6-3. Η ηγεμονία της Σπάρτης: μια κυριαρχία σε αμφισβήτηση

ΗΓΕΜΟΝΙΚΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ
ΚΑΙ ΚΑΜΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (431-362 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

3. Η ΗΓΕΜΟΝIΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ: ΜIΑ ΚYΡIΑΡΧIΑ ΣΕ ΑΜΦIΣΒΗΤΗΣΗ

1.Η ηγεμονία της Σπάρτης: Μια κυριαρχία σε αμφισβήτηση

2.Η κυριαρχία της Θήβας στην Ελλάδα

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτες

Για χάρτες, βλ. και:

Η Σπαρτιατική ηγεμονία: εδώ (ανενεργό)

Η δράση του Αγησίλαου: εδώ (ανενεργό)

Η άνοδος της Θήβας: εδώ (ανενεργό)

1 ώρα

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να αποκτήσουν άποψη για τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώθηκε στον ελληνικό χώρο μετά τη νίκη της Σπάρτης.

• Να γνωρίσουν την κατάσταση στην οποία βρισκόταν το περσικό κράτος, ύστερα από την εμπειρία «της Κύρου Αναβάσεως».

• Να γνωρίσουν τους λόγους αποτυχίας της εκστρατείας του Αγησιλάου.

Προετοιμασία:

Το μάθημα μπορεί να αρχίσει από τα αίτια που προκάλεσαν την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα (συγκεκριμένα και αφηρημένα), για να καταδειχτεί η αιτιότητα.

Προσπέλαση:

Οι μαθητές γνωρίζουν τους όρους με τους οποίους η Αθήνα συνήψε ειρήνη. Το καθεστώς των Τριάκοντα τυράννων γρήγορα ανατρέπεται. Η δυσανεξία προς την ολιγαρχία εκφράζεται αποτελεσματικά από τον Θρασύβουλο. Η δημοκρατική παράδοση έχει σταθερές βάσεις. Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας δόθηκε γενική αμνηστία, από την οποία εξαιρέθηκαν όσοι είχαν συμπράξει με το τυραννικό καθεστώς. Η συζήτηση πάνω στο θέμα μπορεί να διευρυνθεί και να αξιοποιήσει τη γνώμη του Πλάτωνα ότι οι Τριάκοντα τύραννοι με τους διωγμούς τους απέδειξαν χρυσό το προηγούμενο πολίτευμα.

Στις άλλες πόλεις οι Σπαρτιάτες εγκατέστησαν φιλικές σ' αυτούς κυβερνήσεις και επέβαλαν βαριά φορολογία. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Διόδωρου (14.10.2), τα έσοδα της φορολογίας ξεπερνούσαν τα χίλια τάλαντα ετησίως. Στον απόηχο των συνεπειών του πολέμου και της γενικότερης διαφθοράς των ηθών μπορεί να αναφερθεί η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη.

Η συμμετοχή των Ελλήνων μαχητών στην εκστρατεία του Κύρου και η επακόλουθη «Κάθοδος των Μυρίων» θα καταδείξουν την ασθενική υπόσταση του περσικού κράτους, την οποία επιβεβαιώνει ο Ξενοφώντας (Ανάβ. 1.5.9): «Καὶ συνιδεῖν δ' ἦν τῷ προσέχοντι τὸν νοῦν "ἡ βασιλέως ἀρχ[]ξ πλήθει μ[ὲν χώρας κα[ὶ ἀνθρώπων ἱσχυρ[ὰ οὖσα, τοῖς δ[ὲ μήκεσι τῶν ὁδῶν κα[ὶ τῷ διεσπάρθαι τ[ὰς δυνάμεις ασθενής, εἴ τις δι[ὰ ταχέων τ[ὸν πόλεμον ἐποιοῖτο».

