Ενεργητική μάθηση και Ομαδοσυνεργατικές πρακτικές

 Το σχολείο σήμερα, για να προκαλέσει το ενδιαφέρον των μαθητών, δεν μπορεί να λειτουργεί όπως κατά το παρελθόν. Ιδέες και πρακτικές οδηγίες για να αξιοποιήσουμε στοιχεία της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας στην καθημερινή δουλειά μας. Βήμα – βήμα, ξεκινώντας από απλές διδακτικές πρακτικές, μπορούμε να ενεργοποιήσουμε όλη την τάξη, ιδιαίτερα τους «αδύνατους μαθητές».  

Εισαγωγή - Η ανάγκη για αλλαγή

Ξεκινώντας από τα απλά

Ανάθεση Εργασιών

Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία

Ερωτήματα για την αξιοποίηση των ομαδοσυνεργατικών μεθόδων

Μπορούν αδύνατοι ή αδιάφοροι μαθητές να συμμετάσχουν σε ομαδοσυνεργατικές δράσεις;

Μήπως οι καλοί μαθητές αδικούνται μέσα σε μια ομάδα αδύνατων μαθητών;

Επαρκεί ο χρόνος για ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες;

Πως θα γίνεται η αξιολόγηση των μαθητών στο πλαίσιο της ομάδας; 

Βιβλιογραφία – Πηγές για περισσότερες πληροφορίες

Εισαγωγή – Η ανάγκη για αλλαγή

Πολλοί εκπαιδευτικοί αναρωτιούνται. «Γιατί πρέπει να ψάχνουμε νέους τρόπους διδασκαλίας, ενεργητική μάθηση, διαφοροποίηση διδασκαλίας, ομαδοσυνεργατικές μεθόδους κλπ. Εγώ πως σπούδασα και πέτυχα στις σπουδές μου με την κλασσική δασκαλοκεντρική διδασκαλία;»

Η απάντηση νομίζω ότι είναι προφανής. Την εποχή που οι σημερινοί καθηγητές ήσαν μαθητές υπήρχαν σημαντικές διαφορές όπως:

·                      Οι γνώσεις, κυρίως οι τεχνολογικές, δεν ήσαν τόσο σύνθετες, δεν εξελίσσονταν με τους φρενήρεις σημερινούς ρυθμούς ούτε απαξιώνονταν τόσο γρήγορα. 

·                      Το σχολείο ήταν ο μοναδικός ή ο κύριος φορέας παροχής γνώσης ενώ σήμερα αν ένας μαθητής ενδιαφέρεται για κάποια γνώση, τη βρίσκει παντού (εξειδικευμένες εκδόσεις, περιοδικά και κυρίως διαδίκτυο). Πολλές φορές μάλιστα αυτή η γνώση παρέχεται με πολύ πιο εποπτικό και ενδιαφέροντα τρόπο σε σχέση με το βιβλίο του σχολείου ή τη διάλεξη του εκπαιδευτικού.

·                      Στην εκπαίδευση δεν συνέχιζε το σύνολο των μαθητών όπως σήμερα αλλά κυρίως οι λεγόμενοι «καλοί μαθητές»

·                      Οι ευκαιρίες ανάπτυξης επικοινωνιακών δεξιοτήτων των μαθητών ήταν περισσότερες, πρώτα απ’ όλα μέσα στην οικογένεια. Υπήρχαν πολλά αδέλφια, συγγενείς στη γειτονιά, διαθέσιμοι γονείς, παππούδες, γιαγιάδες κλπ. Σήμερα οι οικογένειες είναι συνήθως ολιγομελείς, οι γονείς εργάζονται κατά κανόνα και οι δύο, δεν υπάρχει διαθεσιμότητα επικοινωνίας με τα μέλη της οικογένειας λόγω υπέρμετρης τηλεοπτικής θέασης κλπ.

·                      Οι ευκαιρίες επικοινωνίας στο ευρύτερο περιβάλλον ήσαν επίσης περισσότερες, κυρίως λόγω της λειτουργίας της γειτονιάς, της επικοινωνίας των παιδιών κατά τη διάρκεια των παιχνιδιών κλπ.

 Άρα, ο εκπαιδευτικός: 

•         Δεν πρέπει να επικεντρώνεται μόνο στην παροχή γνώσεων αλλά κυρίως στην ανάπτυξη δεξιοτήτων αναζήτησης, αξιολόγησης και αξιοποίησης της διατιθέμενης γνώσης, στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων για τη ζωή και το επάγγελμα.

