Α' τάξη, 1η ενότητα, Το ταξίδι των λέξεων στον χρόνο


 

 


Διδακτικές ώρες: 3

 

Διδακτικοί στόχοι

1. Να γνωρίσουν οι μαθητές/τριες βασικά στοιχεία της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας

2. Να καλλιεργηθεί σε ένα βαθμό αίσθηση οικειότητας προς την αρχαία ελληνική γλώσσα.

3. Να αντιληφθούν οι μαθητές/τριες τη σχέση α.ε. και ν.ε. γλώσσας, παρατηρώντας τη διαχρονική εξέλιξή της μέσω των κειμένων.

 

Το κείμενο της ενότητας (σελ. 8 σχ. βιβλίου)

- Δίνονται αποσπάσματα από κείμενα νεότερων μορφών της ελληνικής γλώσσας που ομοιάζουν στη δομή με τα αρχαία ελληνικά (καθαρεύουσα, αλεξανδρινή):

1. Ε. Ροϊδη, «Αθηναϊκοί περίπατοι», Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Α' Γενικού Λυκείου)

- Βιβλίο Μαθητή. Βλ. Ψηφιακό σχολείο

2. Γ. Βιζυηνού, «Tο μόνον της ζωής του ταξείδιον», βλ. Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

3. Αγία Γραφή, Λουκ. ι’ 25-37 «Η παραβολή του καλού Σαμαρείτη», βλ. Αποστολική διακονία Εκκλησίας της Ελλάδος

- Διαβάζονται αποσπάσματα μέσα στην τάξη για μια πρώτη επαφή των μαθητών με παλαιότερες μορφές της ελληνικής γλώσσας.

Δες τα προτεινόμενα κείμενα στο τέλος της ενότητας της παρούσας σελίδας.

 

Εισαγωγικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα.

Η καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου. Οι διάλεκτοι της αρχαίας ελληνικής (απλή αναφορά).

 

Ασκήσεις

Σελ. 12: 1-5. Ζητείται από τους/τις μαθητές/τριες να αναγνωρίσουν λέξεις που τους είναι γνωστές και τύπους λέξεων άγνωστων σε αυτούς.

 

 


 

Η νέα ελληνική γλώσσα προήλθε από την αρχαία ελληνική και είναι αποτέλεσμα συνεχούς εξέλιξης μέσα στους αιώνες. Η συγγένεια της αρχαίας και της νέας ελληνικής είναι σαφής, αρκεί να δούμε πόσες λέξεις, καταλήξεις, σημασίες κ.ά. της αρχαίας γλώσσας επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας ή πόσες φράσεις αρχαίες και αρχαιοπρεπείς λόγιες χρησιμοποιούνται σήμερα στον γραπτό ή προφορικό λόγο της νέας ελληνικής. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

 

Το κείμενο

 

λέξεις

 

 

 

Χρησιμοποιείτε ή ακούτε συχνά ανάλογες φράσεις; Να τις σημειώσετε στα παρακάτω κενά:

 




 


Μετάφραση


Κατέβασε το αρχείο, για να γράψεις τη μετάφρασή σου doc
Κατέβασε τη μετάφραση σε αρχείο
Άσκηση για τη μετάφραση: σύρε κι άσε
Εκφράσεις από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά σύρε κι άσε


Δες τη μετάφραση κάθε σειράς πατώντας στο μ ή
εμφάνισε - απόκρυψε όλη τη μετάφραση πατώντας εδώ


μ  νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ

μ  εὖ ἀγωνίζεσθαι

μ  πὺξ λὰξ

μ  κύκνειον ἄσμα

μ  δημοσίᾳ δαπάνη

μ  τὰ παιδία παίζει

μ  γνῶθι σαυτὸν

μ  ἔπεα πτερόεντα

μ  τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ

μ  εὕρηκα! εὕρηκα!

μ  εὖ ζῆν

μ  μολών λαβέ

μ  μὴ μου ἅπτου

μ  καινὰ δαιμόνια

μ  στήλη ἅλατος

μ  ἆρον ἆρον

μ  ἀπὸ μηχανῆς θεὸς

μ  γόρδιος δεσμὸς


 


 

Κατέβασε το αρχείο, για να γράψεις τη μετάφρασή σου doc
Κατέβασε τη μετάφραση σε αρχείο
Άσκηση για τη μετάφραση: σύρε κι άσε 
Εκφράσεις από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά σύρε κι άσε


01 νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ
ἐν σώματι ὑγιεῖ > σε σώμα γερό, σε σώμα υγιές
02 εὖ ἀγωνίζεσθαι
εὖ > καλά, τίμια, όπως πρέπει, ἀγωνίζεσθαι > του ρ. αγωνίζομαι
03 πὺξ λάξ
πύξ = με γροθιές (από το πυξ βγαίνει η λέξη πυγμάχος) πυγμαχία, λάξ = με κλωτσιές (από το λαξ βγαίνει η λέξη «λάκτισμα». Ίσως, αν παρακολουθείς πόδοσφαιρο να έχεις ακούσει την έκφραση «εναρκτήριο λάκτισμα».
04 κύκνειον ᾆσμα
κύκνειον > του κύκνου, ᾆσμα > τραγούδι, κύκνειον ᾆσμα > το τελευταίο τραγούδι του κύκνου πριν τον θάνατό του > το τελευταίο έργο ενός δημιουργού

 

Ο Σωκράτης πίστευε, σ' αντίθεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους, ότι ο κύκνος πεθαίνοντας τραγουδάει με περισσότερη χαρά από τις προηγούμενες φορές, γιατί με τον θάνατό του θα πήγαινε κοντά στον θεό Απόλλωνα που ήταν πατέρας του.

