α. Ο πόλεμος

Ο Γκαίτε λέει ότι «στο γεγονός υπάρχει η θεωρία», δηλαδή κάθε γεγονός προσεγ­γίζεται ερμηνευτικά ανάλογα με το πνεύμα που αυτό αποπνέει. Εφόσον τα γεγονότα είναι πολεμικά, ενδείκνυται η παράθεση στοιχείων που θα φωτίσουν την ανθρώπινη δράση στον τομέα αυτό. Τόσο ο Θουκυδίδης όσο και ο Ξενοφώντας αφηγούνται στρα­τιωτικά γεγονότα. Όταν οι άνθρωποι συγκρούονται, οι στιγμές είναι εχθρικές προς τη λογική. «καὶ κατεκαύθη πᾶσα ἡ πόλις καὶ αἱ οἰκίαι καὶ αἱ τύρσεις καὶ τὰ σταυρώματα καὶ τἆλλα πάντα» (Ξεν. Ανάβ. 5.2.27).

Συνήθως επιβεβαιώνεται η πολεμική αρχή «οὐαὶ τοῖς ἡττημένοις» (vae victis) του Βρέννου, όπως στην περίπτωση της ήττας των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.):«... καὶ ἔδοξεν ἀποκτεῖναι τῶν αἰχμαλώτων ὅσοι ἦσαν Ἀθηναῖοι πλὴν Ἀδειμάντου» (Ξεν. Ελλ. 2.1.32).

Ειδικότερα ο Θουκυδίδης (3.82) παρατηρεί: «Τόσο σκληρή μορφή πήρε ο πόλεμος και φάνηκε ακόμη σκληρότερος, γιατί ήταν ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος που έγινε α­νάμεσα στους Έλληνες, καθόσον αργότερα ολόκληρη σχεδόν η Ελλάδα περιήλθε σε εμφύλιους πολέμους λόγω κομματικών διαφορών». Στη συνέχεια, με τη διατύπωση συμπεράσματος γενικευτικού χαρακτήρα προβαίνει και στη λεγόμενη ιστορική πρόγνωση: «Εξαιτίας των εμφυλίων πολέμων προκλήθηκαν στις πόλεις πολλές και μεγάλες συμφορές, πράγμα που γίνεται και θα γίνεται ἕως ἂν ἡ αὐτὴ φύσις ἀνθρώπων ἦ».

Στο πλαίσιο της πολεμικής τακτικής πρέπει να τονιστεί η προσπάθεια καταπτόησης του αντιπάλου και η χρήση πολεμικών τεχνασμάτων. Στο βιβλίο του μαθητή γίνεται λόγος για τέχνασμα του Λυσάνδρου στους Aιγός Ποταμούς. Πράγματι, ο Λύσανδρος πα­ρακολουθούσε άγρυπνα τις κινήσεις του αθηναϊκού στόλου από την απέναντι πλευ­ρά του Ελλησπόντου. Έδωσε μάλιστα εντολή σε ναύτες του, μόλις αντιληφθούν τους Αθηναίους να είναι διασκορπισμένοι στην ξηρά, να υψώσουν μια ασπίδα από το μέ­σο της απόστασης. Οι Αθηναίοι, έχοντας καταφρονήσει τη δύναμη των Σπαρτιατών, εί­χαν κατέλθει στην ξηρά. Όταν πείστηκε ο Λύσανδρος για το λάθος τους, έπλευσε με ταχύτητα και αιχμαλώτισε ολόκληρο τον στόλο. Σώθηκαν μόνο επτά πλοία και το ιε­ρό πλοίο, η Πάραλος, που έμελλε να πλεύσει στον Πειραιά, για να ανακοινώσει τη συμ­φορά (Ξεν. Ελλ. 2.27-29).

