Η νέα ελληνική γλώσσα προήλθε από την αρχαία ελληνική και είναι αποτέλεσμα συνεχούς εξέλιξης μέσα στους αιώνες. Η συγγένεια της αρχαίας και της νέας ελληνικής είναι σαφής, αρκεί να δούμε πόσες λέξεις, καταλήξεις, σημασίες κ.ά. της αρχαίας γλώσσας επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας ή πόσες φράσεις αρχαίες και αρχαιοπρεπείς λόγιες χρησιμοποιούνται σήμερα στον γραπτό ή προφορικό λόγο της νέας ελληνικής. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
Χρησιμοποιείτε ή ακούτε συχνά ανάλογες φράσεις; Να τις σημειώσετε στα παρακάτω κενά:
Μετάφραση
Κατέβασε το αρχείο, για να γράψεις τη μετάφρασή σου 
Κατέβασε τη μετάφραση σε αρχείο
Άσκηση για τη μετάφραση:
σύρε κι άσε
Εκφράσεις από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά
σύρε κι άσε
Δες τη μετάφραση κάθε σειράς πατώντας στο μ ή
εμφάνισε - απόκρυψε όλη τη μετάφραση πατώντας εδώ
μ νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ
μ εὖ ἀγωνίζεσθαι
μ πὺξ λὰξ
μ κύκνειον ἄσμα
μ δημοσίᾳ δαπάνη
μ τὰ παιδία παίζει
μ γνῶθι σαυτὸν
μ ἔπεα πτερόεντα
μ τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ
μ εὕρηκα! εὕρηκα!
μ εὖ ζῆν
μ μολών λαβέ
μ μὴ μου ἅπτου
μ καινὰ δαιμόνια
μ στήλη ἅλατος
μ ἆρον ἆρον
μ ἀπὸ μηχανῆς θεὸς
μ γόρδιος δεσμὸς
Κατέβασε το αρχείο, για να γράψεις τη μετάφρασή σου
Κατέβασε τη μετάφραση σε αρχείο
Άσκηση για τη μετάφραση:
σύρε κι άσε
Εκφράσεις από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά
σύρε κι άσε
,
λάξ = με κλωτσιές (από το λαξ βγαίνει η λέξη «λάκτισμα». Ίσως, αν παρακολουθείς πόδοσφαιρο να έχεις ακούσει την έκφραση «εναρκτήριο λάκτισμα».
Ο Σωκράτης πίστευε, σ' αντίθεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους, ότι ο κύκνος πεθαίνοντας τραγουδάει με περισσότερη χαρά από τις προηγούμενες φορές, γιατί με τον θάνατό του θα πήγαινε κοντά στον θεό Απόλλωνα που ήταν πατέρας του.
Διαβάζουμε στο έργο «Φαίδων» του Πλάτωνα:
καί, ὡς ἔοικε, τῶν κύκνων δοκῶ φαυλότερος ὑμῖν εἶναι τὴν μαντικήν, οἳ ἐπειδὰν αἴσθωνται ὅτι δεῖ αὐτοὺς ἀποθανεῖν, ᾄδοντες καὶ ἐν [85a] τῷ πρόσθεν χρόνῳ, τότε δὴ πλεῖστα καὶ κάλλιστα ᾄδουσι, γεγηθότες ὅτι μέλλουσι παρὰ τὸν θεὸν ἀπιέναι οὗπέρ εἰσι θεράποντες. οἱ δ’ ἄνθρωποι διὰ τὸ αὑτῶν δέος τοῦ θανάτου καὶ τῶν κύκνων καταψεύδονται, καί φασιν αὐτοὺς θρηνοῦντας
τὸν θάνατον ὑπὸ λύπης ἐξᾴδειν...
Μετάφραση: Καθώς φαίνεται, θα σας δίνω την εντύπωση ότι στη μαντική είμαι χειρότερος από τους κύκνους, οι οποίοι, όταν αισθάνονται ότι πλησιάζει το τέλος τους, τραγουδούν βέβαια και προηγουμένως, αλλά τότε είναι πια που τραγουδούν πολύ και περίφημα, επειδή αισθάνονται χαρά, διότι πρόκειται να πάνε κοντά στον θεό, του οποίου είναι θεράποντες. Αλλά οι άνθρωποι, με τον φόβο που έχουν του θανάτου, συκοφαντούν ακόμη και τους κύκνους και λέγουν ότι από τη λύπη τους τραγουδούν θρηνώντας για τον θάνατό τους...