Διαβάζουμε στο έργο «Φαίδων» του Πλάτωνα:

καί, ὡς ἔοικε, τῶν κύκνων δοκῶ φαυλότερος ὑμῖν εἶναι τὴν μαντικήν, οἳ ἐπειδὰν αἴσθωνται ὅτι δεῖ αὐτοὺς ἀποθανεῖν, ᾄδοντες καὶ ἐν [85a] τῷ πρόσθεν χρόνῳ, τότε δὴ πλεῖστα καὶ κάλλιστα ᾄδουσι, γεγηθότες ὅτι μέλλουσι παρὰ τὸν θεὸν ἀπιέναι οὗπέρ εἰσι θεράποντες. οἱ δ’ ἄνθρωποι διὰ τὸ αὑτῶν δέος τοῦ θανάτου καὶ τῶν κύκνων καταψεύδονται, καί φασιν αὐτοὺς θρηνοῦντας
τὸν θάνατον ὑπὸ λύπης ἐξᾴδειν...

Μετάφραση: Καθώς φαίνεται, θα σας δίνω την εντύπωση ότι στη μαντική είμαι χειρότερος από τους κύκνους, οι οποίοι, όταν αισθάνονται ότι πλησιάζει το τέλος τους, τραγουδούν βέβαια και προηγουμένως, αλλά τότε είναι πια που τραγουδούν πολύ και περίφημα, επειδή αισθάνονται χαρά, διότι πρόκειται να πάνε κοντά στον θεό, του οποίου είναι θεράποντες. Αλλά οι άνθρωποι, με τον φόβο που έχουν του θανάτου, συκοφαντούν ακόμη και τους κύκνους και λέγουν ότι από τη λύπη τους τραγουδούν θρηνώντας για τον θάνατό τους...

το κείμενο εδώ

05 δημοσίᾳ δαπάνῃ
δημοσίᾳ > δημόσιο, δημοσίᾳ δαπάνῃ = με έξοδα του δημοσίου
τὰ παιδία παίζει, τὰ παιδία παίζει = τα παιδιά παίζουν
06 γνῶθι σ' αὐτόν
γνῶθι = να γνωρίσεις, σ' αὐτόν = τον εαυτό σου

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οι μεγάλοι σοφοί της αρχαιότητας ανέθεσαν τις φράσεις γνῶθι σ᾿ αὐτόν και μηδὲν ἄγαν στο μαντείο των Δελφών.

Διαβάζουμε στο έργο Πρωταγόρας:

«οὗτοι καὶ κοινῇ συνελθόντες ἀπαρχὴν τῆς σοφίας ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι εἰς τὸν νεὼν τὸν ἐν Δελφοῖς, γράψαντες ταῦτα ἃ δὴ πάντες ὑμνοῦσιν, Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν

07 ἔπεα πτερόεντα
ἔπεα > ἔπος = λόγος, λόγια, πτερόεντα = με φτερά, ἔπεα πτερόεντα = τα λόγια έχουν φτερά = τα λόγια χάνονται· δε μένουν όπως τα γραπτά.

Η φράση είναι παρμένη από τον Όμηρο. Στην Ιλιάδα (Α 201) διαβάζουμε:

καί μιν φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα

 

Μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή: και κράζοντάς τη με ανεμάρπαστα της συντυχαίνει λόγια

Μετάφραση Πολυλά: καὶ ὁμίλησε πρὸς τὴν θεὰν μὲ λόγια φτερωμένα

Μετάφραση Πάλλη: Και κράζοντάς την της λαλεί δυο φτερωμένα λόγια

08 Εὕρηκα! Εὕρηκα!
Εὕρηκα = βρήκα

Εὕρηκα αναφώνησε ο Αρχιμήδης, όταν ανακάλυψε τον νόμο της άνωσης των σωμάτων. Σήμερα τη χρησιμοποιούμε, όταν βρίσκουμε τη λύση σ' ένα δύσκολο πρόβλημα.

Χρησιμοποιείται επίσης από τις ελληνικές βιομηχανίες (δες εδώ), από τις ξένες (εδώ) ή είναι τίτλος αμερικάνικης τηλεοπτικής σειράς. Υπάρχει ακόμη κι αμερικανική πόλη στην Καλιφόρνια με την ονομασία City of Eureka.

09 τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ
δὶς = δύο φορές, ἐξαμαρτεῖν > του ρ. ἐξαμαρτάνω = κάνω λάθος, τὸ δὶς ἐξαμαρτεῖν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ = το να κάνεις δυο φορές το ίδιο λάθος δε χαρακτηρίζει μυαλωμένο άνθρωπο.
10 εὖ ζῆν
εὖ = καλά, ζῆν = να ζεις, εὖ ζῆν = να ζεις με ηθικές και πνευματικές αξίες
11 μολὼν λαβέ!
μολὼν = αφού έρθεις, λαβέ = να τα πάρεις

Τη φράση την είπε ο Λεωνίδας προς τον Ξέρξη στις Θεμοπύλες, όπως διαβάζουμε στον Πλούταρχο:

"Πάλιν δὲ τοῦ Ξέρξου γράψαντος «Πέμψον τὰ ὅπλα», ἀντέγραψε «μολὼν λαβέ» "

12 μή μου ἄπτου
μου = εμένα, ἄπτου > αγγίζω, μή μου ἄπτου > μη μ' αγγίζεις

Τη φράση τη χρησιμοποίησε ο Χριστός απευθυνόμενος προς τη Μαρία μετά την ανάστασή Του: "μή μου ἄπτου, οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα"

Δες μια σχετική εικόνα

 

Η φράση αποτελεί και την ονομασία ενός φυτού, το οποίο είναι πολύ ευαίσθητο και, μόλις το αγγίξει κάποιος, αμέσως κλείνει τα φύλλα του.

