6-4. Η κυριαρχία της Θήβας στην Ελλάδα

ΗΓΕΜΟΝΙΚΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ
ΚΑΙ ΚΑΜΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (431-362 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

4. Η ΚYΡIΑΡΧIΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

1.Η ηγεμονία της Σπάρτης: Μια κυριαρχία σε αμφισβήτηση

2.Η κυριαρχία της Θήβας στην Ελλάδα

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτες

Για χάρτες, βλ. και:

Η Σπαρτιατική ηγεμονία: εδώ (ανενεργό)

Η δράση του Αγησίλαου: εδώ (ανενεργό)

Η άνοδος της Θήβας: εδώ (ανενεργό)

1 ώρα

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να συσχετίσουν την κυριαρχία της Θήβας με τη δράση του Πελοπίδα και του Επαμεινώνδα.

• Να γνωρίσουν τη σημασία που είχε η μάχη στα Λεύκτρα (371 π.Χ.) για τη Σπάρτη.

• Να κατανοήσουν την κατάσταση που επικράτησε στην Ελλάδα μετά τη μάχη στη Μαντίνεια (362 π.Χ).

Προετοιμασία:

Αφού προηγηθεί συζήτηση για τις αντιστοιχίες Καθόδου Μυρίων και εκστρατείας του Μ. Αλεξάνδρου, το μάθημα μπορεί να αρχίσει με τη δημιουργία της Β' Αθηναϊκής συμμαχίας και τις εμπεδωμένες απόψεις των Ελλήνων για ανάγκη αντιμετώπισης των επεμβάσεων της Σπάρτης. Όλοι οι συμμετέχοντες στη νέα συμμαχία ήταν «ελεύθεροι και αυτόνομοι». Προείχε η ασφάλεια των μελών.

Προσπέλαση:

Οι μαθητές καλούνται να αναγνώσουν το παράθεμα: «Οι δύο άνδρες που ανέδειξαν τη Θήβα». Η εφήμερη λάμψη της πόλης αυτής μπορεί να συνδυαστεί με την παρουσία των δύο χαρισματικών ηγετών.

Η αναιτιολόγητη κατάληψη από τους Σπαρτιάτες της Καδμείας ακρόπολης (382 π.Χ.) ενέπλεξε την κατάσταση στην κεντρική Ελλάδα. Δημοκρατικοί Θηβαίοι πολίτες κατέφυγαν στην Αθήνα, όπως στην εποχή των Τριάκοντα δημοκρατικοί Αθηναίοι είχαν καταφύγει στη Θήβα. Το 379 π.Χ. δημοκρατικοί υπό τον Πελοπίδα κατέλυσαν τη σπαρτιατική κυριαρχία.

Ειδικότερα, ο Πελοπίδας ιδρύει τον Ιερό Λόχο. Ο Πλούταρχος (Πελ. 18 και 19) γράφει: «Πρώτος, καθώς λένε, τον οργάνωσε ο Γοργίδας από τριακόσια διαλεχτά παλικάρια που η πολιτεία τα γύμναζε και τα συντηρούσε στην Καδμεία, όπου ήταν το στρατόπεδο τους γι' αυτό και ονομάζονταν "λόχος της πόλεως", γιατί τότε τις ακροπόλεις τις ονόμαζαν συνήθως πόλεις». Ο Πελοπίδας αξιοποίησε τη μικρή αυτή στρατιωτική μονάδα γιατί «νόμιζε παν οι γενναίοι άνδρες εμπνέονται ο ένας από τον άλλον για τις ωραίες πράξεις, γίνονται χρησιμότατοι για την επιτυχία μιας κοινής αποστολής και προθυμότατοι».

Ταυτόχρονα σχεδόν εμφανίζεται στο προσκήνιο και ο Επαμεινώνδας, ο οποίος αναδεικνύεται σε Βοιωτάρχη. Η Θήβα ήταν έδρα της γενικής συνέλευσης των Βοιωτών. Κεφαλή της ομοσπονδίας ήταν οι επτά Βοιωτάρχες. Ο Επαμεινώνδας συνδέθηκε με προσωπική φιλία με τον Πελοπίδα και αναδείχθηκε σε πολιτική και στρατιωτική φυσιογνωμία μεγάλης αξίας. Είναι ουσιαστικός εισηγητής της λοξής φάλαγγας, που αποτελεί αφετηρία νέας εποχής στην πολεμική τακτική.