το κείμενο εδώ
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οι μεγάλοι σοφοί της αρχαιότητας ανέθεσαν τις φράσεις γνῶθι σ᾿ αὐτόν και μηδὲν ἄγαν στο μαντείο των Δελφών.
Διαβάζουμε στο έργο Πρωταγόρας:
«οὗτοι καὶ κοινῇ συνελθόντες ἀπαρχὴν τῆς σοφίας ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι εἰς τὸν νεὼν τὸν ἐν Δελφοῖς, γράψαντες ταῦτα ἃ δὴ πάντες ὑμνοῦσιν, Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν.»
Η φράση είναι παρμένη από τον Όμηρο. Στην Ιλιάδα (Α 201) διαβάζουμε:
καί μιν φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα
Μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή: και κράζοντάς τη με ανεμάρπαστα της συντυχαίνει λόγια
Μετάφραση Πολυλά: καὶ ὁμίλησε πρὸς τὴν θεὰν μὲ λόγια φτερωμένα
Μετάφραση Πάλλη: Και κράζοντάς την της λαλεί δυο φτερωμένα λόγια
Εὕρηκα αναφώνησε ο Αρχιμήδης, όταν ανακάλυψε τον νόμο της άνωσης των σωμάτων. Σήμερα τη χρησιμοποιούμε, όταν βρίσκουμε τη λύση σ' ένα δύσκολο πρόβλημα.
Χρησιμοποιείται επίσης από τις ελληνικές βιομηχανίες (δες εδώ), από τις ξένες (εδώ) ή είναι τίτλος αμερικάνικης τηλεοπτικής σειράς. Υπάρχει ακόμη κι αμερικανική πόλη στην Καλιφόρνια με την ονομασία City of Eureka.
Τη φράση την είπε ο Λεωνίδας προς τον Ξέρξη στις Θεμοπύλες, όπως διαβάζουμε στον Πλούταρχο:
"Πάλιν δὲ τοῦ Ξέρξου γράψαντος «Πέμψον τὰ ὅπλα», ἀντέγραψε «μολὼν λαβέ» "
Τη φράση τη χρησιμοποίησε ο Χριστός απευθυνόμενος προς τη Μαρία μετά την ανάστασή Του: "μή μου ἄπτου, οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα"
Δες μια σχετική εικόνα
Η φράση αποτελεί και την ονομασία ενός φυτού, το οποίο είναι πολύ ευαίσθητο και, μόλις το αγγίξει κάποιος, αμέσως κλείνει τα φύλλα του.
Μια από τις κατηγορίες εναντίον του Σωκράτη ήταν ότι έφερνε στην Αθήνα «καινὰ δαιμόνια», δηλαδή νέες θεότητες.
Σήμερα χρησιμοποιούμε τη φράση όταν αναφερόμαστε σε νεωτεριστικές ιδέες που είναι αντίθετες με τις απόψεις που επικρατούν.
Καθώς έφευγε ο Λωτ και η οικογένειά του από τα Σόδομα, η γυναίκα του, παρά τις προειδοποιήσεις του Λωτ, γύρισε να δει την καταστροφή της πόλης. Την ίδια στιγμή έγινε «στήλη άλατος». Διαβάζουμε στην Παλαιά Διαθήκη:
"καὶ ἐπέβλεψεν ἡ γυνὴ αὐτοῦ εἰς τὰ ὀπίσω καὶ ἐγένετο στήλη ἄλατος"
Άλλη μια φράση που τη βρίσκουμε στην Αγία Γραφή και συγκεκριμένα στο Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον 19.15:
Με τη φράση αυτή παρακινούσε ο ιουδαϊκός όχλος τον Πιλάτο να σταυρώσει τον Χριστό φωνάζοντας: «ἆρον ἆρον σταύρωσον αὐτόν.»
Τη φράση τη χρησιμοποιούμε κι εμείς σήμερα όταν θέλουμε να πούμε ότι κάτι έγινε πολύ γρήγορα, πχ. άρον άρον μάζεψε τα πράγματα κι έφυγε.
Μερικές
φορές στο τέλος ενός θεατρικού έργου στο αρχαίο θέατρο, εμφανιζόταν ένας θεός, ο οποίος κατέβαινε στη σκηνή με ένα ειδικό μηχάνημα (μηχανή ή αιώρημα) και με την παρέμβασή του έδινε τη λύση στο έργο.