•         Πρέπει να ενδιαφέρεται για την  ανάπτυξη πολλαπλών ενδιαφερόντων και στη συσχέτιση της γνώσης με αυτά, ώστε να εξασφαλίζεται η ενεργητική συμμετοχή των μαθητών.

•         Είναι αναγκαίο να επιδιώκει,  οι μαθητές να αναγνωρίσουν και να αξιοποιήσουν τις κλίσεις, τις εμπειρίες και τις δυνατότητές τους, κυρίως οι «αδύνατοι μαθητές», ώστε να μπορούν να απολαμβάνουν επιτυχίες και να αναπτύσσουν την αυτοεκτίμησή τους.  

 Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία ανταποκρίνεται σε μεγάλο βαθμό στις παραπάνω ανάγκες, εφ’ όσον γίνεται με βάση τις δοκιμασμένες αρχές της, Επιπλέον, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι : 

«Πολλά από τα σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα, σύμφωνα με τους εκφραστές του ομαδοσυνεργατικού κινήματος, οφείλονται στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός μελών της κοινωνίας μας δεν έχουν αναπτύξει ούτε τις κοινωνικές δεξιότητες παρέμβασης στο κοινωνικό γίγνεσθαι ούτε τις ψυχικές στάσεις ευαισθησίας στα ατομικά και συλλογικά προβλήματα… Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία αποβλέπει, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη τέτοιων δεξιοτήτων και στάσεων, που εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις επιτυχίας του ατόμου και ελαχιστοποίησης των προβλημάτων του κοινωνικού συνόλου. …

 …Ένας βασικός διδακτικός λόγος που συνέβαλε στην εξάπλωση της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι ότι επιλύει ικανοποιητικά τρία βασικά οργανωτικά προβλήματα που είναι:

α) Το πρόβλημα της αξιοποίησης του χρόνου ενεργού εμπλοκής των μαθητών στο μάθημα

β) τα προβλήματα συμπεριφοράς και πειθαρχίας που συνεπάγεται η μη εμπλοκή στο μάθημα και

γ) το πρόβλημα της ανομοιογένειας της τάξης

 Το παρόν άρθρο, βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στο βιβλίο του Η. Ματσαγγούρα «Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση» και επιδιώκει να εξειδικεύσει τις προτάσεις του στα τεχνολογικά μαθήματα. Το βιβλίο το προτείνουμε ανεπιφύλακτα για όποιον θέλει να μελετήσει περαιτέρω τα θέματα της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας. Σε όσα σημεία υπάρχει πλάγια γραφή και δεν αναφέρεται άλλη πηγή, τότε αυτά προέρχονται από το παραπάνω βιβλίο.

Επίσης βασίζεται στο άρθρο «Πως μαθαίνουν οι μαθητές» της Στέλλας Βοσνιάδου

Ξεκινώντας από τα απλά

Προφανώς, οι μαθητές μας αλλά και οι καθηγητές δεν μπορούν αμέσως να αντικαταστήσουν τη δασκαλοκεντρική διδασκαλία και να αξιοποιήσουν τις ομαδοσυνεργατικές πρακτικές, αν πρώτα δεν έχουν «δοκιμάσει» απλές πρακτικές ενεργητικής μάθησης.

Μια πρώτη προσέγγιση είναι η κατανόηση και η εφαρμογή στην πράξη της πυραμίδας μάθησης, η οποία αναφέρει ότι ο μέσος όρος διατήρησης της γνώσης, δηλαδή αυτό που συγκρατούν οι μαθητές, συνίσταται ενδεικτικά στο: 

·                      5% των πληροφοριών που ακούνε

·                      10% αυτών που διαβάζουν

·                      20% αυτών που βλέπουν μέσα από εικόνες, βίντεο κλπ. Αυτό σημαίνει ότι ο εκπαιδευτικός που διδάσκει χρησιμοποιεί εποπτικά μέσα διδασκαλίας και έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει τονεργαστηριακό εξοπλισμό του σχολείου - ΣE

·                      30% αυτών που αντιλαμβάνονται από επιδείξεις και πειράματα. Αυτό σημαίνει μεταξύ άλλων, ότι ο εκπαιδευτικός των εργαστηρίων, πριν δώσει τα φύλλα έργου, θα πρέπει, κατά κανόνα, να κάνει επίδειξη ο ίδιος τον τρόπο εργασίας, ο διδάσκων θεωρητικά μαθήματα να χρησιμοποιεί απλές διατάξεις για πειράματα ή προγράμματα προσομοίωσης στον υπολογιστή κλπ. 