 

Δες περισσότερες πληροφορίες εδώ ή δες το βίντεο

13 καινὰ δαιμόνια
καινὰ > καινός = νέος (πρβλ. Καινή Διαθήκη), δαιμόνια > θεότητες, καινὰ δαιμόνια = νέες ιδέες

Μια από τις κατηγορίες εναντίον του Σωκράτη ήταν ότι έφερνε στην Αθήνα «καινὰ δαιμόνια», δηλαδή νέες θεότητες.

Σήμερα χρησιμοποιούμε τη φράση όταν αναφερόμαστε σε νεωτεριστικές ιδέες που είναι αντίθετες με τις απόψεις που επικρατούν.

14 στήλη ἄλατος
στήλη ἄλατος = στήλη από αλάτι

Καθώς έφευγε ο Λωτ και η οικογένειά του από τα Σόδομα, η γυναίκα του, παρά τις προειδοποιήσεις του Λωτ, γύρισε να δει την καταστροφή της πόλης. Την ίδια στιγμή έγινε «στήλη άλατος». Διαβάζουμε στην Παλαιά Διαθήκη:

"καὶ ἐπέβλεψεν ἡ γυνὴ αὐτοῦ εἰς τὰ ὀπίσω καὶ ἐγένετο στήλη ἄλατος"

15 ἆρον ἆρον
ἆρον ἆρον = πολύ γρήγορα, βιαστικά

Άλλη μια φράση που τη βρίσκουμε στην Αγία Γραφή και συγκεκριμένα στο Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον 19.15:

Με τη φράση αυτή παρακινούσε ο ιουδαϊκός όχλος τον Πιλάτο να σταυρώσει τον Χριστό φωνάζοντας: «ἆρον ἆρον σταύρωσον αὐτόν.»

 

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε κι εμείς σήμερα όταν θέλουμε να πούμε ότι κάτι έγινε πολύ γρήγορα, πχ. άρον άρον μάζεψε τα πράγματα κι έφυγε.

16 ἀπὸ μηχανῆς θεός
ἀπὸ μηχανῆς θεός = αυτό που γίνεται απρόοπτα, χωρίς να το περιμένουμε

Μερικές φορές στο τέλος ενός θεατρικού έργου στο αρχαίο θέατρο, εμφανιζόταν ένας θεός, ο οποίος κατέβαινε στη σκηνή με ένα ειδικό μηχάνημα (μηχανή ή αιώρημα) και με την παρέμβασή του έδινε τη λύση στο έργο.

 

Η φράση χρησιμοποιείται και διεθνώς, μεταφρασμένη στα Λατινικά ως: deus ex machina.

 

Με τη λατινική εκδοχή υπάρχει και ροκ συγκρότημα. Άκουσε το τραγούδι  Motorpsycho

17 γόρδιος δεσμός
γόρδιος δεσμός > ο δεσμός, ο κόμπος που βρισκόταν στην πόλη Γόρδιο και τον έλυσε ο Μέγας Αλέξανδρος. γόρδιος δεσμός > κάθε άλυτο πρόβλημα, μια πολύ δύσκολη κατάσταση

Ακολουθούν κάποιοι πίνακες ζωγραφικής με τον Μ. Αλέξανδρο να κόβει τον γόρδιο δεσμό.
Κάνε κλικ για μεγέθυνση.

 

 

Στο προοίμιο της Ὀδύσσειας απαντούν λέξεις που χρησιμοποιούνται και στη Νέα Ελληνική με την ίδια σημασία: Μοῦσα, πολύ, ἱερός, ἄνθρωπος, πόντος, ψυχή, ἑταῖρος, νόστος, αὐτός, θεά.

δραστηριότητα Λέξεις και φράσεις από το γλωσσικό μας παρελθόν (Φωτόδεντρο)

 

Η Αρχαία Ελληνική (μέσω και της Λατινικής στην περίπτωση των γαλλικών, των ισπανικών, των ιταλικών και των ρουμανικών) προσέφερε λέξεις ή ρίζες λέξεων σε όλες τις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες:

 

 "…Our critical problems such as the numismatics plethora generate some agony and melancholy. This phenomenon is characteristic of our epoch… In parallel, a panethnic unhypocritical economic synergy and harmonization in a democratic climate is basic…"

 

Απόσπασμα από ομιλία του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στις 26/9/1957. Ποιος, κατά τη γνώμη σας, ήταν ο σκοπός του ομιλητή;

κείμενο Η ομιλία του Ξενοφώντα Ζολώτα στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

 

keimeno

 

Αν γνωρίζετε άλλες ξένες λέξεις με ελληνική προέλευση, να τις σημειώσετε στα παρακάτω κενά:

 




 

Ελληνικές λέξεις στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αλβανικά, ρωσικά

 

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η ανίχνευση λέξεων που χρησιμοποιούμε στη Νέα Ελληνική και θεωρούνται δάνεια από ξένες, ενώ στην πραγματικότητα είναι ελληνικές λέξεις που... ταξίδεψαν και επέστρεψαν στον τόπο τους. Πρόκειται για αντιδάνεια, όπως είναι λ.χ.
η λ. «καναπές» < γαλλ. canapé < λατ. conopeum < ελλ. κωνωπεῖον,
η λ. «πέναλτι» < μεσαιων. λατ. poenalitas < λατ. poenalis < λατ. poena < ελλ. ποινή.

 

Οι Έλληνες και η ελληνική γλώσσα

 

παράσταση σε αττικό αγγείο, 6ος αι. π.Χ., Αγία Πετρούπολη

 

Παράδειγμα διαλόγου σε παράσταση αγγείου, ο οποίος στη ν.ε. αποδίδεται ως εξής:
«Ένα χελιδόνι!», «Μα τον Ηρακλή, ήρθε η άνοιξη!»
(παράσταση σε αττικό αγγείο, 6ος αι. π.Χ., Αγία Πετρούπολη).