Επειδή οι μαθητές της ηλικίας έλκονται από την αφήγηση παράτολμων στρα­τηγικών ενεργειών, κρίνεται σκόπιμο να παρατεθεί το ακόλουθο κείμενο, σχετικό με τα συνηθισμένα στρατηγήματα του Αγησιλάου: «Εξαπατούσε τους εχθρούς όσες φορές τού δινόταν η ευκαιρία. Χρησιμοποιούσε την ταχύτητα, για να προλαβαίνει τους ελιγμούς τους. Διέφευγε από το πεδίο της μάχης όπου και όταν τούτο ήταν συμφέρον. Γενικά, χρησιμοποιούσε κάθε μέσον που ήταν χρήσιμο στους φίλους και αντίθετο στους εχθρούς του. Χρησιμοποιούσε τη νύχτα σαν μέρα και το αντίθετο, έτσι που κανείς δεν μπορούσε να μαντέψει πού βρισκόταν, σε ποια κατεύθυνση πορευόταν ή ποιες ενέργειες θα αναλάμβανε. Τις οχυρωμένες θέσεις των εχθρών τις αχρήστευε με το να τις αποφεύγει, να τις παρακάμπτει και να τις κυριεύει κρυφά. Όταν βρισκόταν σε πο­ρεία και γνώριζε ότι ο εχθρός μπορούσε να έχει πρωτοβουλία ενεργειών και να πο­λεμήσει όποτε θέλει, προχωρούσε έχοντας τον στρατό του παραταγμένο με τέτοιον τρό­πο, ώστε να μπορεί να δώσει μάχη ανά πάσα στιγμή. Επίσης προχωρούσε με σύνεση, όπως ένα φρόνιμο κορίτσι, γιατί πίστευε ότι αυτός ήταν ο κατάλληλος τρόπος να προ­φυλάξει τον στρατό του από τον πανικό, τη σύγχυση, τα σφάλματα και τις απρόσμενες επιθέσεις (Ξεν. Αγησ. 6.5-7).

Τον πόλεμο, εξάλλου, σύμφωνα με τη γενικώς αποδεκτή άποψη, τον κερδίζει αυτός που κάνει τα λιγότερα λάθη.

Αντιπερισπασμός.

Στην πολεμική τακτική εντάσσεται και η προσφυγή στην ενέργεια του αντιπερισπα­σμού, που εκδηλώνεται σε διαφορετικό τόπο από αυτόν που αναμένει ο εχθρός, ώ­στε να αποσπαστεί η προσοχή του από τον πραγματικό στόχο. Η μεταφορά του πολέ­μου, λόγου χάρη, στην Πύλο (425 π.Χ.) και στη Μακεδονία (424 π.Χ.) ως στόχο είχε τη διοχέτευση του ενδιαφέροντος σε παραπλανητική κυρίως κατεύθυνση. Στον Β' Πα­γκόσμιο πόλεμο προηγήθηκε απόβαση στη Σικελία για να στραφεί το ενδιαφέρον των Γερμανών στο σημείο αυτό και να διευκολυνθεί η απόβαση των Συμμάχων στη Νορ­μανδία.

Αντίποινα

Με την πολεμική αυτή ενέργεια ανταποδίδεται προηγούμενη βλάβη ή αδικία υπό μορφήν αντεκδίκησης. Με την εισβολή των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους στην Αττική το πρώτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Περικλής εφαρμόζει την τακτική των αντιποίνων λεηλατώντας τα παράλια της Λακωνίας.

