στ. 206 Ο Αίαντας οπλίζεται και φοράει τα επιθετικά και τα αμυντικά όπλα του.

στ. 208-210 Ο Αίαντας προχωράει σαν τον Άρη, όταν πηγαίνει σε πόλεμο που ξεσήκωσε ανάμεσα στους θνητούς ο Δίας. Η επιλογή του λεξιλογίου και των εικόνων των στ. 206-213 είναι περίτεχνα επιλεγμένη, ώστε να δημιουργείται μεγαλοπρεπές ύφος.

στ. 211 πύργος: προπύργιο. Ποιος περιέγραψε με ανάλογες εκφράσεις τον Αίαντα στο Γ;

στ. 212 με χαμόγελο στο άγριο πρόσωπό του (στο πρωτότυπο μειδιόων βλοσυροῖσι προσώπασι): φανταστείτε την έντονη αντίθεση του χαμόγελου σε ένα φοβερό πρόσωπο.

στ. 212-216 συμπληρωματικά σχόλια 1: η φράση «με χαμόγελο στο άγριο πρόσωπό του» θέλει ίσως να δηλώσει και την άγρια χαρά που προσφέρει η μάχη σ' έναν πολεμιστή της ηρωικής εποχής. Η εικόνα, που είναι κορύφωση της χαράς του Αίαντα στους στ. 189 και 191, προκαλεί χαρά στους Αχαιούς, τρόμο στους Τρώες και φόβο στον Έκτορα.

στ. 213 κουνώντας το κοντάρι: η εικόνα του Αίαντα που προχωράει με τεράστια, αποφασιστικά βήματα, κραδαίνοντας το μακρύ δόρυ του και χαμογελώντας επικίνδυνα, είναι ανεπανάληπτη.

στ. 217 μες στον στρατό του να χωθεί: να κρυφτεί στις τάξεις των δικών του. Ένας ήρωας μπορούσε να νιώσει φόβο, αλλά δεν επιτρεπόταν ποτέ να το βάλει στα πόδια μπροστά στον αντίπαλο. Ποιος είχε κάνει κάτι τέτοιο και είχε δεχτεί την αυστηρή κριτική του Έκτορα;

στ. 217-218 συμπληρωματικά σχόλια 2: Αξίζει να συγκρίνουμε τα αισθήματα και τις αντιδράσεις του Έκτορα σ' αυτήν τη σκηνή με τη στάση του στο Χ, όταν στη θέση του Αίαντα θα βρίσκεται ο Αχιλλέας. Ας ζητήσουμε από τους μαθητές μας να κρατήσουν τη σκηνή στο μυαλό τους για να την αξιοποιήσουμε εκεί. Εδώ, πάντως, ο Έκτορας, παρά τον πανικό του, μένει σταθερός στη θέση του· ο ίδιος εξάλλου είχε ασκήσει σφοδρή κριτική στον Πάρη, όταν ο τελευταίος τρόμαξε στη θέα του Μενέλαου και έτρεξε να κρυφτεί ανάμεσα στους Τρώες (Γ 30 κ.εξ.).

στ. 219 μ' ασπίδα όμοια πύργου: Η ασπίδα του Αίαντα δεν ήταν ολοστρόγγυλη, αλλά μακριά, σε σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου ή οκταγώνου, ώστε να καλύπτεται ολόκληρος ο πολεμιστής.

στ. 219 συμπληρωματικά σχόλια 3: Η ασπίδα του Αίαντα (που λέγεται σάκος) αποτελεί ομηρικό παράδειγμα ολόσωμης μυκηναϊκής ασπίδας. Η ασπίδα του Αίαντα διέφερε από τις υπόλοιπες, όπως το δόρυ του Αχιλλέα διέφερε σε μέγεθος και βάρος απ' όλα τα άλλα.

στ. 223 χάλκινη: στρώμα από συγκεκριμένο υλικό, στρώση. Η χάλκινη στρώση σκέπαζε τις επτά στρώσεις από δέρματα βοδιών (στ. 246).

στ. 224 αυτήν στα στήθη επρόβαλεν: κρατούσε την ασπίδα μπροστά, ώστε να καλύπτει και το στέρνο.

στ. 225 είπε με φοβέρες: δεν εννοεί ακριβώς απειλές, αλλά το συνηθισμένο αγώνα λόγων που προηγείται της «κυρίως» μονομαχίας και στον οποίο οι δύο αντίπαλοι προκαλούσαν ο ένας τον άλλον με χλευαστικές και προκλητικές εκφράσεις.

στ. 225 συμπληρωματικά σχόλια 4: Ο «αγώνας λόγων» είναι τυπικό μοτίβο που προηγείται σταθερά της σύγκρουσης (πρβ. επεισόδιο Γλαύκου και Διομήδη στη ραψωδία Ζ)· σ' αυτόν τον «αγώνα» οι δύο ήρωες καυχιούνται καθένας για τις ικανότητες και τη γενναιότητά του, με στόχο να τρομάξουν τον αντίπαλο τους, αλλά τονίζουν και τις αντίστοιχες αρετές του άλλου, γιατί έτσι προβάλλουν και τη δική τους ανδρεία και κερδίζουν και οι ίδιοι. Οι καυχησιές αυτές οδηγούν την αυτοπεποίθηση του ομηρικού ήρωα μέχρι τη μεγαλοψυχία· μεγαλόψυχος είναι αυτός που θεωρεί τον εαυτό του άξιο για μεγάλα κατορθώματα (πρβ. Οδύσσεια ι 20-21).

