α) παράγωγα ουσιαστικά

Τα παράγωγα ουσιαστικά παράγονται από: α) άλλα ουσιαστικά, β) επίθετα, γ) ρήματα, δ) επιρρήματα.

 

α) Ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά:

Τα ουσιαστικά που παράγονται από άλλα ουσιαστικά χωρίζονται, ανάλογα με τη σημασία τους στις εξής κατηγορίες.

 

1. Υποκοριστικά ή χαϊδευτικά:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

2. Μεγεθυντικά:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

3. Περιεκτικά, αυτά που δηλώνουν τον χώρο που περιέχει ένα πλήθος από αντικείμενα τα οποία δηλώνονται στη ριζική λέξη:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

4. Εθνικά ή πατριδωνυμικά, αυτά που δηλώνουν τον άνθρωπο που κατάγεται από κάποιον τόπο:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

5. Τοπικά, αυτά που δηλώνουν τόπο:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

6. Επαγγελματικά, αυτά που δηλώνουν επάγγελμα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

7. Ανδρωνυμικά, αυτά που χρησιμοποιούνται για γυναίκες και προέρχονται από το βαφτιστικό ή οικογενειακό όνομα του άνδρα:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

8. Άλλες καταλήξεις ουσιαστικών που προέρχονται από ουσιαστικά είναι:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

β) Ουσιαστικά που παράγονται από επίθετα:

Οι πιο συνηθισμένες καταλήξεις είναι:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

γ) Ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα:

Τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα χωρίζονται, ανάλογα με τη σημασία τους στις εξής κατηγορίες:

 

1. αυτά που δηλώνουν το πρόσωπο που ενεργεί:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

2. αυτά που δηλώνουν ενέργεια ή το αποτέλεσμα της ενέργειας:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

3. αυτά που δηλώνουν το όργανο ή το μέσο μιας ενέργειας και τον τόπο της ενέργειας:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

β) παράγωγα επίθετα

 

 

Τα παράγωγα επίθετα παράγονται από: α) ουσιαστικά, β) άλλα επίθετα, γ) ρήματα, δ) επιρρήματα

 

α) Επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά:

Τα επίθετα που παράγονται από ουσιαστικά έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

β) Επίθετα που παράγονται από επίθετα:

Τα επίθετα που παράγονται από επίθετα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

γ) Επίθετα που παράγονται από ρήματα:

Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

δ) Επίθετα που παράγονται από επιρρήματα:

Τα επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

 

γ) παράγωγα ρήματα

 

 

Τα παράγωγα ρήματα παράγονται από: α) ονόματα, β) ρήματα, δ) επιρρήματα

 

α) Ρήματα που παράγονται από ονόματα:

Τα ρήματα που παράγονται από ονόματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

β) Ρήματα που παράγονται από ρήματα:

Τα ρήματα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

γ) Ρήματα που παράγονται από επιρρήματα:

Τα ρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

 

δ) παράγωγα επιρρήματα

 

 

Τα παράγωγα επιρρήματα παράγονται από: α) επίθετα και μετοχές, β) αντωνυμίες, γ) άλλα επιρρήματα

 

α) Επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές:

Τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα και μετοχές έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

β) επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες:

Τα επιρρήματα που παράγονται από αντωνυμίες έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

γ) επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα:

Τα επιρρήματα που παράγονται από επιρρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

 

 

α) σύνθεση με αχώριστα μόρια (προθήματα)

 

Αχώριστα μόρια ή προθήματα είναι λέξεις μονοσύλλαβες ή δισύλλαβες που είτε σχηματίστηκαν τα νεότερα χρόνια (λαϊκά μόρια) είτε προέρχονται από προθέσεις ή από άκλιτες λέξεις της αρχαίας ελληνικής (λόγια μόρια). Τα λαϊκά μόρια δε χρησιμοποιούνται μόνα τους στον λόγο. Τα λόγια χρησιμοποιούνται μόνα τους στον λόγο σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις και ιδιαίτερα σε παγιωμένες φράσεις από τα αρχαία ελληνικά που λέγονται και στις μέρες μας, π.χ. «συν Αθηνά και χείρα κίνει»

 

Σύνθεση με αχώριστα λαϊκά μόρια

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Σύνθεση με αχώριστα λόγια μόρια

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

 

 

β) σύνθεση με ένωση λέξεων

 

 

Στη σύνθεση με ένωση λέξεων ενώνονται δύο λέξεις για να σχηματίσουν μια νέα λέξη.