Η φράση χρησιμοποιείται και διεθνώς, μεταφρασμένη στα Λατινικά ως: deus ex machina.
Με τη λατινική εκδοχή υπάρχει και ροκ συγκρότημα. Άκουσε το τραγούδι Motorpsycho
Ακολουθούν κάποιοι πίνακες ζωγραφικής με τον Μ. Αλέξανδρο να κόβει
τον γόρδιο δεσμό.
Κάνε κλικ για μεγέθυνση.
Στο προοίμιο της Ὀδύσσειας απαντούν λέξεις που χρησιμοποιούνται και στη Νέα Ελληνική με την ίδια σημασία: Μοῦσα, πολύ, ἱερός, ἄνθρωπος, πόντος, ψυχή, ἑταῖρος, νόστος, αὐτός, θεά.
Λέξεις και φράσεις από το γλωσσικό μας παρελθόν (Φωτόδεντρο)
Η Αρχαία Ελληνική (μέσω και της Λατινικής στην περίπτωση των γαλλικών, των ισπανικών, των ιταλικών και των ρουμανικών) προσέφερε λέξεις ή ρίζες λέξεων σε όλες τις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες:
"…Our critical problems such as the numismatics plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch… In parallel, a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic…"
Απόσπασμα από ομιλία του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στις 26/9/1957. Ποιος, κατά τη γνώμη σας, ήταν ο σκοπός του ομιλητή;
Η ομιλία του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο
Αν γνωρίζετε άλλες ξένες λέξεις με ελληνική προέλευση, να τις σημειώσετε στα παρακάτω κενά:
Ελληνικές λέξεις στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αλβανικά, ρωσικά
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η ανίχνευση λέξεων που χρησιμοποιούμε στη Νέα Ελληνική και θεωρούνται δάνεια από ξένες, ενώ στην πραγματικότητα είναι ελληνικές λέξεις που... ταξίδεψαν και επέστρεψαν στον τόπο τους. Πρόκειται για αντιδάνεια, όπως είναι λ.χ.
η λ. «καναπές» < γαλλ. canapé < λατ. conopeum < ελλ. κωνωπεῖον,
η λ. «πέναλτι» < μεσαιων. λατ. poenalitas < λατ. poenalis < λατ. poena < ελλ. ποινή.
Οι Έλληνες και η ελληνική γλώσσα
Παράδειγμα διαλόγου σε παράσταση αγγείου, ο οποίος στη ν.ε. αποδίδεται ως εξής:
«Ένα χελιδόνι!», «Μα τον Ηρακλή, ήρθε η άνοιξη!»
(παράσταση σε αττικό αγγείο, 6ος αι. π.Χ., Αγία Πετρούπολη).
Η Αρχαία Ελληνική γλώσσα αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ελλήνων. Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας αρχίζει πριν από 40 αιώνες περίπου. Τα παλαιότερα μνημεία της είναι οι πινακίδες της γραμμικής γραφής Β΄ (περ. 1450-1200 π.Χ.), που ήταν γραμμένες σε συλλαβογραφικό αλφάβητο. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελληνική αποτελεί μοναδικό παράδειγμα γλώσσας με αδιάκοπη ιστορική συνέχεια. Έτσι, μπορούμε να μιλάμε για ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Η παλαιότερη γραπτή πινακίδα της γραμμικής β' που έχει βρεθεί.
Τα συλλαβογράμματα της γραμμικής β'.
Περισσότερες πληροφορίες στο
ΙΜΕ
Τα κείμενα που έχουν διασωθεί, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα, αποτελούν τις μαρτυρίες του παρελθόντος. Η επαφή με τα πρωτότυπα κείμενα έχει την ίδια σημασία με το άγγιγμα ενός αγάλματος, καθώς αποκομίζουμε μια αίσθηση οικειότητας με το παρελθόν μας.
Η καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου
Οι Φοίνικες και οι Έλληνες
Το φοινικικό αλφάβητο εισάγεται στην Ελλάδα κατά την περίοδο ακμής των σχέσεων Φοινίκων και Ελλήνων, δηλ. μεταξύ 12ου και 9ου αι. π.Χ. Ήταν ένα συμφωνογραφικό – συλλαβογραφικό αλφάβητο, το οποίο περιλάμβανε 21 συλλαβογράμματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε και σε κάποιες συλλαβές, π.χ. το τ = τ, τα, τε, το, τι. Τα γράμματα Ξ, Φ, Χ, Ψ, Ω έλειπαν, ενώ υπήρχαν επιπλέον το δίγαμμα (F) και το κόππα (Ϟ).