Χρόνους πολλούς ύστερα, η εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου θα το επιβεβαιώσει. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος πριν από τη μάχη της Ισσού (333 π.Χ.) θα αναφερθεί, με λόγια εγκωμιαστικά, στον Ξενοφώντα και τους Μυρίους (Αρρ. Ανάβ. 2.7.7-8). Η ανάγνωση του παραθέματος «Θάλαττα, θάλαττα», σε συνδυασμό με την παρατήρηση στον χάρτη της πορείας των Ελλήνων στρατιωτών, θα προσδώσει βιωματικότητα στη διαδικασία πρόσκτησης της γνώσης.

Η συμμετοχή των Ελλήνων σε προσπάθειες αμφισβήτησης της διαδοχής στην Περσία επηρέασε και τη μοίρα των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας. Ο περσικός κίνδυνος αντιμετωπίζεται από την ηγεμονεύουσα Σπάρτη με την αποστολή στρατού υπό τον Αγησίλαο. Η ανάγνωση του παραθέματος «Αγησίλαος, ένας πολέμαρχος με πανελλήνια αισθήματα» και της λεζάντας που συνοδεύει την εικόνα «Ο ναός της Αρτέμιδας στην Αυλίδα» διευκολύνει τα παιδιά να κατανοήσουν πώς οι εμφύλιες διαμάχες ματαιώνουν την έκφραση μιας μακρόπνοης πολιτικής και υποθηκεύουν το μέλλον των ανθρώπων. Ο Αγησίλαος είχε συλλάβει την ιδέα διάλυσης του περσικού κράτος (Ξεν. Ελλ. 4.1.41) και στροφής του ελληνισμού «προς ανατολάς». Πάντως, όταν ο ίδιος ζήτησε από τους Μικρασιάτες στρατιώτες να τον ακολουθήσουν στην Ελλάδα, μερικοί αρνήθηκαν με το αιτιολογικό ότι δεν ήθελαν «ἐφ' Ἕλληνας στρατεύεσθαι» (Ξεν. Ελλ. 4.2.5).

Η συζήτηση πάνω στο θέμα της Ανταλκίδειας ειρήνης, αφού προηγηθεί ανάγνωση του παραθέματος «Η ειρήνη του βασιλέως, 386 π.Χ.», καλό είναι να περιλάβει και τις δύο εκδοχές, την ελληνική (παρέμβαση στο εσωτερικό των ελληνικών πόλεων, επιβούλευση της ελευθερίας των Μικρασιατών Ελλήνων) αλλά και την περσική (εμπλοκή Ελλήνων στο θέμα της διαδοχής, αίτηση των διαιρεμένων Ελλήνων για βοήθεια, προώθηση στρατηγικών συμφερόντων στη δυτική πλευρά του κράτους).

Τέλος, η ίδρυση της Β' Αθηναία συμμαχίας μπορεί να συνδυαστεί με τους λόγους ίδρυσης της Α', εκατό χρόνια πριν.

Εμπέδωση:

Δίνεται η άσκηση: «Η Κάθοδος των Μυρίων ως προπομπός της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου».

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Ολιγαρχικές κυβερνήσεις

Οι Σπαρτιάτες είχαν κηρύξει τον πόλεμο εναντίον της Αθήνας με το σύνθημα της απελευθέρωσης των ελληνικών πόλεων από τον αθηναϊκό ζυγό. Όμως αυτό διαψεύστηκε μετά την πτώση της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτες, με τη συμπαράσταση των Περσών, υποστήριξαν τα ολιγαρχικά κόμματα στις πόλεις, τοποθέτησαν φρουρά σ’ αυτές με επικεφαλής έναν Σπαρτιάτη αρμοστή και επέβαλαν φόρους.

Οι Τριάκοντα τύραννοι

Στην Αθήνα εγκαθιστούν ένα σκληρότατο ολιγαρχικό καθεστώς. Ένας σκληρός πυρήνας τριάντα ανδρών (Τριάκοντα τύραννοι), φίλων της Σπάρτης, με ηγέτη τον Κριτία, αναλαμβάνει την εξουσία. Ένα κύμα βίας ξεσπά και πολλοί δημοκρατικοί πολίτες θανατώνονται. Οι Αθηναίοι τελικά εξεγείρονται και με την ηγεσία του Θρασύβουλου ανατρέπουν το τυραννικό καθεστώς και αποκαθιστούν το δημοκρατικό, χωρίς να σημειωθεί σπαρτιατική αντίδραση (403 π.Χ.).