Η πρώτη λέξη ονομάζεται α' συνθετικό και η δεύτερη β' συνθετικό.

Οι λέξεις που ενώνονται μπορεί να είναι ουσιαστικά, επίθετα, αριθμητικά, ρήματα, μετοχές, επιρρήματα και προθέσεις.

Οι λέξεις που προέρχονται από τη σύνθεση μπορεί να είναι:

α) της ίδιας γραμματικής κατηγορίας, π.χ. επίθετο + επίθετο = επίθετο, π.χ. (άσπρο + μαύρο = ασπρόμαυρο), ρήμα + ρήμα (μπαίνω + βγαίνω = μπαινοβγαίνω)

β) διαφορετικής γραμματικής κατηγορίας, π.χ. επίθετο + ουσιαστικό = επίθετο (άγριο + κατσίκι = αγριοκάτσικο) ή επίρρημα + ρήμα = ρήμα (σιγά + κλαίω = σιγοκλαίω).

 

Η σημασία των σύνθετων λέξεων

 

Οι σύνθετες λέξεις ανάλογα με τη σημασία τους χωρίζονται σε τέσσερα είδη:

α) παρατακτικές, β) προσδιοριστικές, γ) κτητικές, δ) αντικειμενικές.

 

α) παρατακτικές σύνθετες είναι οι λέξεις που η σημασία τους αποτελεί τη σύνθεση των σημασιών που έχουν τα συνθετικά τους ή, για να το πούμε αλλιώς, σημαίνουν ό,τι και τα συνθετικά τους ενωμένα με τον σύνδεσμο και, π.χ.

αντρόγυνο = άντρας και γυναίκα

αλατοπίπερο = αλάτι και πιπέρι

βορειοανατολικά = βόρεια και ανατολικά

 

1η παρατήρηση: Το α' και β' συνθετικό των παρατακτικών συνθέτων ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία, π.χ.

ουσιαστικό + ουσιαστικό (ρυζόγαλο = ρύζι και γάλα)

επίθετο + επίθετο (στενόμακρο = στενό και μακρύ)

ρήμα + ρήμα (ανοιγοκλείνω = ανοίγω και κλείνω)

επίρρημα + επίρρημα (βορειοανατολικά = βόρεια και ανατολικά)

 

2η παρατήρηση: Σε παλαιότερες γραμματικές τα παρατακτικά σύνθετα χωρίζονταν σε δύο υποκατηγορίες:

 

α) παρατακτικά σύνθετα που τα δύο συνθετικά αποδίδονται στη σύνθετη λέξη ισότιμα και παράλληλα, π.χ.

αντρόγυνο = και άντρας και γυναίκα, γυναικόπαιδα = και γυναίκες και παιδιά.

Τα σύνθετα αυτά λέγονται και παρατακτικά ζευγαρωτά.

 

β) παρατακτικά σύνθετα που η σύνθετη λέξη εκφράζει μια διαφορετική σημασία από εκείνη των συνθετικών, κάτι ανάμεσα στα δύο συνθετικά π.χ. άνεμος βορειοδυτικός = φυσάει ανάμεσα στον βορρά και στη δύση, καμηλοπάρδαλη = ανάμεσα στην καμήλα και στη λεοπάρδαλη.

 

Η διάκριση ανάμεσα σ' αυτές τις δύο υποκατηγορίες δεν είναι και τόσο εύκολη.

 

β) προσδιοριστικές σύνθετες είναι οι λέξεις στις οποίες η σημασία του ενός συνθετικού προσδιορίζει τη σημασία του άλλου, π.χ.

αγριοκάτσικο (άγριο κατσίκι),

νεροπότηρο (ποτήρι του νερού)

σιγοτραγουδώ (σιγανά τραγουδώ).

 

Με άλλα λόγια το ένα συνθετικό λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός, επιρρηματικός προσδιορισμός ή προσδιορισμός σε γενική του άλλου συνθετικού, π.χ.