·                      50% αυτών που διαπραγματεύονται μέσω δραστηριοτήτων συνομιλίας και αντιπαράθεσης σε ομάδες. Ανάλογες δραστηριότητες μπορούν να υπάρξουν με την αξιοποίηση διαφόρων πρακτικών ενεργούς συμμετοχής των μαθητών, όπως αναφέρονται παρακάτω σε παραδείγματα.

·                      75% αυτών που μαθαίνουν μέσα από την πράξη. Ανάλογες δραστηριότητες γίνονται στις εργαστηριακές ασκήσεις, στα πειράματα των ίδιων των μαθητών, στις κατασκευές ή στις μελέτες που μπορούν να κάνουν στο πλαίσιο των μαθημάτων τους, στην αντιμετώπιση αυθεντικών καταστάσεων επαγγέλματος όπως η δημιουργία καταλόγου υλικών – προσφοράς από ένα μηχανολογικό σχέδιο εγκατάστασης πχ θέρμανσης, κλιματισμού.

·                      90% των πληροφοριών που χρησιμοποιούν για να διδάξουν άλλους. Ανάλογες δραστηριότητες γίνονται στο πλαίσιο των παρουσιάσεων (όχι ανάγνωσης) των εργασιών που πρέπει να τους ανατίθενται στο πλαίσιο των μαθημάτων  και βέβαια από την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία κατά την οποία οι μαθητές υποβοηθούν τους υπόλοιπους ή παρουσιάζουν στην ομάδα ή στην τάξη το τμήμα της εργασίας που διαπραγματεύτηκαν.

Ανάθεση Εργασιών

 Στο Ελληνικό σχολείο έχουμε συνηθίσει, όταν αναφερόμαστε σε εργασίες να εννοούμε γραπτές εργασίες οι οποίες προκύπτουν από βιβλιογραφικές πηγές ή από το Ιντερνετ.  

Στην τεχνική εκπαίδευση όμως, δεν θα πρέπει να περιοριζόμαστε μόνο σε γραπτές εργασίες που βασίζονται σε βιβλιογραφικές πηγές αλλά να αξιοποιούμε τις δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογικές εφαρμογές και οι τεχνίτες που βρίσκονται δίπλα μας.

 Επειδή μάλιστα ορισμένοι μαθητές των ΕΠΑΛ δεν ανταποκρίνονται εύκολα σε γραπτές εργασίες, θα πρέπει να δώσουμε έμφαση σε άλλες εναλλακτικές ιδέες για την ανάθεση εργασιών όπως:  

•         Διερεύνηση – Αυτόνομη ανακάλυψη της γνώσης από τους ίδιους τους μαθητές. 
Μέσα από εργασίες  οι μαθητές μπορούν να διερευνήσουν ενδεικτικά:

-πως δουλεύει ο ηλιακός θερμοσίφωνας, 
- ποιες μορφές ενέργειας παρατηρούνται στην άντληση νερού ή στη λειτουργία της ΜΕΚ, 
-με μια συνομιλία με ειδικό να προσεγγίσουν τεχνολογικά θέματα, 
- να τους προτείνουμε κάποια applets από το Ιντερνετ ή από τα cd με το εποπτικό υλικό που έχουν δώσει στα σχολεία οι σχολικοί σύμβουλοι, να τα διερευνήσουν και να εξηγήσουν πως λειτουργούν.

- να αξιοποιήσουν τον υφιστάμενο εργαστηριακό εξοπλισμό ή τις προσομοιώσεις ως μέσον ανακάλυψης, κλπ)

•         Εμπλουτισμός θεωρίας με πρακτικές δραστηριότητες που ετοιμάζουν οι μαθητές σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό (πειράματα, παρατηρήσεις, συνθετικές εργασίες, projects)
Παραδείγματα: 
α.Αξιοποίηση εργαστηρίων στα θεωρητικά μαθήματα πχ η τάξη επισκέπτεται, στην αρχή του σχολικού έτους , τα εργαστήρια οχημάτων. Οι μαθητές κατά ομάδες, αναλαμβάνουν να παρατηρήσουν τις διάφορες τομές και τα εκπαιδευτικά μοντέλα, να βγάλουν φωτογραφίες ό,τι χρειάζονται και να προσπαθήσουν να εξηγήσουν πως δουλεύουν κάποια συστήματα του αυτοκινήτου (πχ χειρόφρενο, αλλαγή ταχύτητας, σύστημα διεύθυνσης, σύστημα ψύξης κλπ )
β. Καταγράψτε την εγκατάσταση θέρμανσης του σχολείου ή  ενός σπιτιού και παρουσιάστε έναν κατάλογο υλικών για την πλήρη αντικατάστασή της (ή συντάξτε και προϋπολογισμό). 
γ. Δημιουργήστε μία συσκευή για να επιβεβαιώσετε το νόμο του Hooke. 
δ. Δημιουργήστε έναν μικρό ηλιακό θερμοσίφωνα με απλά ανακυκλώσιμα υλικά, προσδιορίστε τους τρόπους μετάδοσης θερμότητας και εξηγήστε τι θα μπορούσατε να κάνετε για να βελτιώσετε την απόδοσή του. Διερευνήστε με ποιες μετρήσεις θα μπορούσατε να βρείτε το ισοζύγιο ενέργειας (πόση ακτινοβολία εισέρχεται, πόση θερμότητα αξιοποιείται στο δοχείο, πόση θερμότητα αξιοποιείται στη χρήση και ποιες είναι οι απώλειες.