β. Το φιλειρηνικό κίνημα

Αντίθετα προς το γενικό πολεμικό κλίμα και την ένταση των συγκρούσεων ανα­πτύχθηκε και το φιλειρηνικό κίνημα, το οποίο αντιπροσώπευαν οι πνευματικοί άνθρωποι και ο απλός κόσμος, ο οποίος και δεχόταν πιο άμεσα τον αρνητικό αντίκτυπο των γε­γονότων. Ο Αριστοφάνης αποτελεί την πιο πηγαία έκφραση του αντιπολεμικού κλίμακα. Καταγγέλλοντας τον δημαγωγό Κλέωνα, που θέλει ο ίδιος να ηγηθεί της εκστρατείας ε­ναντίον των Λακεδαιμονίων στην Πύλο, γράφει:

ἥδιστον φάος ἡμέρας
ἔσται τοῖς ‹τε› παροῦσι καὶ
975τοῖσιν ‹εἰσ›αφικνουμένοις,
ἢν Κλέων ἀπόληται.
(Αριστοφ. lππείς 973)

Σαφή έκφραση των πνευμάτων στην Αθήνα αποτελεί ο σωζόμενος ύμνος του Ευ­ριπίδη για την Ειρήνη:

Εἰρήνα βαθύπλουτε καὶ
καλλίστα μακάρων θεῶν,
ζῆλός μοι σέθεν ὡς χρονίζεις.
(απόσπ. 462)

Ο θάνατος του Κλέωνα και του Βρασίδα στην Αμφίπολη (422 π.Χ.) άνοιξε τον δρό­μο προς την ειρήνη. Όπως φαίνεται από την Ειρήνη του Αριστοφάνη, που παίχτηκε στα Διονύσια του 421 π.Χ., στην Αθήνα επικράτησε το κόμμα των μετριοπαθών φίλων της ειρήνης με ηγέτη τον Νικία. Αλλά και στη Σπάρτη σημειώθηκε ανάλογη φιλειρηνική κί­νηση υπό τον βασιλιά Πλειστοάνακτα, γιο του Παυσανία. Με ενέργειες του στρατηγού Νικία υπογράφτηκε η ομώνυμη ειρήνη (421 π.Χ.), η οποία δεν διήρκεσε πολύ.

Η οργή, εξάλλου, του Καλλικρατίδα για τις ταπεινώσεις που δέχτηκε από τον Κύρο αποτελεί έκφραση της ελληνικής συνείδησης: «Καλλικρατίδας δὲ ἀχθεσθεὶς τῇ ἀναβολῇ καὶ ταῖς ἐπὶ τὰς θύρας φοιτήσεσιν ὀργισθεὶς καὶ εἰπὼν ἀθλιωτάτους εἶναι τοὺς Ἕλληνας, ὅτι βαρβάρους κολακεύουσιν ἕνεκα ἀργυρίου, φάσκων τε, ἂν σωθῇ οἴκαδε, κατά γε τὸ αὑτοῦ δυνατὸν διαλλάξειν Ἀθηναίους καὶ Λακεδαιμονίους, ἀπέπλευσεν εἰς Μίλητον·» (Ξεν. Ελλ. 1.6.7). Ο Καλλικρατίδας όμως χάθηκε στις Αργινούσες (406 π.Χ.).

γ. Η προσωπικότητα

Οι αρχαίοι Έλληνες, μολονότι συνδύαζαν τα ιστορικά γεγονότα με τους πρωταγωνιστές τους, εντούτοις δεν απολυτοποίησαν τον ρόλο της προσωπικότητας. Η εξουσία του Περικλή αποκλήθηκε «τοῦ ἑνὸς ἀνδρὸς ἀρχή». Ο στρατηγός όμως στην αθηναϊκή πολιτεία ήταν αιρετός, η δε θητεία του ενιαύσια. Το γεγονός αυτό και μόνο αποτελεί για το άτομο ανασταλτικό παράγοντα ανάληψης μεγάλων πρωτοβουλιών με ευρεία χρο­νική προοπτική. Οι χαρισματικοί ηγέτες αναδεικνύονται σ' ένα περιβάλλον το οποίο μπο­ρεί ως ένα σημείο να περιορίσει τη δράση τους. Ο Περικλής και ο Κλέων όφειλαν να δρουν σε ορισμένα πλαίσια που δεν επέλεγαν οι ίδιοι. Πρέπει ακόμα να διακρίνουμε ότι η ίδια η ύπαρξη αυτών των πλαισίων εμπόδιζε αυτούς τους ηγέτες να πραγματο­ποιήσουν πολλούς από τους δικούς τους πολιτικούς στόχους (W. Walsh, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, μετ. Φ. Κ. Βώρος, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, 1982, σ. 316). Ο Αρχίδαμος και ο Αγησίλαος ήταν βασιλιάδες, με περιορισμένες όμως εξουσίες. Ο επικίνδυνος Αλκιβιάδης όφειλε να εκλέγεται στρατηγός. Ο ίδιος, όντας «στρατηγός αυτοκράτωρ» στη Σικελική εκστρατεία, ανακλήθηκε για να δικαστεί για ασέβεια. Για να μη συλληφθεί, προτίμησε να προδώσει την πατρίδα του, προσχωρώντας στο αντίπαλο στρατόπεδο.