αγριοκάτσικο (άγριο =επιθετικός πρσδ. στο κατσίκι),

νεροπότηρο (του νερού = προσδ. σε γενική στο ποτήρι)

σιγοτραγουδώ (σιγανά = επιρρηματικός πρσδ. στο τραγουδώ).

 

γ) Κτητικές σύνθετες είναι οι λέξεις που δηλώνουν εκείνο το πρόσωπο ή το αντικείμενο που έχει κάτι ως κτήμα του ή ως χαρακτηριστικό του. Μπορούν να αναλυθούν στη φράση αυτός που έχει..., π.χ.

καλόκαρδη (αυτή που έχει καλή καρδιά),

μεγαλόσωμος (αυτός που έχει μεγάλο σώμα)

γαλανομάτης (αυτός που έχει γαλανά μάτια).

 

δ) Αντικειμενικές σύνθετες είναι οι λέξεις στις οποίες το ένα συνθετικό λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα που προκύπτει από το θέμα του άλλου συνθετικού. Τις περισσότερες φορές μπορούν να αναλυθούν στη φράση αυτός που κάνει... (ό,τι λέει το άλλο συνθετικό), π.χ.

χαρτοπαίκτης (αυτός που παίζει χαρτιά),

χορτοφάγος (αυτός που τρώει χόρτα),

διηγηματογράφος (αυτός που γράφει διήγημα),

ημεροδείκτης (αυτός που δείχνει την ημέρα).

 

Το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό των αντικειμενικών σύνθετων είναι  ρήμα ή αναλύεται σε ρήμα, οπότε το ένα συνθετικό λειτουργεί ως αντικείμενο του ρήματος π.χ.

χαρτοπαίκτης (χαρτιά + παίζω / τι παίζω; = χαρτιά),

χορτοφάγος (χόρτα + τρώω / τι τρώω; = χόρτα),

διηγηματογράφος (διήγημα + γράφω / τι γράφω; διήγημα)

ημεροδείκτης (ημέρα + δείκτης > δείχνω / τι δείχνει; την ημέρα).

 

ΠΡΟΣΟΧΗ: Κάθε σύνθετο που το ένα συνθετικό του είναι ρήμα δε σημαίνει ότι είναι και αντικειμενικό. Είδαμε προηγουμένως το σύνθετο σιγοτραγουδώ. Δεν είναι αντικειμενικό σύνθετο, γιατί το συνθετικό "σιγά" δεν απαντάει στην ερώτηση "τι τραγουδώ;"

 

Μπορείς να δεις κι ένα διαδραστικό βίντεο της Κωνσταντίνας Σάιτ

Άσκηση στα είδη των συνθέτων

 

 

 

Η μορφή των σύνθετων λέξεων

 

 

Κατά τον σχηματισμό μιας σύνθετης λέξης από τα δύο συνθετικά παρατηρούνται μερικές φορές κάποιες αλλαγές και αφορούν: α) το λεγόμενο συνθετικό φωνήεν, β) την αποκοπή του α' συνθετικού γ) τις αλλαγές στο τελικό φωνήεν του α' συνθετικού

 

Το συνθετικό φωνήεν

 

Κατά τη σύνθεση δύο λέξεων, όταν η πρώτη είναι κλιτή ή επίρρημα, ανάμεσα στις δύο λέξεις μπαίνει συνήθως το φωνήεν ο, που ονομάζεται συνθετικό φωνήεν, π.χ.

τσίχλα + φούσκα = τσιχλόφουσκα,

σιγά + τραγουδώ = σιγοτραγουδώ,

μικρή + μεγάλη = μικρομέγαλη,

γλυκός + αίμα = γλυκοαίματος

μικρός + ιδιοκτήτης = μικροϊδιοκτήτης

πρώτος + ύπνος = πρωτοΰπνι

έμπορος + υπάλληλος = εμποροϋπάλληλος

 

Παρατήρηση: το συνθετικό φωνήεν χάνεται:

Όταν το αρχικό φωνήεν του β' συνθετικού είναι α ή ο, το συνθετικό φωνήεν χάνεται, π.χ.

