επίσκεψή του στο Παλούμπα, διέκρινε ερείπια αρχαίας Ακρόπολης και εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι η γύρω περιοχή κρύβει ανεκτίμητους αρχαιολογικούς θησαυρούς. «… Σε μικρή απόσταση από το νεώτερο ναΰδριο της Παναγιάς στην κορυφή του λόφου, ο Meyer διέκρινε κατάλοιπα ενός κτιρίου το οποίο απέδωσε σε ναό των Ύστερων Αρχαϊκών - Κλασσικών χρόνων…» Άννα Καραπαναγιώτη, «Αρχαιολογικοί χώροι Δήμου Ηραίας, παρελθόν, παρόν και μέλλον» Εισήγηση στο Συμπόσιο «Ιστορικές και Τοπογραφικές αναζητήσεις στην περιοχή του Δήμου Ηραίας» Παλούμπα, 2005.      

3.     Την πρόταση να ταυτιστεί η θέση «Λυσσαριά» με την πηγή «Άλυσσον» του Παυσανία, έθεσε για πρώτη φορά  το 1927 ο Τσόγκας, διευθυντής του Σχολαρχείου Παλούμπα. Από τότε οι πνευματικοί κύκλοι με επί κεφαλής τους εκπαιδευτικούς δέχτηκαν την πρόταση και συμφώνησαν στη μετονομασία του χωριού από Μπουγιάτι σε Λυσσαρέα. «…Την πρόταση  του   Σχολάρχη   δεχθηκε   το   Κοινοτικό   Συμβούλιο  Μπουγιατίου, η Νομαρχία  Αρκαδίας η Διεύθυνση Τοπωνυμίων του Υπουργείου Εσωτερικών και το Μπουγιάτι πήρε το όνομα Λυσσαρέα»Γεώργιος Ιω. Μαρινόπουλος, "Από Μπουγιάτι Λυσσαρέα", Άρθρο στην εφημερίδα «Το Γριγριλίδι»  φ. 2,  σελ. 2

4.     Παυσανίας, 8, 19, 3, 1 – 3    

5. Antoine.Bon, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d’Achaïe,(1205-1430). Editions E. de Boccard, Παρίσι, 1969. Σελ. 147-148:        

6.   «Το ρέμα της Γκούρας σε αυτό το σημείο αγριεύει, το ύψος του νερού ανεβαίνοι και σκούροι πανύψηλοι γρανιτένιοι βράχοι ορθώνονται εκατέρωθεν της κοίτης…» (Δημοσίευμα «Το Γριγριλίδι»  φύλλο 16,  σελ. 3).

7.    Την 1-5-2009 πενταμελής ομάδα σπηλαιολόγων μέλη του ΣΠ.ΕΛ.Ε.Ο με πρόσκληση του Φυσιολατρικού – Ορειβατικού Ομίλου Ηραίας «Η ΓΚΟΥΡΑ» επισκέφθηκε τη «Σπηλιά Γιαννικούλια» και την περιέγραψε για πρώτη φορά. Βασίλης Κ. Τουντόπουλος Σπήλαιο–Πύργος Γιαννακούλη «Το Γριγριλίδι»  φύλλο 16,  σελ.  4-6.

8.     Βασίλης Κ.Τουντόπουλος Σπήλαιο–Πύργος Γιαννηκούλη Το Γριγριλίδι  φύλλο 16,  σελ. 6. 

9.    ΘάνοςΔ.Κριμπάς Η Ενετοκρατούμενη Πελοπόννησος ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ Α (1956), σελ. 316.        

10.    Τ. Μαύρου στα ΓΟΡΤΥΝΙΑΚΑ, 2, σελ. 315       

11.   Οι Παλαιολόγοι χρησιμοποίησαν τους Αρβανίτες ως μισθοφόρους. Ο Αρβανίτης Πέτρος Μούας ήταν ένας από τους στρατηγούς που με 6.000 άνδρες το 1454 πολέμησε τους Τούρκους. Το 1479 άλλο μέλος της οικογένειας, ο Θεόδωρος Μούας από το χωριό Κούβελα της Μεσσηνίας βοήθησε τον Κροκόδειλο Κλαδά στην Επανάσταση της Μάνς. Βλέπε Θ. Κ. Πίτσιος. Ανθρωπολογική Μελέτη του Πληθυσμού της Πελοποννήσου. Η Καταγωγή των Πελοποννήσιων. Βιβλιοθήκη Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος Αρ. 2. Αθήνα, 1978.           

