Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ: Η ΤΕΤΡΑΡΧΙΑ

«Τη στιγμή της ανακήρυξης ως αυτοκράτορα του Διοκλητιανού (20 Νοεμβρίου 284 μ.Χ.), αυτού του Ιλλυριού από τη Δαλματία, το μέγιστο πρόβλημα για το Ρωμαϊκό κράτος είναι η αυτοκρατορική εξουσία.

Στην πραγματικότητα ο Διοκλητιανός ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από το στρά­τευμα μετά από μια συνωμοσία που κατέληξε στον φόνο του Νουμεριανού μετά από μια βασιλεία 17 μηνών. Με αυτή την ανίατη στρατιωτική αναρχία οι αυτοκράτορες, ανεξαρτήτως της αξίας τους, βλέπουν τη βασιλεία τους να διακόπτεται βάναυσα και η διαδοχή στο αυτοκρατορικό αξίωμα να πραγματοποιείται σ' ένα κλίμα βίας. Εξ αιτίας του εύθραυστου των θεσμικών θεμελίων της ή της αδυναμίας των μέσων της το αυτοκρατορικό αξίωμα δεν εξασφαλίζει ούτε τη διάρκεια σε ένα πρόσωπο, ούτε μια ομαλή διαδοχή.

Σ' αυτούς τους περιορισμούς πρέπει να προστεθεί και κάτι άλλο. Από τον Νοέμβριο του 284 μέχρι τον Μάιο του 285 ο Διοκλητιανός δεν κυβερνά παρά τις περιοχές που του προσφέρει ο "νόμιμος" αυτοκράτορας Καρίνος. Από το 286 μέχρι το 296 ένα μέρος της Αυτοκρατορίας θα κατέχεται από τον σφερετιστή Καραούζιο και μετά τη δολοφο­νία του από τον διάδοχο του Αλλέκτονα. Στα 297 η Αίγυπτος έχει τον δικό της αυτο­κράτορα, τον Λούκιο Δομίτιο Δομιτιανό.

Επειδή είναι αδύνατη, η αυτοκρατορική εξουσία, αναγκάζεται να ανεχθεί και άλλους με τους οποίους είναι υποχρεωμένη να συνεργαστεί ή, τουλάχιστον, να τους αγνοή­σει προσωπικά.

Αλλ' επειδή είναι αδύνατη, ανίκανη να προστατεύσει αποτελεσματικά όλα τα τμή­ματα του εκτεταμένου Ρωμαϊκού κράτος, η αυτοκρατορική εξουσία προκαλεί τους συνεχείς σφετερισμούς.

Αυτές οι δύο φροντίδες, διάρκεια και μονιμότητα από το ένα μέρος, ανάγκη πανταχού παρουσίας από την άλλη, ώθησαν τον Διοκλητιανό να αναλάβει την προσπάθεια ενδυνάμωσης της αυτοκρατορικής εξουσίας.

Αλλ' αυτή η μεταρρύθμιση δεν προέρχεται από ένα σχέδιο προαποφασισμένο. Σταδιακά, εμπειρικά, κάτω από την πίεση των περιστάσεων (για παράδειγμα ο σφετερισμός του Καραούζιου) το οικοδόμημα της Τετραρχίας μορφοποιείται.

1 Μαρτίου 286. Ο Μαξιμιανός ονομάζεται Καίσαρας.
1 Μαρτίου 293 ο Κωνστάντιος, Καίσαρας του Μαξιμιλιανού στο Μιλάνο.
19 Σεπτεμβρίου 286. Ο Μαξιμιανός ονομάζεται Αύγουστος.
21 Μαΐου 293. Ο Γαλέριος, Καίσαρας του Διοκλητιανού στη Νικομήδεια.

Αυτό το σύστημα σκοπεύει να εξασφαλίσει τη μονιμότητα της αυτοκρατορικής εξουσίας, την αποτελεσματικότητα και την ενότητά της.

Ι. Ενότητα:

Η μονιμότητα. Από το 286, πράγματι, η διαδοχή του Διοκλητιανού είναι εξασφαλισμένη με την ονομασία του Μαξιμιανού σε καίσαρα. Στα 293 εξασφαλίζεται η διαδοχή του πρώτου αυγούστου, του Διοκλητιανού, με την απονομή του τίτλου του καίσαρα στον Γαλέριο. Τον ίδιο χρόνο διασφαλίζεται η διαδοχή του δεύτερου αυγούστου Μαξιμιανού με την απονομή στον Κωνστάντιο του τίτλου του καίσαρα.