Η «Κύρου Ανάβασις»

Η εκστρατεία του Κύρου, σατράπη της Μικράς Ασίας, εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη για την κατάληψη του περσικού θρόνου, οδηγεί τη Σπάρτη και τους Έλληνες γενικότερα να αντιληφθούν ότι τα θεμέλια του περσικού κράτους ήταν σαθρά. Στον στρατό του Κύρου συμμετείχαν 13.000 Έλληνες, ανάμεσα στους οποίους 700 Σπαρτιάτες. Στα Κούναξα (401 π.Χ.) ο στρατός του Κύρου νίκησε, αλλά ο ίδιος σκοτώθηκε. Τότε οι Έλληνες μισθοφόροι, οι «Μύριοι», όπως ονομάστηκαν με οδηγούς τον Σπαρτιάτη Κλέαρχο αρχικά και τον Αθηναίο Ξενοφώντα στη συνέχεια, κατόρθωσαν χωρίς απώλειες να διασχίσουν το περσικό κράτος και να φθάσουν στον Πόντο. Το κατόρθωμα αυτό μας το αφηγείται ο ίδιος ο Ξενοφών στο έργο του «Κύρου Ανάβασις».

Ο Αγησίλαος στην Ασία

Μετά την αποτυχία της εξέγερσης, οι Πέρσες απαιτούν την υποταγή των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας σ’ αυτούς. Οι πόλεις αντιδρούν και στρέφονται προς τη Σπάρτη ζητώντας προστασία. Οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να επέμβουν με εκστρατευτικό σώμα, του οποίου την ηγεσία, τελικά, αναλαμβάνει ο βασιλιάς Αγησίλαος (395 π.Χ.). Ο Αγησίλαος, ηγέτης με πανελλήνια ιδεώδη, σκεφτόταν να συντρίψει την περσική δύναμη και, μάλιστα, με συνεχείς στρατιωτικές επιτυχίες απείλησε την κυριαρχία του «Μεγάλου Βασιλέως» στη Μικρά Ασία. Όμως, το περσικό χρήμα συνασπίζει Θηβαίους, Αργείους, Κορίνθιους και Αθηναίους στην Ελλάδα εναντίον της Σπάρτης. Οι Σπαρτιάτες, για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο, αναγκάζονται να ανακαλέσουν τον Αγησίλαο από τη Μικρά Ασία. Η αντίληψη, πάντως, ότι το περσικό κράτος ήταν ασθενές άρχισε να εδραιώνεται στην Ελλάδα.

Ξενοφών: Ο ιστορικός,
ο οποίος με το έργο του
«Κύρου Ανάβασις» χαρακτηρίζεται
ως ο πρώτος πολεμικός ανταποκριτής της ιστορίας
(Μουσείο Αλεξάνδρειας).

ΘΑΛΑΤΤΑ, ΘΑΛΑΤΤΑ

(Οι Έλληνες μισθοφόροι του Κύρου, μετά από φοβερές περιπέτειες, αντικρίζουν τη θάλασσα.)

Κι επειδή η βοή ολοένα και μεγάλωνε και ακουγόταν όλο και πιο κοντά και κάθε τόσο οι νεοφερμένοι ορμούσαν τρέχοντας προς το μέρος εκείνων που φώναζαν κι όσο περισσότεροι στρατιώτες μαζεύονταν τόσο η βοή γινόταν πιο δυνατή, ο Ξενοφών υποψιάστηκε πως κάτι σοβαρό συμβαίνει και ανεβαίνει στο άλογο και παίρνοντας μαζί του τον Λύκιο και τους καβαλάρηδες έτρεχε να δώσει βοήθεια και να που σε λίγο ακούνε τους στρατιώτες να κραυγάζουν, θάλασσα, θάλασσα, κι η λέξη περνούσε από στόμα σε στόμα. Προς τα εκεί λοιπόν έτρεχαν όλοι, και οι οπισθοφύλακες σέρνοντας μαζί τους γρήγορα τα υποζύγια και τ’ άλογα.

Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις, Δ, 7, 23

χάρτης

ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ, ΕΝΑΣ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ
ΜΕ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

Ο Αγησίλαος λοιπόν με τούτα καταγινόταν. Αλλά οι Λακεδαιμόνιοι, όταν έμαθαν με βεβαιότητα ότι και τα χρήματα είχαν έλθει στην Ελλάδα, αλλά και ότι οι σπουδαιότερες πόλεις είχαν συνασπιστεί για πόλεμο εναντίον τους, θεώρησαν ότι η πόλη βρισκόταν σε κίνδυνο και ότι ήταν αναγκαίο να εκστρατεύσουν. Καθώς λοιπόν προετοιμάζονταν για τούτα, έστειλαν τον Επικυδίδα στον Αγησίλαο. Μόλις έφτασε τούτος, διηγήθηκε στον Αγησίλαο πώς έχουν τα πράγματα, και ότι η πόλη τον διατάζει να σπεύσει γρήγορα σε βοήθεια της πατρίδας. Ο Αγησίλαος, όταν άκουσε αυτά, στενοχωρήθηκε πολύ, σκεπτόμενος ποιες τιμές και ποιες ελπίδες έχασε, αλλά, αφού συγκάλεσε τους συμμάχους τους, δήλωσε όσα πρόσταζε η πόλη, και είπε ότι είναι ανάγκη να σπεύσει σε βοήθεια της πατρίδας. «Αν όμως εκεί τα πράγματα πάνε καλά» είπε «άνδρες σύμμαχοι, να ξέρετε ότι δεν θα σας λησμονήσω, αλλά και πάλι θα γυρίσω, να κάνω όσα μου ζητήσετε». Ακούγοντας τούτα πολλοί δάκρυσαν, όλοι όμως ψήφισαν να προσφέρουν βοήθεια στη Λακεδαίμονα μαζί με τον Αγησίλαο. Και αν εκεί πάνε όλα καλά, να τον πάρουν πάλι μαζί, για να έρθουν στην Ασία.

Ξενοφών, Ελληνικά, Δ, ΙΙ, 1-4 (μετ. Α. Παπαγεωργίου)

Βοιωτικός-Κορινθιακός πόλεμος

Ο Αγησίλαος διά ξηράς επανέρχεται στην Ελλάδα και νικά τον στρατό του αντισπαρτιατικού συνασπισμού στην Κορώνεια (394 π.Χ.). Οι Σπαρτιάτες διατηρούν την ηγεμονία τους στην ηπειρωτική Ελλάδα, όμως η κυριαρχία τους στο Αιγαίο και στις μικρασιατικές ακτές είχε χαθεί οριστικά. Ο Αθηναίος στρατηγός Κόνων ναυπηγεί, με περσικά χρήματα, πλοία και συντρίβει τον σπαρτιατικό στόλο στην Κνίδο (394 π.Χ.). Μετά τη ναυμαχία επιστρέφει στην Αθήνα και ανοικοδομεί, πάλι με περσικά χρήματα, τα τείχη των Αθηνών. Νέοι αντισπαρτιακοί συνασπισμοί σχηματίζονται και πολεμικές επιχειρήσεις, διεξάγονται μέχρι το 386 π.Χ.

Η Ανταλκίδειος ειρήνη

Ξενοφών: Η Ανταλκίδειος ειρήνη
Η θεά Άρτεμις
Οι Σπαρτιάτες εμφανίζονται ως ‘προστάτες’ των Ελληνικών πόλεων (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Όλες οι ελληνικές πόλεις, εξουθενωμένες από τους συνεχείς πολέμους, ποθούσαν την ειρήνη. Την τάση αυτή εκμεταλλεύεται η Σπάρτη για να αποκτήσει πάλι την εύνοια των Περσών. Ο Σπαρτιάτης Ανταλκίδας πείθει τον βασιλιά Αρταξέρξη να προτείνει ένα σχέδιο ειρήνης (386 π.Χ.) το οποίο, αν γινόταν δεκτό, θα έθετε τέρμα στους μακροχρόνιους πολέμους. Ο Ξενοφών στα «Ελληνικά» του έχει διασώσει το σχέδιο της συνθήκης.