12.  Η Notitia του Μηχανικού Ιούστου Alberghetti ενσωματώθηκε στο «Catastico» (το «πρώτο Κτηματολόγιο του Μορέως») που συνέταξε ο Ιερεύς Pacifico (Κώδιξ 680 στο Archivio dei frari Βενετία) και «περιέχει στατιστικά στοιχεία μάλλον από το 1690».Θ. Δ. Κριμπάς «Η Ενετοκρατούμενη Πελοπόννησος» ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ Α, σελ. 344. Βλ. και Στέφ. Δραγούμης «Χρονικά του Μωρέως». Αθήναι 1921             
Το «Catastico» του Pacifico με ενσωματωμένη τη Notitia του Alberghetti ενεκρίθη προς έκδοση στην Πάδοβα  στις 28 Αυγούστου 1699 και εξεδόθη το 1704 εν Βενετία  

13. Θάνος Δ. Κριμπάς «Η Ενετοκρατούμενη Πελοπόννησος» ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ Α (1956),σελ. 316          

14.   Όλον τον 18^ο αι. η Εκκλησιαστική ηγεσία είχε πολλά προβλήματα. Η έδρα της Επισκοπής συνεχώς άλλαζε. Επί Φραγκοκρατίας η περιοχή προφανώς υπαγόταν στην Επισκοπή Ακόβων, όπου βρισκόταν ο πύργος της«Κυράς της Λυσσαρέας». Το 1611 η Επισκοπή Ακόβων προήχθη σε «Εξαρχία» και παράλληλα άρχισε να αναβαθμίζεται – παρ΄ όλα τα προβλήματά της – η Επισκοπή Δημητσάνης.Άραγε από πότε το Μπουγιάτι άρχισε να υπάγεται στη Δημητσάνα;      
Ο Αρχιεπίσκοπος Δημητσάνης Αμβρόσιος το 1795 πριν τον κλείσουν οι Τούρκοι στη φυλακή, περιγράφει την οικτρή κατάσταση: «εισόδημα πολλά ευτελές…» Όλη η Αρχιεπισκοπή («τέως Δήμος Δημητσάνης, Δήμος Βουφαγίων, Δήμος Ηραίας και Δήμος Γόρτυνος») δεν μπορούσε να συγκεντρώσει πάνω από 1500 γρόσια για φόρο στον Αγά της Καρύταινας. Ούτε μπορούσε να στείλει τα «δικαιώματα» του «Μητροπολίτου Λακεδαίμονος» που σίγουρα θα κατέληγαν στο ταμείο του Τούρκου Διοικητή.  Περισσότερα στοιχεία για την οικτρή κατάσταση τον 17^ο αι. βλ. Τ. Αθ. Γριτσόπουλος Ιστορία Τριπολιτσάς τ. α σελ. 305- 306 και ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ 18, σελ. 110.        

15.   Fr. Pouquevill  Voyage an Moree σελ  129         

16.  Τ. Αθ. Γριτσόπουλος Ιστορία Τριπολιτσάς τ. α σελ. 305- 305 και ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ 15, σελ. 21           

17.   Ίσως μια από τις «τρύπες» που αναφέρει ο Φωτάκος ως κρησφύγετα να ήταν και η σπηλιά του Γιαννικούλη Φωτίου Χρυσανθακόπουλου ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ τ. Β΄ σελ.  25 εκδόσεις Βεργίνα 1996                    

18.  Ο Φωτάκος αναφέρει τα χωριά Παλούμπα, Λυκούρεσι, Χρυσοβίτσι ως σημεία συνάντησης ή στρατοπέδευσης του Κολοκοτρώνη και των ανδρών του. Δεν αναφέρει όμως το Μπουγιάτι Ηραίας. Φ. Χρυσανθακόπουλου ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ τ. Β΄ σελ.  89 - 92 εκδόσεις Βεργίνα 1996             

19.  Ο Σπυρίδων Τρικούπης περιγράφει τη στρατολογία επίλεκτων από κάποιο χωριό Μπουγιάτι «Ἀρχομένου δέ τοῦ Μαΐου ἀνεχώρησεν ἐκ Ναυπλίου ὁ Κολοκοτρώνης καί ἐπορεύθη εἰς Μπουγιάτι ὅπου συνέλεξεν ἱκανούς στρατιῶτας. Καί συνήλθαν καί διάφοροι ὁπλαρχηγοί. Συλλέξας δέ καί ὁ Γενναῖος τούς ἐν Ναυπλίω Τριπολιτσιῶτας καί ἄλλους Πελοποννησίους, ἐπορεύθη καί αὐτός μετ' ὁλίγας ἡμέρας ὅπου ὁ πατήρ του.....»Σπυρίδωνος Τρικούπη Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως τ Δ΄κεφ.ΞΑ΄σελ.15-16   
Το «Μπουγιάτι» που αναφέρει ο Σπυρίδων Τρικούπης μπορεί εύκολα να ταυτιστεί με τη σημερινή Αλέα Αργολίδος (Ορεινό χωριό  υψόμ. 800μ. στο δρόμο από Ναύπλιο προς Άργος). Το χωριό αυτό μετονομάστηκε από Μπουγιάτι σε Αλέα το 1928 ΦΕΚ 193/1928