στ. 226 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 5: Ο Αίαντας συγκρίνοντας τον εαυτό του με τον Αχιλλέα προσπαθεί να τρομάξει τον αντίπαλό του, αλλά και να κερδίσει ο ίδιος από αυτήν τη σύγκριση. Ο ποιητής από τη μεριά του με την αναφορά του Αχιλλέα και του θυμού του (στ. 228-230) δεν αφήνει τον ακροατή να ξεχάσει τον πρωταγωνιστή και το κεντρικό θέμα του έπους. Να σημειώσουμε, επίσης, ότι ο ήρωας από τη Σαλαμίνα επιτρέπει στον αντίπαλό του να χτυπήσει πρώτος, χωρίς να γίνει κλήρωση, όπως είχε γίνει στην περίπτωση της μονομαχίας του Μενέλαου με τον Πάρη (Γ 315 κ.εξ.).

στ. 228-230 Ο ποιητής δε μας αφήνει να ξεχάσουμε τον πρωταγωνιστή του έπους.

στ. 234 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 6: γιατί ο Έκτορας θεωρεί ότι ο Αίαντας τον «δοκιμάζει» σαν παιδί η γυναίκα; Ίσως επειδή, όπως αναφέρουν τα αρχαία σχόλια, σε περίπτωση που δεν γινόταν κλήρωση το δικαίωμα του πρώτου χτυπήματος παραχωρούνταν στον νεότερο και λιγότερο έμπειρο. Στον λόγο του Έκτορα παρατηρούμε πιο καθαρά το εγκώμιο του αντιπάλου (στ. 234, 242), τις καυχησιές σχετικά με τις προσωπικές του ικανότητες στην πολεμική τέχνη (στ. 237-241) αλλά και την εντιμότητα και τον ιπποτισμό του (στ. 242-243). Για τη φράση «αριστερά και δεξιά» (στ. 238) τα αρχαία σχόλια αναφέρουν ότι η ασπίδα κρεμασμένη στο δεξί μέρος του σώματος βοηθούσε στην επίθεση-καταδίωξη, ενώ στα αριστερά σήμαινε υποχώρηση και άμυνα.

στ. 235 μην πας να με τρομάξεις: ίσως επειδή ο Αίαντας συγκαταβατικά του επέτρεψε να χτυπήσει πρώτος.

στ. 241 ξέρω να μπαίνω στον χορό: ξέρω καλά να μάχομαι σώμα με σώμα.

στ. 244 κ.εξ.: συμπληρωματικά σχόλια 7: Μετά τον φραστικό ερεθισμό του «αγώνα» με τα λόγια αρχίζει η περιγραφή της σύγκρουσης. Διακρίνουμε τις εξής φάσεις: α) αμοιβαίο χτύπημα με κοντάρια· ο Αίαντας σώζεται από την ασπίδα του, ενώ ο Έκτορας από τη σβελτάδα των κινήσεών του (στ. 244-254), β) συνεχίζουν με τα ίδια όπλα, αφού τα ξεκαρφώσουν από τις ασπίδες τους· η μύτη του δόρατος του Έκτορα στράβωσε πάνω στην ασπίδα του Αίαντα, ενώ ο Αχαιός ήρωας κατορθώνει με το δικό του χτύπημα να πληγώσει ελαφρά τον αντίπαλό του στον λαιμό· η πληγή είναι επιπόλαια και ο Έκτορας δεν εγκαταλείπει τον αγώνα (στ. 255-263), γ) χτυπήματα με πέτρες· η επίθεση του Αίαντα είναι πιο αποτελεσματική: ο Έκτορας πέφτει, αλλά σηκώνεται με τη βοήθεια του Φοίβου (στ. 264-272), δ) ετοιμάζονται να χτυπηθούν με τα ξίφη τους, αλλά η παρέμβαση των κηρύκων επιβάλλει τη λήξη και ο αγώνας κρίνεται ισόπαλος (στ. 273-305).

στ. 245 φοβερή: οι παραστάσεις της ασπίδας του Αίαντα προκαλούσαν τρόμο.

στ. 253 χιτώνα: ρούχο κοντό, μάλλον μάλλινο, που το φορούσαν σαν εσώρουχο κάτω από το ιμάτιον. λαγγόνι: το μαλακό μέρος του σώματος μεταξύ του ισχίου και των πλευρών, στο πλάι της κοιλιάς.

στ. 255 ανέσπασαν: τράβηξαν τα δόρατά τους τα οποία είχαν σχεδόν διαπεράσει τις ασπίδες τους.

στ. 267 αφαλό: στον αφαλό, στο κέντρο.

στ. 270 μυλόπετρα: η πέτρα του Αίαντα ήταν μεγαλύτερη, ογκώδης σαν μυλόπετρα, αλλά την έριξε και με μεγαλύτερη δύναμη από τον Έκτορα.

στ. 272 Φοίβος: αμέσως τον σήκωσε ο Απόλλωνας. Πού βρισκόταν ο θεός όλη αυτή την ώρα;

στ. 274-275 κήρυκες: οι αγγελιαφόροι (επειδή μετέφεραν τα «μηνύματα»). Οι κήρυκες θεωρούνταν πρόσωπα ιερά, που είχαν την προστασία του ίδιου του Δία και κρατούσαν σαν σύμβολο του αξιώματός τους το σκήπτρο. Έργο τους ήταν και ο ρόλος του διαιτητή σε μονομαχίες, καθώς και η παρέμβασή τους για να χωρίσουν τους αντιπάλους, όπως εδώ.