Έτσι εξαλείφονται οι μεσoβασιλείες (όπως, για παράδειγμα, το θέρος του 275, με­ταξύ του θανάτου του Αυρηλιανού και της αναγόρευσης του Τακίτου), και οι αβεβαι­ότητες της διαδοχής, που υπόκεινται στις αντιφατικές επιδιώξεις της Συγκλήτου και των στρατιωτικών σωμάτων.

Όμοια σταθεροποιείται η άσκηση της εξουσίας και ελέγχεται η αξία αυτών που την ασκούν. Ανάλογα με την αξία τους επιλέγονται οι καίσαρες από τους αυγoύστoυς και αυτοί οι ίδιοι, κατά τη διάρκεια της άσκησης των καθηκόντων του καίσαρα, προετοι­μάζονται για την ανάληψη αυτών του αυγούστου.

ΙΙ. Ενότητα:

Αποτελεσματικότητα. Μακράν του να είναι διαιρεμένη στα τέσσερα, η εξουσία απο­κτά τέσσερα πρόσωπα ενωμένα σε ένα σώμα. Άλλωστε υπάρχει διαχωρισμός αρμο­διοτήτων. Οι αύγουστοι, από κοινού, λαμβάνουν την απόφαση. Η εκτέλεση είναι έρ­γο των καισάρων, ανεξάρτητα σε ποιον αύγουστο υπόκεινται.

Υπάρχει όμως και γεωγραφικός προσδιορισμός αρμοδιοτήτων. Από τους Τρεβήρους ο Κωνστάντιος ασχολείται ειδικότερα με τις υποθέσεις της Γαλατίας και της Βρετάνης. Οι υποθέσεις της Αφρικής, της Ισπανίας και της Ιταλίας ανήκουν στις αρμοδιότητα του Μαξιμιανού, ο οποίος εδρεύει στο Μιλάνο. Τα προβλήματα της Βαλκανικής ανήκουν στη δικαιοδοσία του Γαλέριου, ο οποίος έχει έδρα το Σίρμιον. Τέλος ο Διoκλητιανός, από τη Νικομήδεια της Βιθυνίας ασχολείται αποκλειστικά με την Ανατολή.

Αλλ' αυτός ο διαχωρισμός σε τέσσερις ζώνες οφείλεται κυρίως σε λόγους στρατιωτικούς και φoρoλoγικoύς. Η εδαφική ενότητα της Αυτοκρατορίας δεν διασπάται. Το κράτος είναι σύνολον αδιάσπαστο ((patrimonium indivisum).

ΙΙΙ. Ενότητα:

Χωρίς αυτήν η εξουσία θα είχε διαιρεθεί και δεν θα είχε αυξηθεί. Η ενότητα της εξουσίας είναι εξασφαλισμένη: 1ο Από τον μηχανισμό της λειτουργίας της: οι δύο καίσαρες παρεμβαίνουν το ίδιο σε Ανατολή και Δύση και υπακούουν το ίδιο και στους δύο αυγoύστoυς, τον Διοκλητιανό και τον Μαξιμιανό. Επί πλέον οι δύο αύγουστοι νο­μοθετούν από κοινού και η νομοθεσία είναι παντού η ίδια, στο όνομα των τεσσάρων προσώπων της Τετραρχίας. 2ο Από τους στενούς δεσμούς που ενώνουν τους τετράρχες: ανάμεσα στον κάθε καίσαρα και τον αύγουστο ένας οικογενειακός δεσμός έχει δημιουργηθεί (γάμος του Γαλέριου με τη Βαλέρια, θυγατέρα του Διοκλητιανού· γάμος του Κωνστάντιου, που χωρίζει την Ελένη, με τη Θεοδώρα, θυγατέρα της συ­ζύγου του Μαξιμιανού). Αυτοί οι δεσμοί ενισχύονται με τον θεσμό της υιοθεσίας. Ο Γαλέριος καθίσταται υιός του Διοκλητιανού και ο Κωνστάντιος του Μαξιμιανού. Οι καίσαρες είναι στενά ενωμένοι με τους αυγούστους και οι αύγουστοι μεταξύ τους. 3ο Με την αυστηρή ιεράρχηση των τετραρχών, η οποία είχε αναχθεί σε κανόνα δικαί­ου και βασιζόταν στην αρχαιότητα. 4ο Από την προσωπικότητα του Διοκλητιανού, ενώπιον της οποίας υποχωρούν οι θελήσεις του άλλου αυγούστου και των καισά­ρων. Αυτό το de facto πρωτείο καθίσταται και de jure εφόσον ο Διοκλητιανός ή­ταν, κατά την ιεραρχία, ο παλαιότερος τετράρχης»

ROGER RÉMONDON, La Crise de l’empire Romain, Παρίσι 1970 (Nouvelle Clio), σ. 117-120 (Μετ. Β.Σ.).