20.   «Εν Αθήναις τη 3^η Μαΐου 1835 - Προς την Α. Μ. τον Βασιλέα της Ελλάδος»Φάκελος #018 - Γενικά Αρχεία του Κράτους

21.  Τα στοιχεία για την «Επαρχία Καρυταίνης»(8^η κατά σειράν περιφέρεια στην Πελοπόννησο) υποβλήθηκαν στην «Επιτροπή» του Πόρου βάσει των πληροφοριών που έδωσε ο Κανέλλος Δεληγιάννης από τα Λαγκάδια. Στην Επαρχία Καρυταίνης υπάγονταν 11 Κωμοπόλεις : Καρύταινα, Στεμνίτζα, Ζυγοβίστι, Δημητσάνα, Ζάτουνα, Λαγκάδια, Κοντοβάζαινα, Μαγούλιανα, Βυτίνα, Αλωνίσταινα και Βαλτεσινίκο                       
Μεταξύ των 118 Χωρίων αναφέρονται:Πρατίτσα, Καραχασίνι, Ζουλάτικα, Μπουγιάτ-Σαρακίνι, Σέρβου, Ψάρι, Παλούμπα, Παπαδά, Τουρκόραφτη…. Τ. Γριτσόπουλος «Στατιστικαί Ειδήσεις περί Πελοποννήσου» ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ 8, σελ. 447

22.    Β.Δ. 26 Μαΐου 1835:«Περί προικοδοτήσεως ελληνικών οικογενειών» (Διανομή Εθνικών Γαιών). Εκδόθηκε μετά από εισήγηση του Υπουργού Ιωάνου Κωλέτη Τροποποιήθηκε το 1838             

23.   ΓΑΚ, ΑΡΧΕΙΟ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΠΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ. ΥΠΟΑΡΧΕΙΟ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ (1833-1844). ΥΠΟΑΡΧΕΙΟ ΑΝΑΚΤΟΡΩΝ / Ministerium der Finanzen T.I.: Γραμματεία επί των Οικονομικών Τ.Α΄  [1818 - 1863] Φάκ. #018, έγγραφο.w.1200 σελ. 2.

24.    Β.Δ. 9/21 Νοεμβρίου 1834 ΦΕΚ16/1835(Γ Τάξη) ΓΑΚ, Οθ. Αρχ. Υπουργ. Εσωτ. Φ 115 Ad N 18669.

25.   Το δημοσίευμα της 10-4-1860 στην εφημερίδος «ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ» το βρήκε σε έρευνές του ο Βασίλης Αναστασόπουλος και μας το παραχώρησε με ευγένεια να το δημοσιεύσουμε στην ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΤΗΣ ΛΥΣΣΑΡΕΑΣ στην ηλεκτρονική διεύθυνση
http://users.sch.gr/geioanni/sel-to=xorio=mas/to_xorio_mas-istoria_lyssareas.htm#2 Τον ευχαριστούμε πολύ.

26.   ΓΑΚ. Αρχείο] GRGSA-CSA_PAO005.01 ΑΡΧΕΙΟ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΠΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ: ΕΘΝΙΚΑ ΚΤΗΜΑΤΑ (1833-1869)  [1821 - 1939] Φακ. #290 σελ.  9 - 11              

27.    Γεώργιος Ι. Καρπούζος, Το χωριό Μπουγιάτι Γορτυνίας, Πάτραι, 1989, σ. 217 και 223

28.    Ο Ναύαρχος επί τιμή Νικόλαος Μανταδάκης δώρισε στο Σύλλογο Απανταχού Λυσσαρεωτών επίσημο απόσπασμα του χάρτη και έδωσε την άδεια να τον χρησιμοποιήσουμε στην παρούσα έρευνα. Τον ευχαριστούμε.

29.   ΦΕΚ Α, Τευχος 179 /1927. Το χωριό Λυσσαρέα φέρει τον κωδικό 12114301

 30.   Γεώργιος Ιω. ΜαρινόπουλοςΑπό Μπουγιάτι Λυσσαρέα Το Γριγριλίδι φ.2, σ. 1-2. Το άρθρο αναδημοσιεύτηκε στο «Αρκάδες Εσμέν» και στην Ιστοσελίδα «Λυσσαρέα»

 31.   Την ίδρυση του Συλλόγου ανήγγειλε η «Φωνή της Γορτυνίας», 12/7/1935. Λεπτομέρειες
για την ίδρυση και τα ιδρυτικά μέλη του Συλλόγου βλ. Γ.Ι. Καρπούζος, Το χωριό Μπουγιάτι, Πάτραι 1989, σελ. 153 - 156.

<