Κήρυκας

στ. 276 Ιδαίος: κήρυκας των Τρώων· Ταλθύβιος: κήρυκας των Αχαιών.

στ. 279-282: συμπληρωματικά σχόλια 8: ο Ιδαίος προτείνει τη λήξη της μονομαχίας και αναγνωρίζει ισοπαλία. Ο ποιητής χρησιμοποιεί το πρόσχημα της νύχτας για να δώσει τέλος σε μια μονομαχία, στην οποία δεν μπορούσε να αφήσει τον Έκτορα να ηττηθεί, αφού η ήττα του πρωτοπαλίκαρου των Τρώων φυλάγεται για αργότερα και θα είναι έργο του Αχιλλέα (βλ. ραψ.Χ)· ούτε όμως μια ήττα του Αίαντα θα ήταν εύκολη, αν σκεφτούμε ότι ο Αχιλλέας τον ξεπερνούσε μόνο στην ταχύτητα των ποδιών του (Ν 322 κ.εξ.).

στ. 282 νύχτα: η νύχτα απαιτεί όλα τα όντα να ησυχάζουν.

στ. 284 συμπληρωματικά σχόλια 9: παρατηρούμε ότι ο Αίαντας αφήνει τον Έκτορα να αποφασίσει σχετικά με τη λήξη της μονομαχίας· ο πρόμαχος των Τρώων, άλλωστε, είχε προτείνει αυτήν τη μορφή αγώνα (στ. 285-286, πρβ. στ. 67-91).

στ. 286 στέργω: πείθομαι, υπακούω.

στ. 297-298 γυναίκες μακρόπεπλες: οι Τρωάδες θα πάνε να προσευχηθούν στα ιερά των θεών.

στ. 299 δώρα: η ανταλλαγή δώρων ήταν συνηθισμένη σε τέτοιες περιπτώσεις· αυτό άλλωστε σήμαινε ότι η μονομαχία έληξε χωρίς να αναδειχθεί νικητής.

στ. 303 ασημοκάρφωτο: η λαβή του ήταν στολισμένη με ασημένια καρφάκια (πρβ. σχόλ. στ. Α 246).

στ. 306 κ.εξ. συμπληρωματικά σχόλια 10: είναι φανερό από την υποδοχή και τη γιορτή των επινικίων ότι αιωρείται και στα δυο στρατόπεδα η σκέψη πως, αν και ο αγώνας έληξε άκριτος, η νίκη ανήκει στον Αίαντα: οι Τρώες χαίρονται που ο Έκτορας επιστρέφει ζωντανός (δεν πίστευαν πως ζούσε· μήπως δεν τον περίμεναν;), ενώ οι Αχαιοί υποδέχονται τον Αίαντα σαν νικητή (ο ήρωας είναι χαρούμενος «από την νίκην» και ο Αγαμέμνονας κάνει μεγάλη θυσία για να τον τιμήσει)..

Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το έμμετρο μυθιστόρημα του Βιτσέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος (αρχές του 17ου αι.). Στην αρχαία Αθήνα ζει ο βασιλιάς Ηράκλης με τη γυναίκα του Αρτέμη και την κόρη τους, την Αρετούσα. Ο Ρωτόκριτος, γιος του συμβούλου Πεζόστρατου, ερωτεύεται την Αρετούσα, αλλά ο πατέρας της είναι αντίθετος σ' αυτήν τη σχέση και προσπαθεί να παντρέψει την κόρη του με το βασιλόπουλο του Βυζαντίου. Όταν μάλιστα η νέα αρνείται τον γάμο, φυλακίζεται μαζί με την παραμάνα της, που προσπάθησε να τη δικαιολογήσει. Τότε εμφανίζεται ένας βόρειος αντίπαλος· οι Βλάχοι με τον βασιλιά τους Βλαντίστρατο εισβάλλουν στη χώρα και πολιορκούν την Αθήνα. Στην κρίσιμη στιγμή παρουσιάζεται ο Ρωτόκριτος αγνώριστος, γιατί έχει μαυρίσει το πρόσωπό του με ένα μαγικό υγρό, και σώζει την Αθήνα και τον ρήγα Ηράκλη. Εξασφαλίζει μάλιστα και την τελική νίκη σε μια μονομαχία που γίνεται, έπειτα από συμφωνία των δύο αντιπάλων, ανάμεσα στον Ρωτόκριτο και τον ανιψιό του βασιλιά των Βλάχων Άριστο, ο οποίος σκοτώνεται τελικά στη μονομαχία. Σκηνές αυτής της μονομαχίας παρουσιάζονται στα χωρία που ακολουθούν.