 

 

Η Αρχαία Ελληνική γλώσσα αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ελλήνων. Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας αρχίζει πριν από 40 αιώνες περίπου. Τα παλαιότερα μνημεία της είναι οι πινακίδες της γραμμικής γραφής Β΄ (περ. 1450-1200 π.Χ.), που ήταν γραμμένες  σε συλλαβογραφικό αλφάβητο. Αξιοσημείωτο είναι ότι η Ελληνική αποτελεί μοναδικό παράδειγμα γλώσσας με αδιάκοπη ιστορική συνέχεια. Έτσι, μπορούμε να μιλάμε για ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα.

 

γραπτή πινακίδα της γραμμικής β
Η παλαιότερη γραπτή πινακίδα της γραμμικής β' που έχει βρεθεί.

συλλαβογράμματα της γραμμικής β
Τα συλλαβογράμματα της γραμμικής β'.
Περισσότερες πληροφορίες στο ΙΜΕ

 

Τα κείμενα που έχουν διασωθεί, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα, αποτελούν τις μαρτυρίες του παρελθόντος. Η επαφή με τα πρωτότυπα κείμενα έχει την ίδια σημασία με το άγγιγμα ενός αγάλματος, καθώς αποκομίζουμε μια αίσθηση οικειότητας με το παρελθόν μας.

 

Η καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου

 

Οι Φοίνικες και οι Έλληνες

Το φοινικικό αλφάβητο εισάγεται στην Ελλάδα κατά την περίοδο ακμής των σχέσεων Φοινίκων και Ελλήνων, δηλ. μεταξύ 12ου και 9ου αι. π.Χ. Ήταν ένα συμφωνογραφικόσυλλαβογραφικό αλφάβητο, το οποίο περιλάμβανε 21 συλλαβογράμματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε και σε κάποιες συλλαβές, π.χ. το τ = τ, τα, τε, το, τι. Τα γράμματα Ξ, Φ, Χ, Ψ, Ω έλειπαν, ενώ υπήρχαν επιπλέον το δίγαμμα (F) και το κόππα (Ϟ).

Παράδειγμα: Η λέξη «μαθητής», εάν υπήρχε, στο φοινικικό σύστημα θα γραφόταν «μ.θ.τ.ς», θα μπορούσε δηλ. κάποιος που δεν καταλαβαίνει καλά τα συμφραζόμενα να διαβάσει «μαθητές» ή «μαθητάς» (αιτ. πληθ.) ή «μαθητός» (= αυτός που μπορεί να μαθευτεί).

Οι Έλληνες έκριναν ότι το αλφάβητο αυτό θα προκαλούσε δυσκολίες. Το προσάρμοσαν, λοιπόν, στις δικές τους φωνητικές ανάγκες και το συμπλήρωσαν μετατρέποντάς το σε φωνολογικό. Δηλαδή, κάθε γράμμα αντιστοιχούσε πλέον σε έναν φθόγγο, φωνήεν ή σύμφωνο, οπότε επιτυγχανόταν ακρίβεια και ευκολία στην εκμάθηση. Το νέο αλφάβητο ονομάστηκε ελληνικό.

Τα πρώτα σωζόμενα γραπτά μνημεία της ελληνικής γλώσσας στο ελληνικό αλφάβητο είναι η επιγραφή του ποτηριού του Νέστορος (πιθ. 740-720 π.Χ.) και της οινοχόης του Δίπυλου (735-725 π.Χ.).

 

Το ποτήρι του Νέστορα
Το ποτήρι του Νέστορα.
Μεγαλύτερο μέγεθος

Η οινοχόη του Διπύλου
Η οινοχόη του Διπύλου.
 Μεγαλύτερο μέγεθος

 


 

Οἱ δὲ Φοίνικες οὗτοι οἱ σὺν Κάδμῳ ἀπικόμενοι, τῶν ἦσαν οἱ Γεφυραῖοι, ἄλλα τε πολλὰ οἰκήσαντες ταύτην τὴν χώρην ἐσήγαγον διδασκάλια ἐς τοὺς Ἕλληνας καὶ δὴ καὶ γράμματα, οὐκ ἐόντα πρὶν Ἕλλησι ὡς ἐμοὶ δοκέειν, πρῶτα μὲν τοῖσι καὶ ἅπαντες χρέωνται Φοίνικες· μετὰ δὲ χρόνου προβαίνοντος ἅμα τῇ φωνῇ μετέβαλον καὶ τὸν ῥυθμὸν τῶν γραμμάτων. περιοίκεον δέ σφεας τὰ πολλὰ τῶν χώρων τοῦτον τὸν χρόνον Ἑλλήνων Ἴωνες· οἵ παραλαβόντες διδαχῇ παρὰ τῶν Φοινίκων τὰ γράμματα, μεταρρυθμίσαντές σφεων ὀλίγα ἐχρέωντο, χρεώμενοι δὲ ἐφάτισαν, ὥσπερ καὶ τὸ δίκαιον ἔφερε, ἐσαγαγόντων Φοινίκων ἐς τὴν Ἑλλάδα, Φοινικήια κεκλῆσθαι.