•         Συλλογές με μικρά κείμενα και φωτογραφίες για ένα συγκεκριμένο θέμα. Πχ συλλογή κοχλιών, ιμάντων κλπ ή φωτογραφίες από κοχλίες όλων των ειδών και ιμαντοκινήσεις. Αν ο μαθητής εργάζεται (πχ για εσπερινά ΕΠΑΛ ή ΕΠΑΣ) μπορεί να βρει ανάλογο υλικό από το χώρο εργασίας του. Προσοχή, οι συλλογές εννοείται ότι τοποθετούνται σε κάποια ξύλινα πλαίσια ή αν είναι ελαφριές σε χαρτόνια, έχουν πινακίδες ή ένα μικρό υπόμνημα για κάθε αντικείμενο κλπ

•         Ενημερωτικά φυλλάδια υλικών, μηχανημάτων και συσκευών και κατάταξη υλικών ή εξήγηση των χαρακτηριστικών ή του τρόπου επιλογής, ή αξιοποίηση των φωτογραφιών για να αντιστοιχιστούν σε ένα μηχανολογικό σχέδιο.

•         Παρουσίαση διεργασιών στις οποίες έχουν πρόσβαση. Για παράδειγμα πως γίνεται η παραγωγή του κρασιού, τι μηχανήματα χρησιμοποιούνται και ποια στοιχεία μηχανών χρησιμοποιούνται σε αυτά τα μηχανήματα ή ποιες αρχές μηχανικής αξιοποιούνται. Πως δουλεύει ένα fan coil. Επικουρικά, μπορεί μια ομάδα μαθητών  να βρουν ένα μεταχειρισμένο fan coil να τοποθετήσουν τα εξαρτήματά του σε ένα κόντρα - πλακέ  και να εξηγήσουν τα επιμέρους στοιχεία του, τις διάφορες ενεργειακές μεταβολές που πραγματοποιούνται σε αυτά κλπ.

•         Συνεντεύξεις με τεχνίτες ή συνταξιούχους
Παράδειγμα: 1-2 μαθητές μπορούν να συντάξουν συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο, να απευθυνθούν σε έναν τεχνίτη, συγγενικό  πρόσωπο ή και να καταγράψουν με βίντεο και φωτογραφίες κάποια τεχνικά θέματα που αντιμετωπίζει στη δουλειά του. Επίσης, μπορούν να απευθυνθούν σε έναν συνταξιούχο υδραυλικό ή μηχανικό αυτοκινήτων για να τους περιγράψει τις αλλαγές που επήλθαν στην τεχνολογία και στις συνθήκες επαγγέλματος. 

•         Κατασκευές από παλιά αντικείμενα ή ξύλο ή ακόμη και μακέτες
Μαθητές οι οποίοι δεν διακρίνονται για την επιμέλειά τους στη μελέτη των μαθημάτων, πολλές φορές ενθουσιάζονται στο να δημιουργήσουν μια κατασκευή που να σχετίζεται  με κάποιο θεωρητικό θέμα, όπως πχ η λειτουργία της δίχρονης μηχανής. Άλλες ιδέες για ανάλογες εργασίες μπορούν να αφορούν το θεώρημα των ροπών, την πειραματική επιβεβαίωση της βασικής σχέσης του εφελκυσμού σ=F/A, την παρουσίαση κάποιου συστήματος οχήματος (πχ σύστημα φρένων, ηλεκτρικό σύστημα, σύστημα διεύθυνσης κλπ) από παλιά αντικείμενα κλπ