«Ωσάν αμνόξασι κι οι δυο, φιλευτικά μιλούσι,
πιάνουνται κι αγκαλιάζουνται και κλαίγοντας φιλούσι. 1630
Και δίδουσι το φοβερό θέλημα του πολέμου·
το 'να φουσάτο εχλώμιανε, στ' αλλού δειλιούν και τρέμου.
[...]
Θωρούσι δυο χρυσούς αϊτούς, πρεπειά στην οικουμένη,
κατέχουν κι ένας απ' αυτούς σήμερον αποθαίνει 1670
και κάθα εις παρακαλεί συχνιά το ριζικό του
να του βουηθήσουν οι ουρανοί ογιά τον εδικό του.
Σαν όντε μεσοπέλαγα δυο ανέμοι σηκωθούσι
αξάφνου, και με τη βροντή φυσώντας πολεμούσι,
μάχουνται με τη θάλασσα, μανίζου και φουσκώνου,
τσι ψυχαλίδες του γιαλού στα νέφαλα σηκώνου,
ένας φυσά απ' ανατολή κι ο άλλος από τη δύση,
πάσκει ο Βορράς και μάχεται τον Νότο να νικήσει·
ο κάμπος έτσι εβρόντησε και στα βουνά εγρικήθη,
όντε τσι πρώτες κονταρές εδώκαν εις τα στήθη. 1680
Εσπάσαν τα κοντάρια τως, εις εκατό εγενήκα
και τα κομμάτια σ' τ' ουρανούς εφτάξαν κ' εκαήκα·
κι όντεν εβγάλαν τα σπαθιά, στη χέρα όντε τα σφίξα,
τα ξάζου, τα μπορούσινε και τα κατέχου εδείξα.
[...]
Άριστος που 'χε πεθυμιά τέλος να δει στη μάχη
κι εις έτοιο κίντυνο βαρύ δεν τ' όλπιζε να λάχει,
ήριξε το σκουτάρι, και μ' ένα κι άλλο χέρι
σφίγγει, σηκώνει το σπαθί, το κοφτερό μαχαίρι
και κατεβάζει κοπανιά, στην κεφαλή ξαμώνει,
σ' δυο μέσα κόψειν ήθελε το σιδερόν αμόνι. 1760
Εσύρθηκε ο Ρωτόκριτος και βάνει ομπρός να δώσει
εις το σκουτάρι η κοπανιά, να μην τονε λαβώσει·
σα να 'χεν είσται κέρινο, τέτοιας λογής διαβαίνει,
στον κάμπο πέφτει το μισό, τ' άλλο μισό απομένει·
και κατεβαίνει στον λαιμό του αλόγου, εις δυο τον κόβγει,
πλιο δε γυρεύγει ουδ’ άχερα ουδέ ταγή να τρώγη.
Ο Ρώκριτος ωσάν αϊτός από τη σέλα βγαίνει,
πεζέφνει και τον Άριστον ήστεκε κι ανιμένει ·
εκείνος πάλι να θωρεί πεζόν έτοιον οχθρό του, 1770
για τα πρεπά της αντρειάς πεζέφνει απ' τ' άλογό του.
Εμάνισε παρά ποτέ κι ως λιόντας αγριεύγει
και λέγει του Ρωτόκριτου: «Η μέρα μας μισεύγει
και για ντροπή μου το κρατώ, να σου το μολογήσω,
τόση ώρα να σε πολεμώ και να μη σε νικήσω.
Περμάζωξε όλη την αντρειά, βάλε τη δύναμή σου,
λέγω σου εδά παρά ποτέ βαρίσκω και βλεπήσου».
«Μη βιάζεσαι πολλά, Άριστε, κι η μέρα πρι βραδιάσει,
ένας μας θε να σκοτωθεί κι ο ρήγας του θα χάσει
κι ακόμη ο ήλιος είν' ψηλά και πρι να χαμηλώσει, 1780
γι αυτό γη τούτο το σπαθί το τέλος θέλει δώσει».
Δούτα τα λόγια μοναχάς είπασιν όλη μέρα
κι απόκει αρχίζου άλλη μαλιά με το σπαθί στη χέρα».

(Β. Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Δ', στ. 1629-1782, κριτική έκδοση Στ. Αλεξίου, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1980)

1. Τα άδωρα δώρα

Αίας (λίγο πριν απομακρυνθεί από τους δικούς του, για να αυτοκτονήσει):
«[...] Τόπο, που ποδάρι ανθρώπου
να μην πατεί θα πάω να βρω, να χώσω
αυτό το μισητότατο σπαθί μου
βαθιά στη γης, να μην το δει πια μάτι,
μα η νύχτα κι ο Άδης κάτω ας το φυλάγουν
γιατί από τότε που το πήρα δώρο
απ' του χειρότερού μου εχθρού το χέρι,
του Έχτορα, τίποτα καλό δεν είδα
απ' τους Αργείους· μα σωστά λέει ο λόγος:
αχρείαστα να 'ναι των εχθρών τα δώρα. [...]»

Τεύκρος (αδελφός του Αίαντα, όταν βρίσκει τον ήρωα νεκρό μετά την αυτοκτονία του):

«Είδες πώς ήτανε γραφτό μια μέρα
ο Έχτορας και νεκρός να σε σκοτώσει;
Σκεφτείτε, για όνομα των θεών, την τύχη
δυο ανθρώπων: με τη ζώνη ο Έχτορας,
που του δωρήθηκε απ' αυτόν, δεμένος
απ' το άρμα του Αχιλλέα βροντοχτυπιόνταν
συρτός στη γης, ως που βγήκε η ψυχή του·
κι αυτός εδώ με το χάρισμα εκείνου,
το σπαθί τούτο, απάνω του πεσμένος
σκοτώθηκε και πάει· λοιπόν δεν τόχει
σφυροκοπήσει το λεπίδι αυτό
η Ερινύα; και κείνο το ζωνάρι
δεν τόφτιαξε άγριος τεχνίτης, ο Άδης;»

(Σοφοκλή Αίας, στ. 657-665 και 1026-1035, μτφρ. Ι.Ν. Γρυπάρης, εκδ. «Εστίας», Αθήνα 1982)

2. Οι ήρωες των δημοτικών τραγουδιών καυχιούνται:

α) «Κανείς δεν ήταν σαν κι εμέν' εις της αντρειάς τη χάρη,
στο πάλεμα, στο τρέξιμο, στο πήδος, στο κοντάρι».