 

Οι Φοίνικες λοιπόν αυτοί που ήλθαν μαζί με τον Kάδμο, στους οποίους ανήκαν οι Γεφυραίοι, όταν εγκαταστάθηκαν σε τούτη τη χώρα, δίδαξαν τους Έλληνες πολλά καινούρια πράγματα και πρώτα πρώτα τα γράμματα, που κατά τη γνώμη μου δεν τα είχαν πριν οι Έλληνες. Aρχικά ήταν αυτά που χρησιμοποιούν όλοι οι Φοίνικες· με τον καιρό όμως άλλαξαν μαζί με την προφορά και το σχήμα των γραμμάτων. Οι Έλληνες που κατοικούσαν εκείνη την εποχή στις περισσότερες από τις γύρω περιοχές ήταν Ίωνες. Aυτοί πήραν τα γράμματα που τους δίδαξαν οι Φοίνικες και αλλάζοντας μερικά από αυτά άρχισαν να τα χρησιμοποιούν· έτσι λοιπόν καθιέρωσαν, όπως ήταν και το σωστό, επειδή οι Φοίνικες τα είχαν εισαγάγει στην Eλλάδα, να έχουν την ονομασία φοινικήια

 

 


 

Οι διάλεκτοι της Αρχαίας Ελληνικής

 

Η Αρχαία Ελληνική παρουσιάζει ποικιλία διαλέκτων. Από τον 4ο αι. π.Χ. άρχισε να επικρατεί η Αττική, που διαμορφώθηκε στην Αθήνα, έφτασε σε υψηλό βαθμό καλλιέργειας με τα κείμενα του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. και τελικά κυριάρχησε.

 

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις κυρίες διαλέκτους της Αρχαίας Ελληνικής και τους κυρίους σταθμούς στην πορεία της ελληνικής γλώσσας μέχρι σήμερα. Είναι αυτονόητο ότι ο διαχωρισμός είναι συμβατικός, αφού η γλωσσική εξέλιξη γίνεται βαθμιαία και όχι με απότομες αλλαγές.

 


Ο Νόμος της Γόρτυνας, ισχυρής πόλης της Κρήτης, είναι γραμμένος σε δωρική διάλεκτο. Το απόσπασμα περιέχει διατάξεις σχετικές με το διαζύγιο (450 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας).

Μπορείς να διαβάσεις την επιγραφή στην Α.Α.Ε.Γ. Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

 

Από τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους στη Νέα Ελληνική

 

διάλεκτοι αρχαίας ελληνικής

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι εντυπωσιακή η επιβίωση στοιχείων της α.ε. σε νεοελληνικά ιδιώματα και διαλέκτους σε επίπεδο λεξιλογίου, σημασιών και σύνταξης, π.χ.
(Μάνη) κλαίουσι, λέουσι,
(Τσακωνική) μάτη (< δωρικό μάτηρ = η μητέρα),
(Ποντιακή) τ’ εμόν (το δικό μου), τα παιδία,
(Κρητική) χοχλιός (< α.ε. κοχλίας),
αμπώθω (< α.ε. ἀπωθῶ)
(Κυπριακή) έδοξέν μου (< α.ε. ἔδοξέ μοι = μου φάνηκε),
ορτσούμαι (< α.ε. ὀρχοῦμαι = χορεύω).

 

Γιατί να μάθω Αρχαία Ελληνικά;

Μια απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δίνει ένας διαπρεπής ξένος φιλόλογος:

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

«Από όλες τις δημιουργίες του αρχαίου ελληνικού πνεύματος η πιο θαυμαστή είναι χωρίς αμφιβολία η γλώσσα. Ο άπειρος πλούτος της λεξιλογικής παραδόσεως, η σχεδόν απεριόριστη δυνατότητα συνθέσεως, η σημασιολογική ακρίβεια των πολυάριθμων συνωνύμων, η απλότητα του κλιτικού συστήματος των ονομάτων και ο πλούτος του κλιτικού συστήματος των ρημάτων, το εναλλασσόμενο παιχνίδι των μορίων και των προθέσεων, η διαφάνεια της λογικής και συντακτικής δομής, το εύηχον και η μουσικότητα, τέλος, δημιούργησαν το πιο τέλειο όργανο που ο άνθρωπος έφτιαξε, για να εκφράσει τις σκέψεις του. Και όπως η γλώσσα δημιουργήθηκε από την ανάγκη να εκφρασθεί η ανθρώπινη σκέψη, έτσι και η ίδια με τη σειρά της συνέβαλε να δημιουργηθούν απ’ αυτή τη σκέψη οι λογοτεχνικές μορφές με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους: σκέπτεται κανείς τα Ελληνικά της ποίησης, σ’ όλη την ποικιλία της. Και κατόπιν τα Ελληνικά της φιλοσοφίας και της ιστορίας, της ρητορικής, της αφήγησης και του μυθιστορήματος, της γραμματικής και της φιλολογίας, της ιατρικής και των μαθηματικών, της αστρονομίας και της φυσικής, της ζωολογίας και της βοτανικής, της γεωγραφίας και της εθνογραφίας, της θεολογίας. Πλευρές της σκέψεως, τις οποίες, μαζί με άλλες ακόμη, η Ελλάδα αποκάλυψε στην ανθρωπότητα σε μορφές που έμειναν βασικές. Γι’ αυτό η εκφραστική δύναμη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας παρέμεινε ενεργή και ζωντανή σε όλες τις γλώσσες του πολιτισμού (τεχνικοί όροι του λεξιλογίου σε όλες τις σύγχρονες γλώσσες)».

Raffaele Cantarella, La letteratura greca classica, Firenze 1967, σ. 25 (μτφρ. των συγγραφέων)

επιστήμες

Στο κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών εικονίζονται οι επιστήμες προσωποποιημένες.