Οι μαθητές προσεγγίζουν εύκολα την ιστορική εξέλιξη μέσω των δραστηριοτήτων της προσωπικότητας του ηγέτη. Πολλές φορές βιώνουν τα γεγονότα μέσω της δράσης των μεγάλων ανδρών. Ιδιαίτερα η λάμψη της Θήβας μπορεί να προσεγγιστεί μέ­σω του έργου δύο προσωπικοτήτων, του Επαμεινώνδα και του Πελοπίδα. Συγκεκρι­μένα, ο Επαμεινώνδας έθεσε ως στόχο του να συντρίψει τη δύναμη της Αθήνας και της Σπάρτης. Θέλησε, όπως διατεινόταν, «να μεταφέρει τα Προπύλαια της Ακρόπολης στην Καδμεία» και να περιορίσει τη Σπάρτη στα φυσικά της σύνορα. Ο Πελοπίδας δι­εύρυνε τη θηβαϊκή ισχύ στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Ο πρόωρος θάνατός τους ματαίωσε τα φιλόδοξα σχέδιά τους. Αλλά και η δύναμη της Θήβας ήταν δυσανάλογα μικρή για την ανάληψη πρωτοβουλιών πανελλήνιας εμβέλειας.

Καλό φυσικά είναι να μην υπερτονίζεται η συμβολή της προσωπικότητας στην πα­ραγωγή των γεγονότων, αφού είναι γενικά αποδεκτό ότι η ιστορική εξέλιξη είναι σύν­θετο δημιούργημα, συνάρτηση πολλών παραγόντων.

δ. Το τυχαίο

Τα γεγονότα δε συντελούνται μόνο με τη συνειδητή ανθρώπινη δράση ή τη δύνα­μη της φύσης. Συχνά γίνεται λόγος για αστάθμητους παράγοντες, την παρέμβαση της τύχης. Ο Θουκυδίδης δεν απορρίπτει την τύχη. Τα απρόβλεπτα γεγονότα, όπως ο λοιμός, εντάσσονται στα συμβάντα που δεν μπορούσε να εκτιμήσει κανείς εύκολα (J. H. Finley, Θουκυδίδης, μετ. Τ. Κουκουλιού, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1988, σσ. 316-317). Τον παράγοντα της τύχης επικαλείται ο Ξενοφώντας (Ελλ. 6.4.8), για να εξηγήσει την ήττα των Λακεδαιμονίων στα Λεύκτρα (371 π.Χ.). Η παρέμβαση του τυχαίου δυσχεραίνει την προσπάθεια του ιστορικού, αφού τον φέρνει αντιμέτωπο με εξωλογικές καταστάσεις.