β) «Σα θέλεις, πάρε το σπαθί και παίρνω το δικό μου,
και πάμε να παλέψουμε σε μαρμαρένι' αλώνι...»

(Στ. Αναστασιάδης, Η διδασκαλία..., σελ. 124-127)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Το τυπικό μοτίβο των ρήσεων που προηγούνται της σύγκρουσης μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε «μονομαχία με λόγια» (αγώνα λόγων). Ποια θέση μπορεί να έχει σε μια τέτοια «μονομαχία λόγων» η επαινετική προσφώνηση του Έκτορα προς τον αντίπαλό του; Να δικαιολογήσετε τις απόψεις σας.

2. Πώς εξηγείτε τη μνεία του Αχιλλέα από τον Αίαντα (στ. 228-230); Τι επιδιώκει μ' αυτήν ο ίδιος ο ήρωας και τι ο ποιητής;

3. Ποιες δεξιότητές του προβάλλει ο Έκτορας στην προκαταρκτική ρήση του για να αποδείξει ότι γνωρίζει πολύ καλά «τες μάχες και τες ανδροφονίες» (στ. 237);

4. «Στης διχονοίας πιάσθηκαν τον φονικόν αγώνα / και πάλιν ομογνώμησαν και ως φίλοι εχωρισθήκαν» (στ. 301-302). α) Πώς εξηγείτε την παρουσία τέτοιων στίχων και την ανταλλαγή δώρων μέσα σε ένα πολεμικό έπος; β) Να συγκρίνετε την ανταλλαγή με εκείνη που γνωρίσατε στο επεισόδιο Γλαύκου-Διομήδη (Ζ 119-236).

5. Νεότεροι μελετητές αλλά και αρχαίοι σχολιαστές υποστήριξαν ότι ο Όμηρος δεν κατάφερε να κρατηθεί πάντα αμερόληπτος αφηγητής και δείχνει μερικές φορές τη συμπάθειά του προς τους συμπατριώτες του. Να αναζητήσετε στην περιγραφή της μονομαχίας στοιχεία που να συνηγορούν υπέρ της «μεροληψίας» του ποιητή ή το αντίθετο.

6. Η μονομαχία ως μέσο επίλυσης διαφορών συνηθιζόταν και σε νεότερα χρόνια, κυρίως στον Μεσαίωνα ή και αργότερα. Να συγκρίνετε τη μονομαχία του Ερωτόκριτου με τον Άριστο (Παράλληλο κείμενο) με το ιλιαδικό πρότυπο που μελετήσατε. Τι παρατηρείτε;

«Ο αιχμάλωτον»: ποντιακή παραλλαγή γνωστού ακριτικού τραγουδιού (περιγραφή μονομαχίας μεταξύ αδελφών που δε γνωρίζονται) [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α' Λυκείου]

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Αφού μελετήσετε προσεκτικά τις περιγραφές των μονομαχιών Μενέλαου-Πάρη (Γ 313-382) και Αίαντα-Έκτορα, να σημειώσετε: α) τα όπλα (αμυντικά, επιθετικά) που χρησιμοποιούν σε κάθε περίπτωση οι αντίπαλοι, β,) τα χτυπήματα του ενός εναντίον του άλλου, γ) τις φάσεις του κάθε αγώνα και δ) τις διαφορές που παρατηρείτε ανάμεσα στις δύο αναμετρήσεις. Τέλος, συνθέτοντας τα κοινά στοιχεία των δύο σκηνών, να σχηματίσετε τη βασική τυπολογία της επικής μονομαχίας.

2. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να επιλέξετε ένα άθλημα (ατομικό ή ομαδικό) που σας αρέσει και να παρουσιάσετε στην τάξη την περιγραφή μιας συνάντησης δύο αντιπάλων (αθλητών ή αθλητικών ομάδων) στο συγκεκριμένο άθλημα (ποδόσφαιρο, ξιφομαχία, σκάκι κτλ.). Θα επιμείνετε στη ρεαλιστική περιγραφή: προκαταρκτικές διαδικασίες, φάσεις του αγώνα, προβολή των δεξιοτήτων του κάθε αντιπάλου (ατόμου ή ομάδας), αθλητική συμπεριφορά, διαδικασίες λήξης της αναμέτρησης. Κάποιοι/-ες από εσάς θα μπορούσατε να αποδώσετε με καλλιτεχνικό τρόπο (πεζό, ποίημα, εικαστική δημιουργία κτλ.) μια εικόνα της ενότητας που διδαχθήκατε και σας εντυπωσίασε περισσότερο. [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Χώρος - Χρόνος, Κανόνας, Σύγκρουση, Άτομο - Ομάδα, Τέχνη]

1. Οι σκηνές μάχης και μονομαχίας

Α. «Οι σκηνές μάχης μπορεί να διαιρεθούν σε δύο τύπους: τις περιγραφές γενικής μάχης και τις ατομικές μονομαχίες. Ο Latacz αναγνωρίζει τρεις κύριες μορφές αυτών των μονομαχιών: εξισορροπημένες σειρές μονομαχιών, κατά τις οποίες Έλληνας σκοτώνει Τρώα, Τρώας σκοτώνει Έλληνα κ.ο.κ., με μεγάλη ποικιλία διαφορετικών παρουσιάσεων· μία μεγάλη μονομαχία μεταξύ δύο ηρώων και μια σειρά κατορθωμάτων από έναν ήρωα, μια αριστεία. Ο ποιητής με δεξιοτεχνία συνυφαίνει αυτές τις διαφορετικές δομές κινούμενος πάνω από το πεδίο της μάχης και εστιάζοντας την προσοχή του άλλοτε στην μεγάλης κλίμακας εικόνα, άλλοτε στη λεπτομέρεια της μιας μονομαχίας μετά την άλλη, για να παρουσιάσει μια ζωντανή και ποικίλη εικόνα της πορείας της μάχης.