Παράδειγμα: Η λέξη «μαθητής», εάν υπήρχε, στο φοινικικό σύστημα θα γραφόταν «μ.θ.τ.ς», θα μπορούσε δηλ. κάποιος που δεν καταλαβαίνει καλά τα συμφραζόμενα να διαβάσει «μαθητές» ή «μαθητάς» (αιτ. πληθ.) ή «μαθητός» (= αυτός που μπορεί να μαθευτεί).
Οι Έλληνες έκριναν ότι το αλφάβητο αυτό θα προκαλούσε δυσκολίες. Το προσάρμοσαν, λοιπόν, στις δικές τους φωνητικές ανάγκες και το συμπλήρωσαν μετατρέποντάς το σε φωνολογικό. Δηλαδή, κάθε γράμμα αντιστοιχούσε πλέον σε έναν φθόγγο, φωνήεν ή σύμφωνο, οπότε επιτυγχανόταν ακρίβεια και ευκολία στην εκμάθηση. Το νέο αλφάβητο ονομάστηκε ελληνικό.
Τα πρώτα σωζόμενα γραπτά μνημεία της ελληνικής γλώσσας στο ελληνικό αλφάβητο είναι η επιγραφή του ποτηριού του Νέστορος (πιθ. 740-720 π.Χ.) και της οινοχόης του Δίπυλου (735-725 π.Χ.).
Το ποτήρι του Νέστορα.
Μεγαλύτερο μέγεθος
Η οινοχόη του Διπύλου.
Μεγαλύτερο μέγεθος
Οι διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής
Η Αρχαία Ελληνική παρουσιάζει ποικιλία διαλέκτων. Από τον 4ο αι. π.Χ. άρχισε να επικρατεί η Αττική, που διαμορφώθηκε στην Αθήνα, έφτασε σε υψηλό βαθμό καλλιέργειας με τα κείμενα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. και τελικά κυριάρχησε.
Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις κυρίες διαλέκτους της Αρχαίας Ελληνικής και τους κυρίους σταθμούς στην πορεία της ελληνικής γλώσσας μέχρι σήμερα. Είναι αυτονόητο ότι ο διαχωρισμός είναι συμβατικός, αφού η γλωσσική εξέλιξη γίνεται βαθμιαία και όχι με απότομες αλλαγές.
Ο Νόμος της Γόρτυνας, ισχυρής πόλης της Κρήτης, είναι γραμμένος σε δωρική διάλεκτο. Το απόσπασμα περιέχει διατάξεις σχετικές με το διαζύγιο (450 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας).
Μπορείς να διαβάσεις την επιγραφή στην Α.Α.Ε.Γ.
Από τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους στη Νέα Ελληνική
Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι εντυπωσιακή η επιβίωση στοιχείων της α.ε. σε
νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους σε επίπεδο λεξιλογίου, σημασιών και σύνταξης, π.χ.
(Μάνη) κλαίουσι, λέουσι,
(Τσακωνική) μάτη (< δωρικό μάτηρ = η μητέρα),
(Ποντιακή) τ’ εμόν (το δικό μου), τα παιδία,
(Κρητική) χοχλιός (< α.ε. κοχλίας),
αμπώθω (< α.ε. ἀπωθῶ)
(Κυπριακή) έδοξέν μου (< α.ε. ἔδοξέ μοι = μου φάνηκε),
ορτσούμαι (< α.ε. ὀρχοῦμαι = χορεύω).