ε. Ο χώρος

Το ενδιαφέρον πρέπει να στραφεί και προς την έννοια του χώρου, τον οποίο οι μαθητές μπορούν να συγκεκριμενοποιήσουν με την αξιοποίηση του χάρτη. Τα γεγονό­τα, ακόμη και τα πνευματικά, εξαρτώνται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από τον χώρο. Ο χώρος έχει εξίσου μεγάλη σημασία για ένα γεγονός με τον χρόνο. Η γεω­γραφία δίνει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα, ιδιαίτερα όταν ο ιστορικός στρέφει το ενδιαφέρον του στη μακρά διάρκεια (F. Braudel, Μεσόγειος, μετάφραση Κλαίρη Μιτσοτάκη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1993, σ. 27). Είναι θεμιτό, ως εκ τούτου, να μιλάμε για γεωιστορία. Τα γεγονότα που μας απασχολούν εξελίσσονται στον ευρύτερο χώρο όπου δραστηριοποιείται ο ελληνισμός. Οι συγκρούσεις στη στεριά συναρτώνται άμεσα με την αξιοποίηση των εδαφικών πλεονεκτημάτων. Η κυριαρχία στη θάλασσα σχετίζε­ται με τον έλεγχο καίριων σημείων, όπως είναι ο Ελλήσποντος. Η κατοχή του θεω­ρούνταν γεγονός ύψιστης σημασίας. Η θέση του είναι στρατηγική και σχετιζόταν κυ­ρίως με το εμπόριο του σταριού αλλά και της φορολόγησης των διερχόμενων πλοίων (Ξεν. Ελλ. 1.1.22). Η εκστρατεία στη Σικελία αφορούσε τον έλεγχο των αγορών του δυτικού ελληνικού χώρου και της Σικελίας. Οι Πέρσες αγωνίζονταν να ελέγξουν τον Ελλήσποντο και τη δυτική Μ. Ασία. Η μεσογειακή Σπάρτη και η παραλιακή Αθήνα μά­χονταν για την κυριαρχία του ελληνικού χώρου (Ξεν. Ελλ. 5.1.1). Η Κόρινθος, όταν κινδύνευε η κυριαρχία της στο Ιόνιο, συμμάχησε με τη Σπάρτη και στράφηκε ανοιχτά εναντίον της Αθήνας.

στ. Ο χρόνος

Ο χρόνος αποτελεί στοιχείο του γεγονότος, αφού μέσω αυτού το γεγονός προσ­διορίζεται και, ως ένα σημείο, ερμηνεύεται. Και τούτο είναι φυσικό, αφού ο χρόνος ο­ρίζει και τις δυνατότητες που έχουν οι άνθρωποι τη δεδομένη χρονική στιγμή. Παρά το γεγονός ότι η αρχαία ελληνική σκέψη προσδίδει στον χρόνο έννοια κύκλου, εδώ πρέ­πει να νοηθεί ως ευθεία σε δεδομένα σημεία της οποίας αντιστοιχούν τα γεγονότα. Η χρονική διάρκεια από την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ. ) ως τη μά­χη της Μαντίνειας (362 π.Χ.) συνιστά την έννοια μιας συγκυρίας στο εσωτερικό της οποίας συντελούνται ορισμένες μεταβολές.