•         Αξιοποίηση των Η/Υ και του διαδικτύου
Το διαδίκτυο μπορεί να αξιοποιηθεί πολλαπλώς για εργασίες αλλά πρέπει να αποφεύγεται με κάθε τρόπο το γνωστό copy paste. Αντίθετα, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να δώσουν συγκεκριμένα θέματα που υπάρχουν στο διαδίκτυο για να εξηγήσει ο μαθητής ή ομάδα μαθητών πχ εξηγήστε πως δουλεύει το κλιματιστικό μηχάνημα παρατηρώντας ένα video που υπάρχει στο διαδίκτυο, ή ένα applet (ασκήσεις υπό τύπου παιχνιδιού). Τέτοια παραδείγματα μπορείτε να βρείτε στον

 Οδηγό Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Θεμάτων στο Ιντερνετ

Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία

 Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ομαδοσυνεργατικού κινήματος είναι ότι χρησιμοποιεί τη μαθητική μικρο-ομάδα για τη διεξαγωγή μέρους ή όλων των διδακτικών και των μαθησιακών δραστηριοτήτων μέσα σε πλαίσιο συνεργατικών σχέσεων. Απώτερος σκοπός των συνεργαζόμενων μαθητών είναι να προωθήσουν την ατομική τους μάθηση καθώς και να συμβάλουν και στη μάθηση των υπόλοιπων μελών της ομάδας τους.

 Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία εννοείται η διδασκαλία κατά ομάδες, κατά την οποία:

α) Δεν υπάρχουν ιεραρχικές αλλά ισότιμες σχέσεις

β) δεν γίνεται επιμερισμός κοινού έργου και στη συνέχεια ατομική εργασία

γ) η ομάδα είναι ομάδα ένωσης και όχι διαίρεσης 

Η ολοκληρωμένη ομαδοσυνεργατική προσέγγιση, όπως εφαρμόζεται κυρίως στις καινοτόμες δράσεις, στα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κλπ,  απαιτεί αρκετή προετοιμασία και εκπαίδευση εκπαιδευτικών και μαθητών ώστε να εξασφαλιστούν οι βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία της.

Ωστόσο, για τους εκπαιδευτικούς που δεν έχουν εντρυφήσει στην ομαδοσυνεργατική μάθηση, υπάρχουν σημαντικές ευκαιρίες να αξιοποιήσουμε στοιχεία της στην καθημερινότητα της διδασκαλίας και σταδιακά να επεκτείνουμε τη χρήση της.

Οι βασικές προϋποθέσεις τις οποίες πρέπει να εξασφαλίσει ο εκπαιδευτικός για την επιτυχή αξιοποίηση της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι οι εξής: 

•         Θετική αλληλεξάρτηση των μελών (κοινό έργο, αλληλεξάρτηση αμοιβής κλπ)

•         Παρωθητική αλληλεπικοινωνία (Αλληλοβοήθεια, ίσες ευκαιρίες κλπ)

•         Αποκέντρωση καθηγητικής εξουσίας (Ανάληψη ρόλων, συλλογική αυτορρύθμιση συμπεριφοράς κλπ)

•         Απόδοση λόγου (Ατομική και συλλογική) 

Όσοι θέλουν να αξιοποιήσουν την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία στην ολοκληρωμένη της μορφή για πρώτη φορά, συνίσταται να την αξιοποιήσουν κυρίως σε επαναληπτικές ασκήσεις, με πρωτεύοντα σκοπό  την εμπέδωση της ύλης καθώς και τον εντοπισμό και κάλυψη των κενών των μαθητών, κυρίως μέσα από τη βοήθεια που θα τους προσφέρουν οι συμμαθητές τους. Προφανώς, η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί άριστα στις συνθετικές εργασίες (όπου γίνονται) και στις καινοτόμες δράσεις.  

Στην πράξη, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αξιοποιήσουν αρχικά μέσα στην τάξη στοιχεία της συνεργατικής μάθησης, ώστε οι μαθητές να αναπτύξουν γνώσεις και δεξιότητες συνεργασίας βήμα – βήμα.

Ενδεικτικά, οι δεξιότητες στις οποίες πρέπει να εξασκηθούν οι μαθητές, με πολλαπλά οφέλη όχι μόνο για την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία αλλά και για την αφομοίωση  δημοκρατικών διαδικασιών και κανόνων διαλεκτικής αντιπαράθεσης είναι οι εξής: 

•         Προσεκτική ακρόαση και εκ περιτροπής συμμετοχή στη συζήτηση

•         Ενεργοποίηση και συντονισμός όλων

•         Διατύπωση με ακρίβεια ερωτημάτων αναφορικά με τις παραδοχές και τις συνεπαγωγές μιας άποψης, τις διαθέσιμες πληροφορίες, τις προσωπικές θέσεις και εκτιμήσεις και τα παρόμοια

•         Παροχή επεξηγήσεων και οδηγιών

•