άγριος + άνθρωπος = αγριοάνθρωπος > αγριάνθρωπος

κάρβουνο + αποθήκη = καρβουνοαποθήκη > καρβουναποθήκη

γλυκός + ανάλατος = γλυκοανάλατος > γλυκανάλατος

Εξαίρεση: Εννοείται ότι το συνθετικό φωνήεν ο δε χάνεται πάντα· υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις όπου διατηρείται, π.χ.

βόρειος + ανατολικός = βορειοανατολικός

μεγάλος + αστός = μεγαλοαστός

Αποκοπή του α' συνθετικού

 

Σε κάποιες περιπτώσεις που το σύνθετο θα γινόταν πολύ μεγάλο και δυσκολοπρόφερτο, οι τελευταίες συλλαβές του α' συνθετικού κόβονται, μένει όμως το συνθετικό φωνήεν, π.χ.

ανεβαίνω + κατεβαίνω = όχι ανεβαινοκατεβαίνω αλλά ανεβοκατεβαίνω

ηλεκτρισμός + φωτισμός = όχι ηλεκτρισμόφωτισμός αλλά ηλεκτροφωτισμός

 

Αλλαγή (τροπή) του τελικού συμφώνου του α' συνθετικού

 

Όταν το α' συνθετικό μετά τη σύνθεση χάνει το τελικό του φωνήεν και το σύμφωνο που απομένει είναι κ, π, τ (άηχο στιγμιαίο), τότε αυτό μετατρέπεται αντίστοιχα σε χ, φ, θ.

Αυτό συμβαίνει γιατί και στα αρχαία ελληνικά τα κ, π, τ τρέπονταν σε χ, φ, θ όταν το β' συνθετικό ήταν δασυνόμενη λέξη, π.χ.

χ αντί κ: κακός + ὑποψία = καχυποψία

φ αντί π: από + αἷμα = αφαίμαξη, επί + ἕδρα = έφεδρος, υπό + ἥλιος = υφήλιος

θ αντί τ: κατά + ἕδρα = καθέδρα, αντί + υγιεινός = ανθυγιεινός

 

 

 

Παρασύνθετα

 

Παρασύνθετα λέγονται οι λέξεις που:

α) προέρχονται από ένα σύνθετο με την προσθήκη στο τέλος μιας παραγωγικής κατάληξης π.χ.

καλή + καρδιά = καλόκαρδος (σύνθετο) + -ίζω (παραγωγική κατάληξη) = καλοκαρδίζω (παρασύνθετο)

ανά + κύκλωση = ανακύκλωση (σύνθετο) + -σιμο (παραγωγική κατάληξη) = ανακυκλώσιμο (παρασύνθετο)

γαλανό + μάτι = γαλανομάτης (σύνθετο) + -ικο (παραγωγική κατάληξη) = γαλανομάτικο (παρασύνθετο)

 

β) σχηματίζονται από την ένωση δύο λέξεων και την προσθήκη της παραγωγικής κατάληξης, χωρίς οι δύο λέξεις που ενώθηκαν να σχηματίζουν σύνθετη λέξη, π.χ.

χθες + βράδυ + -ινό (παραγωγική κατάληξη) = χθεσινοβραδινό (παρασύνθετο)

βοράς + δύση + -ικός (παραγωγική κατάληξη) = βορειοδυτικός (παρασύνθετο)

Αιγαίο + πέλαγος + -ικός (παραγωγική κατάληξη) = Αιγαιοπελαγίτικος (παρασύνθετο)

 

Στην ουσία ένα παρασύνθετο είναι μια παράγωγη λέξη.

 

Πολυλεκτικά σύνθετα

 

Τα πολυλεκτικά σύνθετα είναι τριών ειδών:

 

Οι πολυσύνθετες λέξεις, που αποτελούνται από τρία ή περισσότερα συνθετικά, π.χ. παλαιοβιβλιοπώλης (= παλαιός + βιβλίο + πουλώ).

 

Οι λεξικές φράσεις, που αποτελούνται από:

α) επίθετο + ουσιαστικό, π.χ. παιδική χαρά, ηλιακή ενέργεια, εκδοτικός οίκος,

β) ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική, π.χ. λεξικό τσέπης, φακοί επαφής, πλυντήριο πιάτων

και έχουν παγιωθεί ως εκφράσεις με ιδιαίτερη σημασία.