Ο ναός της Αρτέμιδας στην Αυλίδα. Εδώ θυσίασε ο Αγησίλαος πριν αναχωρήσει για τη Μικρά Ασία.

Την εφαρμογή των όρων της ειρήνης ανέλαβαν οι Σπαρτιάτες, οι οποίοι τον επόμενο χρόνο συγκάλεσαν πανελλήνιο συνέδριο. Όλες οι πόλεις δέχτηκαν, μετά από πολλούς δισταγμούς, την ειρήνη που καθιστούσε τους Πέρσες διαιτητές των ελληνικών πραγμάτων.

Η «ΕΙΡΗΝΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ», 386 π.Χ.

Έτσι, όταν ο Τιρίβαζος παρήγγειλε να παρουσιαστούν όσοι ήθελαν να ακούσουν τους όρους της ειρήνης που στέλνει ο βασιλιάς, όλοι παρουσιάστηκαν αμέσως. Αφού συγκεντρώθηκαν, ο Τιρίβαζος τους έδειξε τις σφραγίδες του βασιλιά και διάβασε όσα ήταν γραμμένα. Το περιεχόμενο ήταν το εξής: «ο βασιλιάς Αρταξέρξης νομίζει ότι είναι δίκαιο οι πόλεις της Ασίας να ανήκουν σ’ εκείνον και από τα νησιά οι Κλαζομενές και η Κύπρος. Οι άλλες ελληνικές πόλεις, μεγάλες και μικρές, να είναι αυτόνομες, εκτός από τη Λήμνο, την Ίμβρο και τη Σκύρο. Τούτες να ανήκουν στους Αθηναίους, όπως και παλιά. Όποιοι δεν δεχτούν την ειρήνη αυτή, εγώ θα τους πολεμήσω μαζί με κείνους που τη δέχονται και κατά ξηρά και κατά θάλασσα με πλοία και με χρήματα.»

Ξενοφών, Ελληνικά, Ε, Ι, 30-31 (Μετ. Α. Παπαγεωργίου)

Β’ Αθηναϊκή συμμαχία

Η Ανταλκίδειος ειρήνη δεν έφερε τη γαλήνη στον ελληνικό κόσμο. Πολλές ναυτικές και νησιωτικές πόλεις έβλεπαν με συμπάθεια την ανασύσταση της Αθηναϊκής συμμαχίας. Έτσι, σε συνέδριο που συγκαλείται στην Αθήνα το 378 π.Χ., και στο οποίο μετέχουν πολλές νησιωτικές πόλεις, αναγγέλλεται επίσημα η οργάνωση της Β’ Αθηναϊκής συμμαχίας.

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Είναι γνωστό ότι κάθε κράτος εφαρμόζει την πολιτική που εξυπηρετεί τα συμφέροντά του. Το ίδιο έκαναν και οι Πέρσες παρεμβαίνοντας στην Ελλάδα. Ποια σφάλματα των ελληνικών πόλεων εκμεταλλεύτηκαν; Να συγκρίνετε τη θέση των ελληνικών πόλεων απέναντι στην Περσία τον προηγούμενο αιώνα.
2. Έχει υποστηριχθεί ότι οι Πέρσες πέτυχαν με τη διπλωματία (βλ. παράθεμα: «Η Ειρήνη του βασιλέως», 386 π.Χ.) ό,τι δεν πέτυχαν με τα όπλα. Μπορείτε να εξηγήσετε τη φράση «Η διπλωματία αποτελεί συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα»;
3. Ποια διαφορά από πλευράς συνεπειών έχει ο εμφύλιος πόλεμος από έναν πόλεμο με εξωτερικό εχθρό; (Χρήσιμες πληροφορίες μπορούν να αντληθούν από ανθρώπους μεγάλης ηλικίας με εμπειρίες από τον πόλεμο του 1940 και τον Εμφύλιο [1946-1949]).

Άσκηση στην ηγεμονία της Σπάρτης