Η ήττα των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα (371 π.Χ.) συνιστά θρίαμβο της λοξής φάλαγγας και των νέων ηγετών της Θήβας. Ειδικός σχολιασμός θα γίνει για τη λοξή φάλαγγα σε συνδυασμό με το παράθεμα «Η νέα τακτική», καθώς η λοξή φάλαγγα ανέτρεψε την τακτική της παράλληλης παράταξης. Ο θεοφοβούμενος Ξενοφώντας αποδίδει την ήττα στη θεία τιμωρία για την κατάληψη της Καδμείας, πράξη με την οποία οι Σπαρτιάτες παρέβησαν τις ένορκες διαβεβαιώσεις για την ελευθερία των ελληνικών πόλεων: «Λακεδαιμόνιοι τε γ[ὰρ οἱ ὀμόσαντες αυτονόμους ἐάσειν τὰς πόλεις τὴν ἐν Θήβαις ἀκρόπολιν κατασχόντες ὑπ' αὐτῶν μόνον τῶν ἀδικηθέντων ἐκολάσθησαν» (Ξεν. Ελλ. 5.4.1). Αν υπάρχει χρόνος, ο καθηγητής μπορεί να διαβάσει στην τάξη το απόσπασμα σχετικά με τον τρόπο που δέχτηκαν οι Σπαρτιάτες το άγγελμα της ήττας (Ξεν. Ελλ. 6.4.16). Η ανάγνωση θα βοηθήσει τους μαθητές να προσεγγίσουν το θέμα βιωματικά.

Ο χάρτης θα συμβάλει στο σχηματισμό άποψης για τη δύναμη της θηβαϊκής ηγεμονίας, αλλά και για την κατάσταση στην Ελλάδα έπειτα από τόσα χρόνια συνεχών πολέμων.

Ο Επαμεινώνδας θα προσπαθήσει επανειλημμένα να πλήξει τη μεγάλη δύναμη της ξηράς, τη Σπάρτη. Τα φιλόδοξα σχέδιά του θα ματαιωθούν στην πεδιάδα της Μαντίνειας σε μια αμφίρροπη μάχη. Εκεί, πεσμένος καταγής, λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή, θα συμβουλεύσει τους συμπατριώτες του να σταματήσουν τον πόλεμο, «ὡς οὐκ ὄντος αὐτοῖς στρατηγοῦ» (Πλουτ. Αποφθ. Επαμ. 24).

Εδώ μπορεί ο καθηγητής να θίξει το θέμα της παρέμβασης του τυχαίου στην ιστορική εξέλιξη. Η τύχη δεν θα νοηθεί ως αυθύπαρκτη δύναμη που επηρεάζει τα ανθρώπινα, αλλά ως άθροισμα συμπτώσεων που εκτρέπει τα πράγματα από τη λογική τους πορεία.

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Η κατάσταση στη Θήβα

Λεύκτρα: βάθρο από το τρόπαιο που έστησαν οι Θηβαίοι
σε ανάμνηση της μάχης που οδήγησε στην πτώση
της σπαρτιατικής ηγεμονίας.

Επιτύμβια στήλη Θηβαίου πολεμιστή

Στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Θήβα είχε ταχθεί με το μέρος της Σπάρτης, αλλά μετά τη λήξη του πρωτοστατεί στους συνασπισμούς εναντίον της πρώην συμμάχου της. Στο εσωτερικό η πόλη σπαράσσεται από διαμάχες ανάμεσα σε αριστοκρατικούς και δημοκρατικούς. Το πρώτο όμως μισό του 4^ου αιώνα π.Χ. δύο προσωπικότητες που ανήκουν στον δημοκρατικό χώρο, ο Πελοπίδας και ο Επαμεινώνδας, οδηγούν τη Θήβα στο κέντρο των ιστορικών εξελίξεων.