 

Τα παραθετικά σύνθετα, τα οποία είναι ζεύγη λέξεων που βρίσκονται στην ίδια πτώση και συνδέονται μεταξύ τους πιο χαλαρά από ό,τι τα σύνθετα που προέρχονται από σύνθεση δύο ή περισσότερων λέξεων. Οι σημασιολογικές σχέσεις μεταξύ των δύο λέξεων είναι οι εξής:

α) η σημασία της δεύτερης λέξης προσθέτει μια σημασία στην πρώτη λέξη (σχέση κατηγορουμένου), π.χ. ο νόμος πλαίσιο (= ο νόμος που είναι νόμος, αλλά λειτουργεί ως πλαίσιο αρχών), παιδί θαύμα, χώρα μέλος

β) η σημασία της δεύτερης λειτουργεί ως παρομοίωση της πρώτης (σχέση μεταφορική), π.χ. λέξη κλειδί (= λέξη που μοιάζει να λειτουργεί σαν κλειδί)

Γράφονται είτε με ενωτικό ανάμεσά τους είτε χωρίς ενωτικό, π.χ. λέξη-βάση, αλλά και λέξη βάση.

 

 

 

 

Γνήσια και καταχρηστική σύνθεση

 

 

Γνήσια σύνθεση είναι η δημιουργία σύνθετων λέξεων κατά την οποία παρατηρούνται αλλαγές στην αρχική μορφή του α΄ ή και του β΄ συνθετικού, π.χ. θαλασσοπούλι από θάλασσα + πουλί, αλατοπίπερο από αλάτι + πιπέρι.

 

H καταχρηστική σύνθεση είναι η δημιουργία σύνθετων λέξεων στις οποίες δεν έχει μεταβληθεί η αρχική μορφή των συνθετικών τους, π.χ. Nεάπολη από Nέα + πόλη, Πανεπιστημιούπολη από Πανεπιστημίου + πόλη.

 

 

 

Αρκτικόλεξα και ακρωνυμίες

 

Αρκτικόλεξα ονομάζονται οι λέξεις που σχηματίζονται από τα αρχικά των λέξεων μιας φράσης, π.χ. Ο.Τ.Ε (Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας), Ο.Υ.Θ. (Οργανισμός Ύδρευσης Θεσσαλονίκης)

 

Συνηθισμένα αρκτικόλεξα είναι:

Α.Ε. = Ανώνυμη Εταιρεία

Δ.Ε.Η. = Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού

Δ.Σ. = Διοικητικό Συμβούλιο, Δημοτικό Συμβούλιο

Δ.Χ. = Δημόσιας Χρήσης (αυτοκίνητο)

Ε.Ε. = Ευρωπαϊκή Ένωση

Ε.Κ.Α.Β. = Εθνικό Κέντρο Άμεσης Βοήθειας

Ε.Μ.Υ. = Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία

Ε.Ο.Τ. = Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού

Η.Π.A.= Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής

Ι.Κ.Α. = Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων

Ι.Κ.Υ. = Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών

Ι.Χ. = Ιδιωτικής Χρήσης (αυτοκίνητο)

Ο.Η.Ε. = Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών

Ο.Σ.Ε. = Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος

Φ.Π.Α. = Φόρος Προστιθέμενης Αξίας

 

Ακρωνυμίες ονομάζονται οι λέξεις που σχηματίζονται από τις αρχικές συλλαβές των λέξεων που αποτελούν μια φράση, π.χ. ΠΡΟΠΟ (προγνωστικά ποδοσφαίρου).

 

Συνηθισμένες ακρωνυμίες είναι:

ΕΛ.ΚΕ.ΠΑ = ΕΛληνικό ΚΕντρο ΠΑραγωγικότητας

ΕΛ.ΤΑ. = ΕΛληνικά ΤΑχυδρομεία

ΒΙ.ΠΕ.ΘΕ. = ΒΙομηχανική ΠΕριοχή Θεσσαλονίκης

ΕΛ.ΑΣ. = ΕΛληνική ΑΣτυνομία

ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. = ΔΗμοτικό ΠΕριφεριακό ΘΕατρο