Οι μονομαχίες, οι πραγματικά σώμα με σώμα συγκρούσεις δύο ή περισσοτέρων πολεμιστών, τελειώνουν γρήγορα και είναι πολύ περιορισμένες σε κλίμακα, συνήθως δεν υπερβαίνουν τις δύο ή τρεις ανταλλαγές βολών. [...]

Οι σύντομες μονομαχίες διαφοροποιούνται πάντοτε με μεγάλη ποικιλία τεχνικών περιγραφής. Όταν ένας από τους πολεμιστές σκοτώνεται, ο ποιητής μάς λέει κάτι γι' αυτόν και τη σημασία που έχει ο θάνατός του για την οικογένειά του· άλλοι τραυματίζονται και τους βοηθούν οι φίλοι τους· για ένα διάστημα κάποιος ήρωας σαρώνει ό,τι βρεθεί μπροστά του, συνήθως με τη βοήθεια ενός θεού, π.χ. ο Διομήδης στις ραψωδίες Ε και Ζ· η προσοχή μετατοπίζεται από τους Έλληνες στους Τρώες και αντιστρόφως· υπάρχει μεγάλος αριθμός στίχων με λόγους και μεταξύ αντιπάλων (οι προκλήσεις για μάχη, οι καυχησιολογίες πάνω από το θύμα) και μεταξύ συντρόφων (παραινέσεις, συσκέψεις, κατηγορίες, επικλήσεις βοηθείας)· υπάρχουν γενικές περιγραφές των κινήσεων των στρατών, διανθισμένες με παρομοιώσεις· και φυσικά οι θεοί συνεχώς παρεμβαίνουν και η σκηνή σταθερά μετατοπίζεται από τη σύγκρουση στο πεδίο της μάχης στη διαμάχη επάνω στον Όλυμπο.» ((Edwards M.W., σελ. 105-106).

«Οι μονομαχίες αποτελούν τυπικές σκηνές στην Ιλιάδα: σταματά η αθρόα υσμίνη, οι αντίπαλοι στρατοί αποθέτουν τα όπλα τους και γίνονται θεατές την ώρα που δύο έξοχοι (ένας από το κάθε στρατόπεδο) μονομαχούν "μέχρι θανάτου". Μάλιστα υποστηρίχτηκε ότι περιγραφές μονομαχιών υπήρξαν οι πρώτοι πυρήνες της επικής ποίησης. Στην Ιλιάδα έχουμε αρκετές σκηνές αυτού του τύπου, πιο συγκεκριμένα τις μονομαχίες: Μενέλαου - Πάρη (Γ 310-382), Διομήδη - Αινεία (Ε 166-318), Αίαντα - Έκτορα (δύο: Η 161-322 και Ξ 402-439) και Αχιλλέα - Έκτορα στο Χ. Μπορούμε ακόμη να αναφέρουμε τη μονομαχία Δαβίδ - Γολιάθ, μονομαχίες στον ακριτικό και κλέφτικο επικό κύκλο, τη μεγάλη μονομαχία Ερωτόκριτου - Άριστου στο Δ' βιβλίο του Ερωτόκριτου.

(Σπυρόπουλος Η.Σ., «Έκτορος...», σελ. 394).

2. Έκτορος και Αίαντος μονομαχία

«Ακολουθεί ο "αγών λόγων", τυπικό μοτίβο στις μονομαχίες. Εξάλλου ο εκφοβισμός του αντιπάλου με απειλητικές εκφράσεις και φωνές (καμιά φορά και μόνο το ηχητικό βάρος των λέξεων —άσχετα από το περιεχόμενο— φέρνει αποτέλεσμα, π.χ. στο Ε 443 ο Διομήδης υποχωρεί "τυτθόν όπίσσω" ύστερα από το "φράζεο, Τυδεΐδη, και χάζεο" του Άρη, που ο Όμηρος τα χαρακτηρίζει "δεινά ομοκλήσας", ενώ το "δεινόν" βρίσκεται μόνο στην παρήχησή τους) είναι κοινός τύπος σε παλαιότερες εποχές· ας χρησιμοποιήσουμε την πληροφορία εθνολόγων ότι συγκρούσεις πολεμικές πρωτογόνων κρίνονται από το ποιος θα κάνει (με φωνές και χτυπήματα) περισσότερο θόρυβο από τον άλλο, που γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο τρέπεται σε φυγή. Εδώ ο Αίας με ελαφρή ειρωνεία δείχνει στον Έκτορα σε τι δεινή θέση βρίσκεται και, αφού βρίσκει τρόπο να συγκριθεί με τον Αχιλλέα, του δίνει το προβάδισμα στον αγώνα. Με τη σειρά του ο Έκτορας, αφού αρχίσει με μια πολύ εγκωμιαστική προσφώνηση προς τον αντίπαλό του, μας δίνει τις δυο αρετές του πολεμιστή που σε υψηλότατο βαθμό τον διακρίνουν: την πολεμική τέχνη και τον ιπποτισμό, που του απαγορεύει να χτυπήσει πισώπλατα.