Πελοπίδας - Επαμεινώνδας

Το 382 π.Χ. η Σπάρτη ανατρέπει με στρατιωτική επέμβαση το δημοκρατικό πολίτευμα της Θήβας και παραδίδει την εξουσία στους ολιγαρχικούς. Το 379 π.Χ. οι Θηβαίοι δημοκρατικοί, με αρχηγό τον Πελοπίδα, ανατρέπουν τους ολιγαρχικούς και αποκαθιστούν το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο Πελοπίδας, συγκροτεί έναν αξιόμαχο στρατό με κύριο πυρήνα ένα σώμα από 300 άνδρες, τον Ιερό Λόχο. Οι άνδρες του Ιερού Λόχου συνδέονται μεταξύ τους με στενή φιλία και είναι πρόθυμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη Θήβα. Δίπλα στον Πελοπίδα βρίσκεται ο νεότερος Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας, μία από τις λαμπρότερες στρατιωτικές φυσιογνωμίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ο στρατός των Θηβαίων συγκρούεται επανειλημμένα με τους Σπαρτιάτες και κατορθώνει να αποκρούει τις επιθέσεις τους.

Η μάχη στα Λεύκτρα

Το 371 π.Χ., στα Λεύκτρα της Βοιωτίας, ο στρατός των Σπαρτιατών συντρίβεται. Ο ίδιος ο βασιλιάς Κλεόμβροτος, ο οποίος οδηγούσε το στράτευμα, φονεύεται. Η στρατιωτική μεγαλοφυΐα του Επαμεινώνδα, ο οποίος εφάρμοσε στη μάχη το στρατηγικό σχέδιο της λοξής φάλαγγας, οδήγησε τους Θηβαίους στη νίκη.

Η μάχη στη Μαντίνεια

Μαντίνεια (Αρχαιολογικοί χώροι: Μαντίνεια, ΟΔΥΣΣΕΥΣ, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού)

Ο θρίαμβος στα Λεύκτρα ανοίγει νέους ορίζοντες δράσης για τον Επαμεινώνδα. Εκστρατεύει στην Πελοπόννησο και φθάνει μέχρι τη Λακωνική. Το 370 π.Χ. ιδρύει τη Μεγαλόπολη και την καθιστά πρωτεύουσα της Αρκαδικής συμπολιτείας. Συγχρόνως, η Θήβα δρα προς τη Θεσσαλία. Εκεί, σε μια μάχη, ο Πελοπίδας σκοτώνεται. Ο Επαμεινώνδας συνεχίζει μόνος. Το 362 π.Χ. επιχειρεί μία νέα εκστρατεία στην Πελοπόννησο, απειλώντας και την ίδια τη Σπάρτη, την οποία υπερασπιζόταν ο γέρος βασιλιάς Αγησίλαος. Στη μάχη στη Μαντίνεια (362 π.Χ.), οι Θηβαίοι νίκησαν, αλλά ο Επαμεινώνδας έπεσε νεκρός. Μετά τον θάνατο του Επαμεινώνδα, εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο και η Θήβα έπαψε να παίζει πρωτεύοντα ρόλο στα ελληνικά πράγματα.

ΟΙ ΔΥΟ ΑΝΔΡΕΣ ΠΟΥ ΑΝΕΔΕΙΞΑΝ ΤΗ ΘΗΒΑ

Ήσαν κι οι δυο τους το ίδιο πλασμένοι για την κάθε αρετή, με τη διαφορά πως ο Πελοπίδας έβρισκε μεγαλύτερη ευχαρίστηση στη γυμναστική, ενώ ο Επαμεινώνδας στη μάθηση και τις ώρες που ξαδειάζανε, τις διαθέτανε, ο πρώτος συχνάζοντας στις παλαίστρες και στα κυνήγια, ενώ ο άλλος ακούοντας κάτι και φιλοσοφώντας. Από τα πολλά και καλά φυσικά που είχαν κι οι δυο τους, τέτοια που να οδηγούν στη δόξα, κανένα δεν θεωρούν, όσοι έχουν μυαλό, σπουδαιότερο από το ότι μέσα σε τόσους αγώνες και σε τόσες στρατιωτικές και πολιτικές ηγεσίες διαφύλαξαν μεταξύ τους απ’ αρχής μέχρι τέλους σταθερά μιαν απείραχτη αγάπη και φιλία.