Την αξία του χρόνου έχει κατανοήσει ο Θουκυδίδης, ο οποίος καταβάλλει ιδιαίτε­ρη προσπάθεια να ορίσει την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου: «Ἄρχεται δὲ ὁ πόλεμος ἐνθένδε ἤδη Ἀθηναίων καὶ Πελοποννησίων καὶ τῶν ἑκατέροις ξυμμάχων, ἐν ᾧ οὔτε ἐπεμείγνυντο ἔτι ἀκηρυκτεὶ παρ᾽ ἀλλήλους καταστάντες τε ξυνεχῶς ἐπολέμουν· γέγραπται δὲ ἑξῆς ὡς ἕκαστα ἐγίγνετο κατὰ θέρος καὶ χειμῶνα. [2.2.1] Τέσσαρα μὲν γὰρ καὶ δέκα ἔτη ἐνέμειναν αἱ τριακοντούτεις σπονδαὶ αἳ ἐγένοντο μετ᾽ Εὐβοίας ἅλωσιν· τῷ δὲ πέμπτῳ καὶ δεκάτῳ ἔτει, ἐπὶ Χρυσίδος ἐν Ἄργει τότε πεντήκοντα δυοῖν δέοντα ἔτη ἱερωμένης καὶ Αἰνησίου ἐφόρου ἐν Σπάρτῃ καὶ Πυθοδώρου ἔτι δύο μῆνας ἄρχοντος Ἀθηναίοις, μετὰ τὴν ἐν Ποτειδαίᾳ μάχην μηνὶ ἕκτῳ καὶ ἅμα ἦρι ἀρχομένῳ Θηβαίων ἄνδρες...» (Θουκ. 2.1-2). Ο προσδιορισμός του χρόνου με τις Ολυμπιάδες για πρώτη φορά θα επιχειρηθεί από τον Τίμαιο τον Ταυρομενίτη τον 2ο αιώνα π.Χ. και θα υιοθετηθεί στη συνέχεια από τον Πολύβιο. Ο Ξενοφώντας γενικά α­κολουθεί το χρονολογικό σύστημα του Θουκυδίδη.

Για λόγους μεθοδολογίας τα γεγονότα των εμφυλίων πολέμων ονοματίζονται και περιοδολογούνται (Πελοποννησιακός 431-404 π.Χ., Αρχιδάμειος 431-421 π.Χ., Σικε­λική εκστρατεία 415-413 π.Χ., Δεκελεικός 413-404 π.Χ., Βοιωτικός ή Κορινθιακός - Θη­βαϊκή ηγεμονία 395-362 π.Χ.) με βάση τα κριτήρια του χώρου και του ηγέτη.

ζ. Η αιτιότητα

Η ενότητα του Πελοποννησιακού πολέμου προσφέρεται για εξέταση της αιτιότητας στην ιστορία, της αμοιβαίας σχέσης αιτίας και αποτελέσματος. Η αναζήτηση των αιτίων είναι κοινός τόπος της ιστορικής πραγματικότητας. Είναι πάντων δύσκολο να διακριβωθούν οι λόγοι που ωθούν τους ανθρώπους στη δράση. Ακόμη πιο δύσκολο είναι να εκτιμηθεί ο βαθμός συμβολής του καθενός αιτίου στην παραγωγή κάποιου γεγονότος. Οι ίδιες αιτίες δεν αντιστοιχούν σε ίδια αποτελέσματα. Η απάντηση στο «γιατί» είναι ίσως το πιο δύσκολο σημείο της ιστορικής γραφής. Για τον λόγο αυτό κάποιοι ι­στορικοί συνιστούν να στρέφεται το ενδιαφέρον στο «πώς συνέβη κάτι» (E. H. Carr, What is Hίstory, Penguin Bookw, London, 1971, σ. 88). Αν αφαιρεθεί όμως το «πώς» και το «γιατί», η ιστορία θα μεταβληθεί σε απλή διήγηση.

Ο Θουκυδίδης κάνει διάκριση ανάμεσα στα αίτια και την αφορμή. Η αιτία αντιστοι­χεί προς τη λατινική λέξη «causa». Αφορμή είναι λόγος, ψευδής ή αληθινός, που προ­βάλλεται κάθε φορά και λειτουργεί αφετηριακά ως έναυσμα. Αποδίδεται συνήθως με τις λέξεις «πρόφαση», «πρόσχημα», «πάτημα». Η λεπτή διαφορά ανάμεσα στις λέξεις «αιτία» και «αφορμή» οδηγεί και σήμερα στη χρησιμοποίηση και των δύο αδιακρίτως.