 

Ασκήσεις – Δραστηριότητες

 

bullet

1. Να αναπτύξετε σύντομους διαλόγους στη ν.ε. στους οποίους θα χρησιμοποιήσετε τις φράσεις της σελ. 8 ή άλλες ανάλογες.

bullet

2. Να βρείτε στο λεξικό (ή να σκεφτείτε) τις ελληνικές λέξεις που αποδίδουν τους παρακάτω ξενικούς όρους: γκλάμουρ, φαστφούντ, σκόντο, μπάσος, ανφάς, σκάρτος.
σὐνδεσμος Λεξικό της Kοινής Nεοελληνικής

bullet

3. Με τη βοήθεια λεξικού να βρείτε την ελληνική ρίζα των παρακάτω ξενικών λέξεων: τουρνουά, τζίρος, φαντεζί, παρλάρω, πιάτσα, σκιτσάρω.
σὐνδεσμος Ψηφιακό λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας
σὐνδεσμος Ηλεκτρονικά λεξικά της μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γλώσσα

bullet

4. Αφού χωριστείτε σε ομάδες, να αναζητήσετε σε έναν τηλεφωνικό κατάλογο εταιρείες ή προϊόντα με αρχαία ελληνικά ονόματα ή θέματα (π.χ. «Ταχυμεταφορές Ο ΕΡΜΗΣ»). Αφού τα κατηγοριοποιήσετε (π.χ. ονόματα θεών, ηρώων, ιστορικών προσώπων), να τα παρουσιάσετε σε ένα κολάζ που θα συνθέσετε. Τα συμπεράσματά σας μπορούν να αποτελέσουν υλικό για ένα άρθρο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σας ή σε άλλο μαθητικό έντυπο.

bullet

5. Αναζητήστε στο προίμιο της Ἰλιάδας λέξεις που χρησιμοποιούνται στη ν.ε. αυτούσιες (ή ελαφρά τροποποιημένες) ως προς τη μορφή και τη σημασία.
σύνδεσμος "Όμηρος,«Ιλιάδα» Α 1-7 Προοίμιο

bullet

6. Να χωριστείτε σε ομάδες και να συγκεντρώσετε αγγειογραφίες που αναπαριστούν σκηνές της καθημερινής ζωής στην αρχαία Ελλάδα. Στη συνέχεια να βρείτε φωτογραφίες με ανάλογες σκηνές της σύγχρονης ζωής και να δημιουργήσετε ένα μεγάλο κολάζ που θα το παρουσιάσετε στην τάξη σας καλώντας τους συμμαθητές σας να διατυπώσουν τις σκέψεις τους, καθώς το περιεργάζονται.
σύνδεσμος Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα

 

Θέμα για συζήτηση

 

Η αρχαία Ελλάδα τροφοδοτεί με ποικίλες ιδέες, όρους και εικόνες την παγκόσμια εμπορική βιομηχανία (ονόματα αρωμάτων, αυτοκινήτων, θέματα κινηματογραφικών ταινιών κτλ.). Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό; Να συζητήσετε στην τάξη διάφορα παραδείγματα.

 

 


 

Το χελιδόνισμα της Ρόδου

Οι αρχαίες ρίζες της νεοελληνικής παράδοσης

 

Δεν ταξιδεύουν μόνο οι λέξεις στον χρόνο αλλά και τα έθιμα. Παρατίθεται παρακάτω ένα δημώδες άσμα το οποίο τραγουδούσαν παιδιά, καθώς πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι προαναγγέλλοντας τον ερχομό της άνοιξης και έπαιρναν γλυκίσματα. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επιβίωση αυτού του εθίμου στη νεότερη εποχή, καθώς και η ύπαρξη ανάλογων νεοελληνικών «χελιδονισμάτων». Να συγκρίνετε το αρχαίο άσμα με το νεοελληνικό τραγούδι από τη Θράκη, όπως το μεταφέρει ο Ν.Γ. Πολίτης:

 

ἦλθ’ ἦλθε χελιδών
καλάς ὥρας ἄγουσα,
καλούς ἐνιαυτούς,
ἐπί γαστέρα λευκά,
ἐπί νῶτα μέλαινα.
παλάθαν σύ προκύκλει
ἐκ πίονος οἴκου
οἴνου τε δέπαστρον
τυροῦ τε κάνυστρον
καί πύρνα χελιδών
καί λεκιθίταν
οὐκ ἀπωθεῖται· πότερ’ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα;
εἰ μέν τι δώσεις· εἰ δε μή, οὐκ ἐάσομες·
ἢ τάν θύραν φέρωμες ἢ τό ὑπέρθυρον
ἢ τάν γυναῖκα τάν ἔσω καθημέναν·
μικρά μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες.
ἄν δή τι φέρῃς, μέγα δή τι φέροις·
ἄνοιγ’ ἄνοιγε τάν θύραν χελιδόνι·
οὐ γάρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλά παιδία.

Ρage, Ροetae Μelici Graeci απ. 848, 1-19

Ήλθε το χελιδόνι ήλθε
φέρνει τις καλοκαιριές
και χαρούμενες χρονιές,
κάτασπρη έχει την κοιλιά,
μαύρη την ουρά.
Ρίξε συκοπιταρίδα
από το αρχοντικό σου,
φέρε κύπελλο κρασί
και κανίστρι με τυρί.
Και το ξεροκόμματο,
μα και το αυγόψωμο
αγαπά το χελιδόνι. Να του δίνουμε ή θα καλοχεριστούμε;
Αν μας δώσεις - Αν μας αρνηθείς, ησυχία δε θα βρεις·
ή θα αρπάξουμε την πόρτα ή τ’ ανώφλι της
ή τη νοικοκυρά που 'ναι μες στο σπίτι·
είναι μικροκαμωμένη, εύκολα σηκώνεται.
Αν θα μας φιλοδωρήσεις, να ’ναι κάτι που αξίζει.
Άνοιγε, άνοιγε τη θύρα στα χελιδονάκια·
δεν είμαστε δα γέροι, είμαστε παιδιά».

μτφρ. Μ.Ζ. Κοπιδάκης

 

νεοελληνικό τραγούδι από τη Θράκη

 

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα
ήρθε και άλλη μεληδόνα
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε:
«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξη θ' ανθίσεις».
Συ καλή νοικοκυρά,
έμπα στο κελάρι σου,
δώσε και μιαν ορνιθίτσα
φέρε και μια κουλουρίτσα.