Πλούταρχος, Πελοπίδας, IV, (μετ. Α. Λαζάρου)

Η ΝΕΑ ΤΑΚΤΙΚΗ

Η βασική ιδέα της νέας τακτικής έγκειται στο ότι η κύρια δύναμη του στρατού συγκεντρώνεται στην επιθετική πτέρυγα σε τόσο βάθος, ώστε η διάσπαση των γραμμών του εχθρού να πετύχει οπωσδήποτε, ενώ η ασθενέστερη αμυντική πτέρυγα περιορίζει όσο είναι δυνατό τη δράση της, έως ότου κριθεί η μάχη από την άλλη˙ η πτέρυγα που νίκησε στρέφεται κατόπιν προς το κέντρο, ενώ η αμυντική περνά στην επίθεση και ο εχθρός περισφίγγεται και από τις δύο πλευρές. Στα Λεύκτρα ο Επαμεινώνδας ενήργησε την επίθεση με την αριστερή πτέρυγα του πεζικού του που είχε παραταχθεί σε εξαιρετικά μεγάλο βάθος (50 ανδρών) εναντίον της δεξιάς πτέρυγας του εχθρού (με βάθος 12 ανδρών) που διοικούσε ο Κλεόμβροτος.

Ulrich Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία (μετ. Ι. Τουλουμάκου),
Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976, σελ. 273

Την τακτική αυτή αξιοποίησε ο Μ. Αλέξανδρος και αργότερα ο Μ. Φρειδερίκος και ο Χίντεμπουργκ στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου πολέμου.

χάρτης
ΟΙ ΒΟΙΩΤΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΤΟΥΣ ΤΟ 369-366 π.Χ.

Η άνοδος και η πτώση της Θηβαϊκής ηγεμονίας (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Η πορεία της Θήβας προς την ηγεμονία και η τραγική καταστροφή της (Ο κύκλος των μουσείων, Το αρχαιολογικό μουσείο Θηβών, προτεινόμενες σελίδες: 237 – 305, Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)

Ο Ξενοφών τελειώνει τα «Ελληνικά» του με την περιγραφή της μάχης στη Μαντίνεια και τονίζει ότι αληθινό χάος, «àκρισία», επικράτησε στην Ελλάδα μετά τον θάνατο του Επαμεινώνδα. Πράγματι, μετά το 362 π.Χ. καμία από τις τρεις πόλεις που είχαν διεκδικήσει την ηγεμονία στην Ελλάδα δεν ήταν σε θέση να τη διεκδικήσει εκ νέου. Η παρακμή ήταν γεγονός. Στην Πελοπόννησο και την Κεντρική Ελλάδα όλα έχουν αποτελματωθεί. Άλλες ελληνικές δυνάμεις, άφθαρτες, θα οδηγήσουν σε λίγο τον ελληνισμό σε νέα φάση της ιστορικής του πορείας.

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.) ουσιαστικά καταστρέφει ολόκληρη την Ελλάδα. Η νικήτρια Σπάρτη είναι αδύνατη και δεν μπορεί να επιβάλει την ηγεμονία της. Τέλος, ηττάται από τη Θήβα. Αλλά και αυτής της πόλης η λάμψη είναι εφήμερη. Το χάος κυριαρχεί στην Ελλάδα.

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Εξηγήστε πώς η λοξή φάλαγγα ανέτρεψε τη μέχρι τότε τακτική της παράλληλης παράταξης.
2. Η Θήβα, παρά τις προσπάθειες του Επαμεινώνδα, δεν κατάφερε να συγκροτήσει ναυτικό. Ποιες αρνητικές συνέπειες είχε η έλλειψη αυτή στην πολιτική της για ηγεμονία στην Ελλάδα; Τι θα σήμαινε σήμερα για τη χώρα μας η αντίστοιχη έλλειψη ναυτικού (ή και αεροπορίας);
3. Αναζητήστε στοιχεία για τη συγκρότηση Ιερού Λόχου σε δύο κρίσιμες στιγμές της ελληνικής ιστορίας (Επανάσταση του 1821 και Β’ Παγκόσμιος πόλεμος). Δικαιολογήστε το γεγονός.

Για τη λοξή φάλαγγα μπορείς να διαβάσεις στη Βικιπαίδεια.
Για τον ιερό λόχο διάβασε στη Βικιπαίδεια.