Γιατί να μάθω Αρχαία Ελληνικά;
Μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δίνει ένας διαπρεπής ξένος φιλόλογος:
|
«Από όλες τις δημιουργίες του αρχαίου ελληνικού πνεύματος η πιο θαυμαστή είναι χωρίς αμφιβολία η γλώσσα. Ο άπειρος πλούτος της λεξιλογικής παραδόσεως, η σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα συνθέσεως, η σημασιολογική ακρίβεια των πολυάριθμων συνωνύμων, η απλότητα του κλιτικού συστήματος των ονομάτων και ο πλούτος του κλιτικού συστήματος των ρημάτων, το εναλλασσόμενο παιχνίδι των μορίων και των προθέσεων, η διαφάνεια της λογικής και συντακτικής δομής, το εύηχον και η μουσικότητα, τέλος, δημιούργησαν το πιο τέλειο όργανο που ο άνθρωπος έφτιαξε, για να εκφράσει τις σκέψεις του. Και όπως η γλώσσα δημιουργήθηκε από την ανάγκη να εκφρασθεί η ανθρώπινη σκέψη, έτσι και η ίδια με τη σειρά της συνέβαλε να δημιουργηθούν απ’ αυτή τη σκέψη οι λογοτεχνικές μορφές με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους: σκέπτεται κανείς τα Ελληνικά της ποίησης, σ’ όλη την ποικιλία της. Και κατόπιν τα Ελληνικά της φιλοσοφίας και της ιστορίας, της ρητορικής, της αφήγησης και του μυθιστορήματος, της γραμματικής και της φιλολογίας, της ιατρικής και των μαθηματικών, της αστρονομίας και της φυσικής, της ζωολογίας και της βοτανικής, της γεωγραφίας και της εθνογραφίας, της θεολογίας. Πλευρές της σκέψεως, τις οποίες, μαζί με άλλες ακόμη, η Ελλάδα αποκάλυψε στην ανθρωπότητα σε μορφές που έμειναν βασικές. Γι’ αυτό η εκφραστική δύναμη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας παρέμεινε ενεργή και ζωντανή σε όλες τις γλώσσες του πολιτισμού (τεχνικοί όροι του λεξιλογίου σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες)». Raffaele Cantarella, La letteratura greca classica, Firenze 1967, σ. 25 (μτφρ. των συγγραφέων) |
Στο κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών εικονίζονται οι επιστήμες προσωποποιημένες.
Ασκήσεις – Δραστηριότητες
 |
1. Να αναπτύξετε σύντομους διαλόγους στη ν.ε. στους οποίους θα χρησιμοποιήσετε τις φράσεις της σελ. 8 ή άλλες ανάλογες. |
|
|
2. Να βρείτε στο λεξικό (ή να σκεφτείτε) τις ελληνικές λέξεις που αποδίδουν τους παρακάτω ξενικούς όρους:
γκλάμουρ,
φαστφούντ,
σκόντο,
μπάσος,
ανφάς,
σκάρτος. |
|
|
3. Με τη βοήθεια λεξικού να βρείτε την ελληνική ρίζα των παρακάτω ξενικών λέξεων:
τουρνουά,
τζίρος,
φαντεζί,
παρλάρω,
πιάτσα,
σκιτσάρω. |
|
|
4. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να αναζητήσετε σε έναν τηλεφωνικό κατάλογο εταιρείες ή προϊόντα με αρχαία ελληνικά ονόματα ή θέματα (π.χ. «Ταχυμεταφορές Ο ΕΡΜΗΣ»). Αφού τα κατηγοριοποιήσετε (π.χ. ονόματα θεών, ηρώων, ιστορικών προσώπων), να τα παρουσιάσετε σε ένα κολάζ που θα συνθέσετε. Τα συμπεράσματά σας μπορούν να αποτελέσουν υλικό για ένα άρθρο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σας ή σε άλλο μαθητικό έντυπο. |
|
|
5. Αναζητήστε στο προίμιο της Ἰλιάδας λέξεις που χρησιμοποιούνται στη ν.ε. αυτούσιες (ή ελαφρά τροποποιημένες) ως προς τη μορφή και τη σημασία. |
|
|
6. Να χωριστείτε σε ομάδες και να συγκεντρώσετε αγγειογραφίες που αναπαριστούν σκηνές της καθημερινής ζωής στην αρχαία Ελλάδα. Στη συνέχεια να βρείτε φωτογραφίες με ανάλογες σκηνές της σύγχρονης ζωής και να δημιουργήσετε ένα μεγάλο κολάζ που θα το παρουσιάσετε στην τάξη σας καλώντας τους συμμαθητές σας να διατυπώσουν τις σκέψεις τους, καθώς το περιεργάζονται. |
Θέμα για συζήτηση
Η αρχαία Ελλάδα τροφοδοτεί με ποικίλες ιδέες, όρους και εικόνες την παγκόσμια εμπορική βιομηχανία (ονόματα αρωμάτων, αυτοκινήτων, θέματα κινηματογραφικών ταινιών κτλ.). Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό; Να συζητήσετε στην τάξη διάφορα παραδείγματα.