 

Η αξία της ελληνικής γλώσσας

 

«Μου δόθηκε, αγαπητοί φίλοι, να γράψω σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων. Παρ’ όλα αυτά, μια γλώσσα που μιλιέται επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια χωρίς διακοπή και μ’ ελάχιστες διαφορές. Η παράλογη αυτή, φαινομενικά, διάσταση αντιστοιχεί και στην υλικοπνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το αναφέρω όχι διόλου για να υπερηφανευθώ, αλλά για να δείξω τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ποιητής, όταν χρησιμοποιεί για τα πιο αγαπημένα πράγματα τις ίδιες λέξεις που χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ ή ένας Πίνδαρος [...]. Χωρίς να λησμονεί κανείς ότι στο μάκρος είκοσι πέντε αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, επαναλαμβάνω ούτε ένας, που να μη γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Να τι είναι το μεγάλο βάρος παράδοσης που το όργανο αυτό σηκώνει. Το παρουσιάζει ανάγλυφα η νέα ελληνική ποίηση».

 

Ο. Ελύτης, «Λόγος στην Ακαδημία της Στοκχόλμης», Έν λευκώ, Αθήνα 1992, σσ. 325-327

 

Ερώτηση

 

Ποια άποψη εκφράζει ο συγγραφέας του παραπάνω αποσπάσματος; Να στηρίξετε την άποψη αυτή με στοιχεία που θα αντλήσετε από την Ενότητα.

 


 

 


 

Αγία Γραφή, Ευαγγέλιο Κατά Λουκά ι’ 25-37 «Η παραβολή του καλού Σαμαρείτη»

 

30 ῾Υπολαβὼν δὲ ὁ ᾿Ιησοῦς εἶπεν· ἄνθρωπός τις κατέβαινεν ἀπὸ ῾Ιερουσαλὴμ εἰς ῾Ιεριχώ, καὶ λῃσταῖς περιέπεσεν· οἳ καὶ ἐκδύσαντες αὐτὸν καὶ πληγὰς ἐπιθέντες ἀπῆλθον ἀφέντες ἡμιθανῆ τυγχάνοντα. 31 κατὰ συγκυρίαν δὲ ἱερεύς τις κατέβαινεν ἐν τῇ ὁδῷ ἐκείνῃ, καὶ ἰδὼν αὐτὸν ἀντιπαρῆλθεν. 32 ὁμοίως δὲ καὶ Λευΐτης γενόμενος κατὰ τὸν τόπον, ἐλθὼν καὶ ἰδὼν ἀντιπαρῆλθε. 33 Σαμαρείτης δέ τις ὁδεύων ἦλθε κατ᾿ αὐτόν, καὶ ἰδὼν αὐτὸν ἐσπλαγχνίσθη, 34 καὶ προσελθὼν κατέδησε τὰ τραύματα αὐτοῦ ἐπιχέων ἔλαιον καὶ οἶνον, ἐπιβιβάσας δὲ αὐτὸν ἐπὶ τὸ ἴδιον κτῆνος ἤγαγεν αὐτὸν εἰς πανδοχεῖον καὶ ἐπεμελήθη αὐτοῦ· 35 καὶ ἐπὶ τὴν αὔριον ἐξελθών, ἐκβαλὼν δύο δηνάρια ἔδωκε τῷ πανδοχεῖ καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἐπιμελήθητι αὐτοῦ, καὶ ὅτι ἂν προσδαπανήσῃς, ἐγὼ ἐν τῷ ἐπανέρχεσθαί με ἀποδώσω σοι. 36 τίς οὖν τούτων τῶν τριῶν πλησίον δοκεῖ σοι γεγονέναι τοῦ ἐμπεσόντος εἰς τοὺς λῃστάς; 37 ὁ δὲ εἶπεν· ὁ ποιήσας τὸ ἔλεος μετ᾿ αὐτοῦ. εἶπεν οὖν αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· πορεύου καὶ σὺ ποίει ὁμοίως.

η συνέχεια...

 

Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου (1529)

 

Μισεύοντας δε από το νησί των Μακάρων επερπατούσαν ημέρες δέκα. Και ηύραν έναν κάμπον πλατύν και μέγαν και εις την μέσην του ήτον ένα χάος βαθύ και πλατύ, οπού εκρατούσεν από μίαν άκραν έως την άλλην, και δεν ημπορούσαν να απεράσουν. Και επρόσταξεν ο Αλέξανδρος και έκαμεν ένα γεφύρι πολλά μεγάλον και εδιάβηκεν με τα φουσάτα του, εις την μέσην δε του γεφυριού έγραψεν τα παρόντα γράμματα: «Διά προσταγής Αλεξάνδρου του βασιλέως εκτίσθη το παρόν, και εδιάβη με τα φουσάτα του, όντας εξήλθεν εκ της γης των Μακάρων»

η συνέχεια...

 

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1770-1843), Η μάχη στο Βαλτέτσι

 