Η μονομαχία αρχίζει· καθώς ούτε από μακριά ούτε "εκ του συστάδην" η ανταλλαγή ισχυρότατων χτυπημάτων δε φέρνει αποτέλεσμα (η αντοχή των ασπίδων και η δεξιότητά τους τους προφυλάσσουν) άλλο εκτός από τον ελαφρό τραυματισμό του Έκτορα, συνεχίζουν με εκσφενδονισμό τεράστιων λίθων, που έχει ως αποτέλεσμα την ολοφάνερη υπεροχή του Αίαντα ―αν δεν έβαζε το χέρι του ο Απόλλων δε θα σηκωνόταν εύκολα από το πέσιμό του ο Έκτορας. Αυτή η παρέμβαση του θεού δίνει τέλος στη μονομαχία, όχι βέβαια από κόπωση ή απροθυμία των δύο μονομάχων (κάθε άλλο, αφού ήταν έτοιμοι να συνεχίσουν αυτοσχεδόν ξιφέεσσι)· είναι οι Αχαιοί και οι Τρώες που στέλνουν τους επισημότερους κήρυκές τους, το σκήπτρο των οποίων επιβάλλει την εκεχειρία.

[...] Είμαστε υποχρεωμένοι κατά την επεξεργασία του [επεισοδίου] να επιμένουμε στην πραγμάτευση των χαρακτηριστικών λεπτομερειών που αφορούν την τέχνη του πολέμου και του πολεμιστή. (Εξάλλου, το είπαμε και παραπάνω, όταν διδάσκουμε Ιλιάδα έχουμε να κάνουμε με πολεμικό έπος, έπος Άρεως μεστόν). Η ενότητά μας —στα λόγια και τα έργα που περιέχει — παρουσιάζει ένα πλήθος επιμέρους στοιχείων που μας εισάγουν στην πολεμική ατμόσφαιρα, στον κόσμο του πολέμου και μας βοηθούν να ανιχνεύσουμε το ήθος του έξοχου πολεμιστή· διακρίνονται οι πολεμικές αρετές όπως: αυτοπεποίθηση, τόλμη, δύναμη, πολεμική τέχνη και ακόμα: το στενό δέσιμο του πολεμιστή με τα όπλα του, το φιλότιμο, την ιπποτική εκτίμηση του αντιπάλου, τη "μεγαλοψυχία", τη λαχτάρα για υστεροφημία.

Στο τέλος, θα έρθει η σειρά του Ομήρου. Με το επεισόδιο αυτό έχουμε άλλη μια ευκαιρία να δούμε τον μεγάλο καλλιτέχνη και τον πνευματικό, ψυχικό και ηθικό του κόσμο. Ήδη έχουμε γνωρίσει τη μεγάλη τέχνη του (αφηγηματικές και δραματικές αρετές, σύλληψη εκφραστικών χαρακτηριστικών μιας προσωπικότητας, εικόνες, παρομοιώσεις κτλ.). Εκείνα όμως στα οποία πρέπει να σταθούμε περισσότερο είναι: α) Η ικανότητα του Ομήρου να στήνει μπροστά στα μάτια μας αξεπέραστες σε κάλλος, μνημειακές θα λέγαμε, σκηνές. β) Η συμπάθεια που νιώθει για τους ήρωές του. Θαρρείς μοναδική του φροντίδα είναι να δείξει πόσο μεγάλοι, πόσο γενναίοι, πόσο ευγενικοί και αξιοθαύμαστοι είναι ο Σαλαμίνιος Αίας και ο Τρωαδίτης Έκτορας. Μάλιστα, για να καμαρώσουμε κι εμείς τη λεβεντιά τους σ' όλο το μεγαλείο της και χωρίς αγωνία (γιατί η αγωνία θα μας έκανε να χαρούμε λιγότερο τη λεβεντιά του ενός ή του άλλου — ανάλογα με τις συμπάθειές μας) φρόντισε να μας απαλλάξει από αυτήν, διαβεβαιώνοντάς μας προκαταβολικά δύο φορές (στ. 52 και 205) ότι και ο ένας και ο άλλος μόνο δόξα θ' αποχτήσουν από τη σκληρή τους αναμέτρηση. Μαζί μας τους καμαρώνουν και οι θεοί, ο Απόλλων και η Αθηνά, σκαρφαλωμένοι στη φηγό, ανδράσι τερπόμενοι (στ. 61). Μόνο δεν μπορώ να πω με σιγουριά αν τον θαυμασμό μας αυτό για τους δυο έξοχους ήρωες τον τονώνει ή τον μειώνει η επιμονή του Ομήρου να βάζει πάνω από όλους τον μεγάλο απόντα, τον Αχιλλέα, όπως εδώ βάζει τον Αίαντα να τον εξυμνεί (στ. 228): Αχιλλήα ρηξήνορα θυμολέοντα. Μπορεί ακόμη το ισόπαλο αποτέλεσμα να υπαινίσσεται ό,τι θα ακολουθήσει ως την μήνιδος απόρρησιν: όσος αγώνας κι αν γίνει, όσα χτυπήματα κι αίματα κι αν δούμε ακρισία θα επικρατεί, εφόσον απουσιάζει ο Αχιλλέας.»