Ο Θουκυδίδης, παρά τη λεπτολόγο διάθεσή του, δεν αντιδιαστέλλει σαφώς τις δύο έννοιες. Ως «ἀληθεστάτην πρόφασιν», ουσιαστικότερη αιτία δηλαδή, θεωρεί την αύξουσα ι­σχύ της Αθήνας (Θουκ. 1.23). Στη συνέχεια διευκρινίζει το θέμα σαφέστερα (1.88): «ἐψηφίσαντο δὲ οἱ Λακεδαιμόνιοι τὰς σπονδὰς λελύσθαι καὶ πολεμητέα εἶναι οὐ τοσοῦτον τῶν ξυμμάχων πεισθέντες τοῖς λόγοις ὅσον φοβούμενοι τοὺς Ἀθηναίους μὴ ἐπὶ μεῖζον δυνηθῶσιν, ὁρῶντες αὐτοῖς τὰ πολλὰ τῆς Ἑλλάδος ὑποχείρια ἤδη ὄντα».

Ο Ξενοφώντας διαφοροποιεί γενικά την αιτία από την πρόφαση, την οποία πολλές φορές προτάσσει (Ξεν. Ελλ. 3.5.5). Ο Πολύβιος συμπληρώνει το εξηγητικό σχήμα με την προσθήκη της αρχής, της αφετηρίας δηλαδή του γεγονότος (αιτία-αφορμή-αρχή).

η. Τα αποτελέσματα

Ειδικό ενδιαφέρον πρέπει να επιδειχθεί για τα αποτελέσματα του Πελοποννησιακού πολέμου και των συγκρούσεων που ακολούθησαν. Τα αποτελέσματα ολοκληρώνουν το γεγονός, και η σημασία τους, καθώς διαθλάται στον χρόνο, αφορά άμεσα τους αν­θρώπους. Ο σχολιασμός των αποτελεσμάτων μπορεί να επεκταθεί και σε γενικευτικού χαρακτήρα εξέταση, αφού των πολέμων τα αποτελέσματα, πέραν των ιδιαιτεροτήτων, παρουσιάζουν και κοινά γνωρίσματα, όπως ανθρώπινα θύματα, ψυχικά τραύματα, εξαχρείωση των ηθών, καταστροφή έργων πολιτισμού, οικονομική δυσπραγία, κατα­στροφή του περιβάλλοντος κ.ά.

Δύο αντίθετες απόψεις

Πόλεμος

Έχουμε αναγνωρίσει ότι ο πόλεμος είναι η μέχρι τούδε έσχατη μορφή ανταγωνισμού και φυσικής επιλογής στο ανθρώπινο είδος. «Πόλεμος πάντων πατήρ» έλεγε ο Ηράκλειτος· ο πόλεμος δηλαδή ή ο ανταγωνισμός είναι ο δημιουργός όλων των πραγμά­των, η κραταιά αρχή και πηγή ιδεών, εφευρέσεων, θεσμών και κρατών. Η ειρήνη εί­ναι μια ασταθής ισορροπία, η οποία μπορεί να διατηρηθεί μόνο με την αναγνώριση μιας υπεροχής ή με μια εξίσωση δυνάμεων.

Ειρήνη

Για όσους από μας μελετάμε την ιστορία όχι απλώς ως μια προειδοποιητική υπό­μνηση των ανοησιών και των εγκλημάτων του ανθρώπου, αλλά και ως ενθαρρυντική ανάμνηση δημιουργικών πνευμάτων, το παρελθόν παύει να είναι μια καταθλιπτική αί­θουσα του τρόμου και της φρίκης γίνεται μια ουράνια πόλη, μια απέραντη χώρα του πνεύματος, όπου χιλιάδες αγίων, πολιτικών, εφευρετών επιστημόνων, ποιητών, καλ­λιτεχνών, μουσικών, εραστών και φιλοσόφων ζουν ακόμα και ομιλούν, διδάσκουν και σμιλεύουν και τραγουδούν.

Will-Ariel Durant, Τα συμπεράσματα της Ιστορίας, μετ. Μ. Κορνηλίου, εκδ. Αδελφοί Συρόπουλοι, Αθήνα, χ.χ., σ. 101 και 130.