Σε δέκα ημέρες περάσοντας τους έγραψα εις το Λεοντάρι, ότι «να έλθητε να πιάσουμε το Βαλτέτσι». Και τότε εκίνησε ο Μπεϊζαντές, οι Πετροβαίοι και Μεσσήνιοι 1200, Παπατσώνης. Επήγα και εγώ εις το Βαλτέτσι, τους λέγω: «Να φτιάσετε τα ταμπούρια κλειστά. Εις την άκρη του χωριού ήτον μία εκκλησιά, να γένει ταμπούρι, καθώς και δύο καταράχια, που εδιαφέντευαν το χωριό, οπού, αν έλθουν οι Τούρκοι, να κλεισθείτε μέσα». Μου απεκρίθηκαν εκείνοι: «Χανόμεθα». -«Εσείς κλεισθείτε και εγώ σας έρχομαι μεντάτι, σας παίρνω εις τον λαιμό μου». Εκείνη την ίδια ώρα, οπού ημείς εφτιάναμε αυτό, ήλθεν ο Κεχαϊάς με 4000 εις την Βοστίτσα από τα Γιάννινα, έκαψε την Βοστίτσα, επέρασε εις τα Μαύρα Λιθάρια ατουφέκιστος, έκαψε την Κόρινθο. Ο Φλέσας έκαψε τα σπίτια του Κιαμήλ μπέη, έκαψε το Άργος ο Κεχαϊάς, επέρασε από το Τουρνίκι, εμπήκε εις την Τριπολιτσά. Μπαίνοντας εις την Τριπολιτσά, του ιστόρησαν τον πόλεμο τον πρώτον του Βαλτετσιού -που εκυνηγήσαμεν τους Ρωμαίους και επαινέματα τούρκικα. Του είπαν οι παλαιοί Τούρκοι: «Ήτον Ρούσοι, τους κυνηγήσαμεν εις τον κάμπο του Σινάνου, επροσκύνησαν». Το αυτό σχέδιον ήθελον να κάμουν.

η συνέχεια...

 

Μακρυγιάννης (1797-1864), Απομνημονεύματα

 

Χάριτες μεγάλες χρωστάγει η πατρίδα σ' όλους τους ευεργέτες και καταξοχή σ' αυτούς τους γενναίους κι αγαθούς άντρες. Ότι αυτείνοι, αφού οι συνεισφορές τους ήταν κι όντως μεγάλες και μας ανάστησαν εις τα δεινά μας, δε θυσίασαν ποτές δόλο κι απάτη, να κατατρέχουν πεθαμένους ανθρώπους οι ζωντανοί και οι αντρείγοι· δεν θέλουν την γης και την θάλασσα να την ρουφήσουν αυτείνοι, να μην ζήσουν άλλοι δυστυχείς και κατασκλαβωμένοι και καταφρονεμένοι τόσους αιώνες. Αφού ο Θεός τους λυπήθη και θέλει να τους αναστήσει οι άνθρωποι τους καταπολεμούν να τους φάνε, να τους χάσουνε, να τους σβήσουνε να μην ξαναειπωθούν Έλληνες. Και τι σας έκαμεν αυτό τ' όνομα των Ελλήνων εσάς των γενναίων αντρών της Ευρώπης, εσάς των προκομμένων, εσάς των πλούσιων;

η συνέχεια...

 

Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904), Αθηναϊκοί περίπατοι

 

Πολύ περισσότερον παρ' όσα από τον καιρόν του Αμπού έως σήμερον έτυχε να διαβάσω εις τον ξένον τύπον υβριστικά διά την Ελλάδα, μ' έκαμαν να εντρέπωμαι αι κατά τας παραμονάς των Ολυμπιακών αγώνων συστάσεις των ιδικών μας εφημερίδων, προς την αστυνομίαν και τους οικοκυραίους, να επιμεληθούν προς χάριν των ξένων την καθαριότητα των δρόμων και να φροντίσουν να μη βρωμούν αι μάνδραι και να μην είναι τα πεζοδρόμια παραρτήματα μακελλείων και λαχανοπωλείων. Όλα αυτά εζητούντο ως και όταν επρόκειτο να επισκεφθούν τας Αθήνας οι αυτοκράτορες Δον Πέτρος και Γουλιέλμος, ως μέτρα έκτακτα, με την υπόμνησιν μάλιστα ότι δεν θα παρετείνοντο επί πολλάς ημέρας, αι τοιαύται περί καθαριότητος ενοχλήσεις. Τι άλλο δύναται τις εκ των συστάσεων τούτων να συμπεράνει παρά μόνον ότι, καθώς οι Τζιφούτηδες της Βλαχίας αλλάζουν και κυνηγούν τας ψείρας των μόνον κατά τας μεγάλας των θρησκευτικάς εορτάς, ούτω και οι κάτοικοι των Αθηνών μόνον εις εκτάκτους περιστάσεις πρέπει ν' αναπνέουν άοσμον αέρα, να μη γλιστρούν εις αίματα και να μη σκοντάπτουν εις σάπια πορτοκάλια και λείψανα γάτων και ορνίθων;

η συνέχεια...

 

Γεώργιος Βιζυηνός (1849-1896), Tο μόνον της ζωής του ταξείδιον

 

Ότε μ' εστρατολόγουν δια το έντιμον των ραπτών επάγγελμα, ουδεμία υπόσχεσίς των ενεποίησεν επί της παιδικής μου φαντασίας τόσον γοητευτικήν εντύπωσιν, όσον η διαβεβαίωσις, ότι εν Κωνσταντινουπόλει έμελλον να ράπτω τα φορέματα της θυγατρός του Βασιλέως.

Εγνώριζον πολύ καλά ότι “οι βασιλοπούλαις” έχουν εξαιρετικήν τινα αδυναμίαν εις τα ραφτόπουλα, μάλιστα, όταν αυτά ηξεύρουν να τραγουδούν τους επαίνους των θελγήτρων αυτών, ενώ ράπτουν τα “βλατιά”, με τα οποία στολίζουσι τα κάλλη των.

Εγνώριζον, πως όταν ερωτευθή καμμία βασιλοπούλα με το ραφτάκι της, δεν χορατεύει· μόνον ερωτεύεται εις τα γερά· και αρρωστά· και πέφτει στο κρεββάτι· και γίνεται του θανατά· και κανείς ιατρός δεν ημπορεί να την ιατρεύση, καμμία μάγισσα να την φέρη στα καλά της. ― Ως που φωνάζει επί τέλους τον πατέρα της η βασιλοπούλα και του το λέγει παστρικά παστρικά: «Πατεράκι μου, ή το ραφτόπουλο, που τραγουδά τόσον εύμορφα, ή θα πεθάνω!»

 

η συνέχεια...

 

 


 

 

γνωμικό