(Σπυρόπουλος Η.Σ., «Έκτορος...», σελ. 391-397)

3. Η ουδετερότητα του Ομήρου

«Και φυσικά και ηθικά κατώτερος ο Έχτορας από τον Αίαντα στο Η; Στην ομηρική ιεραρχία της παλικαριάς, που δεν έχει ακόμα μελετηθεί συστηματικά, ο Αίας είναι, έξω από τη γρηγοράδα των ποδιών, ισάξιος με τον Αχιλλέα (Ν 324 κ.)· δεν είναι λοιπόν παράξενο αν στο Η ο Έχτορας, βλέποντάς τον να έρχεται πελώριος, μειδιόων βλοσυροΐσι προσώπασι, μακρά βιβάς, κραδάων δολιχόσκιον έγχος (211 κκ.), νιώθει την καρδιά του να χτυπάει από φόβο (216). Έτσι εξαίρεται ο Αχαιός πολεμιστής. Η γνώμη όμως πως η αντίδραση τον Έχτορα δίνεται σκόπιμα, για να φανεί η κατωτερότητά του μπροστά στους Έλληνες, είναι απαράδεχτη. Μήπως δε μονομαχεί ο Έχτορας με τον Αίαντα παρ' όλο τον παροδικό του φόβο; Μήπως ο Ιδαίος δεν αναγνωρίζει και των δύο την παλικαριά (281 αμφω αιχμητά); Έξω από αυτά, στον φόβο που νιώθει ο Έχτορας αντικρίζοντας τον Έλληνα ήρωα αντιστοιχεί στην ίδια μέσα σκηνή ο φόβος που νιώθουν όλοι οι Έλληνες —μέσα σ' αυτούς υποτίθεται και ο ίδιος ο Αίαντας!— μπροστά στον Έχτορα, μόλις εκείνος τους προτείνει μονομαχία (δείσαν υποδέχθαι, 93)· και γίνεται ολόκληρο ζήτημα (92-160), ώσπου να πάρουν ξανά κουράγιο. Εδώ είναι ο Τρώας που θέλει να τιμήσει ο ποιητής. Είχε ξεχάσει άραγε στο μεταξύ τα πατριωτικά του αισθήματα; [.]

Η αντίληψη πως ο Όμηρος προδίνει τον ποιητή για το χατίρι του πατριώτη είναι αστήριχτη. Ένας ποιητής με τον μικρόψυχο εθνικό φανατισμό που του αποδίδεται δεν θα αποφάσιζε ποτέ να παρουσιάσει τον αρχιστράτηγο των Αχαιών να προτείνει δύο φορές στους δικούς του να λύσουν την πολιορκία και να γυρίσουν ντροπιασμένοι στην Ελλάδα (Ι 26 κκ., Ξ 74 κκ.)· ούτε θα παρουσίαζε άλλους Αχαιούς βασιλιάδες —τον Αχιλλέα (Α 149 κκ., 225 κκ.), τον Διομήδη (Ι 32 κκ.), τον Οδυσσέα (Ξ 83 κκ.)— να κακομεταχειρίζονται τον αρχηγό τους· ούτε και θα μείωνε τον Μενέλαο στο Η 120 κκ., βάζοντας τον αδερφό τον να τον πείθει να ξαρματωθεί, αν δεν ήθελε να σκοτωθεί από το χέρι τον Έχτορα.

Ο Όμηρος δεν έπλασε την Ιλιάδα του σε διχασμό ψυχής, αλλού ποιητής και αλλού πατριώτης· αισθητικά και μόνο ήταν τα κριτήρια που καθόριζαν τη δημιουργία του· κανένας σωβινισμός δεν τον έσπρωχνε να παρουσιάσει τους Αχαιούς ανώτερους. Σαν ποιητής άλλωστε ένιωθε βαθύτατη αγάπη για τα πλάσματά του όλα, είτε στους Αχαιούς ανήκαν είτε στους Τρώες. [.]

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Όμηρος ήξερε να ξεχωρίζει τους Έλληνες από τους Τρώες. Ήξερε όμως, καλύτερα από τους νεότερους κριτικούς του, πως αν εμείωνε την αρετή των Τρώων, την ίδια στιγμή θα έχανε μεγάλο μέρος από την αξία της και των Ελλήνων η αρετή. Έπειτα η παράδοση του πολέμου παρουσίαζε τους Τρώες να υπερασπίζονται την πατρική τους γη, και ας ήταν οι αίτιοι του πολέμου· οι Έλληνες ήταν οι επιδρομείς, και ας είχαν το δίκιο με το μέρος τους. Έτσι ο ποιητής θα βάλει στου Έχτορα το στόμα τον αθάνατο λόγο: εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης (Μ 243). Για τον ίδιο λόγο τις τόσο ανθρώπινες σχέσεις των πολεμιστών με τους δικούς των —γυναίκες, παιδιά, γέρους γονείς—, καθώς γυρίζουν από τη μάχη, θα τις δώσει από την πλευρά των Τρώων μόνο. Ο ποιητής στέκει πάνω από το φοβερό αλώνι του πολέμου σε άψογη ουδετερότητα, συμπονώντας την κοινή μοίρα των ανθρώπων, συμπαθώντας τους δύο αντίμαχους λαούς — σαν τον Δία, που μέσα στων άλλων θεών του Ολύμπου τη μεροληπτική στάση κρατιέται πάνω από τα πάθη, συμπονεί και τους δύο λαούς (Υ 21) και με πολλή χαρά θα έβλεπε την ειρήνη ανάμεσά τους (Δ 16 κκ.).»

(Κακριδής Ι.Θ., Ξαναγυρίζοντας..., σελ. 103-105)