2-2-1 Η εξάπλωση των Αράβων

ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1. Η εξάπλωση των Αράβων

2. Το εμπόριο και ο πολιτισµός του Ισλάµ

Διδασκαλία των ενοτήτων με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ, σ. 26

Η επέκταση των Αράβων-παράγοντες και συνέπειες, σσ. 26-27

Το εμπόριο των Αράβων, σ. 29

Γράμματα και τέχνες, σ. 29

Επίδραση του αραβικού πολιτισμού στην Ευρώπη, σ. 29

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτης ώστε να γίνει αντιληπτή η αραβική επέκταση και η τελική αναχαίτιση στον ευρωπαϊκό χώρο.

-Εικαστικά έργα αραβικής τέχνης ώστε να επισημανθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.

Για σχετικό υλικό, βλ.: -«Ισλαμική τέχνη», Μουσείο Μπενάκη: εδώ και «Discover Islamic art», Museum with no frontiers: εδώ

- «Πολιτιστικές επιδράσεις Βυζαντινών και Αράβων», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Κατάρτιση πίνακα στο οποίο να παρουσιάζεται ανά τομέα η συμβολή των Αράβων στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

2 ώρες

χρονολόγιο Δες κι εδώ

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

Δυναστείες και αυτοκράτορες

Δυναστεία του Ηρακλείου (των Ηρακλειδών)
Ηράκλειος (610-641)
Κωνσταντίνος Γ' & Ηρακλεωνάς (641)
Κώνστας Β' (641-668)
Κωνσταντίνος Δ' (668-685)
Ιουστινιανός Β' (685-695 & 705-711)

"Διάδοχοι" της δυναστείας του Ηρακλείου (των Ηρακλειδών)
Λεόντιος (695-698)
Τιβέριος (698-705)
Ιουστινιανός Β' (705-711 & 685-695)
Βαρδάνης-Φιλιππικός (711-713)
Αναστάσιος Β' (713-715)
Θεοδόσιος Γ' (715-717)

Δυναστεία των Ισαύρων ή Συριακή δυναστεία
Λέοντας Γ' (717-741)
Κωνσταντίνος Ε' (741-775)
Λέοντας Δ' Χάζαρος (775-780)
Κωνσταντίνος Στ'- Ειρήνη (780-790)
Κωνσταντίνος Στ' (790-797)
Ειρήνη (797-802)

«Διάδοχοι» της δυναστείας των Ισαύρων
Νικηφόρος Α' (802-811)
Σταυράκιος (811)
Μιχαήλ Α' ο Ραγκαβές (811-813)
Λέων Ε' Αρμένιος(813-820)

Δυναστεία του Αμορίου
Μιχαήλ Β' ο Τραυλός (Ψελλός)(820-829)
Θεόφιλος (829-842)
Μιχαήλ Γ' ο Μέθυσος (842-867)

Όροι – κλειδιά της ενότητας
Ισλάμ, Μουσουλμάνος, Κοράνι, Εγίρα, τζιχάντ (ιερός πόλεμος), μάρτυρες πίστης, χαλίφης, μάχη Γιαρμούκ, μάχη Πουατιέ, διάσπαση ενότητας μεσογειακού κόσμου

α. Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ

Η εξάπλωση των Αράβων, που επηρέασε βαθιά την παγκόσμια ιστορία, ήταν συνέπεια της μεταστροφής του λαού αυτού στο Ισλάμ (επί λέξει «αφοσίωση και πίστη στο θέλημα του Θεού»), μoνοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ (περ. 570-632).

Ο Μωάμεθ ήταν οδηγός καραβανιών. Ταξίδευε συχνά στις χώρες της Εγγύς Ανατολής και είχε γνωρίσει από κοντά τον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό. Επηρεασμένος από τις δύο αυτές θρησκείες, ο Μωάμεθ διακήρυξε τις αρχές της νέας θρησκείας του Ισλάμ, διώχτηκε όμως το 622 από την πατρίδα του, τη Μέκκα, και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου απέκτησε έναν πυρήνα πιστών οπαδών. Το έτος αυτό (622), έτος της Εγίρας (αποδημίας), καθιερώθηκε ως αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων. Κατά την επόμενη δεκαετία (622-632) το Ισλάμ κυριάρχησε σ' όλη την Αραβία.

Το Κοράνι (επί λέξει «λόγος θεού»), το ιερό βιβλίο της νέας θρησκείας, απαιτούσε από τους πιστούς (Μουσλίμ) να διαδώσουν το Ισλάμ με ιερό πόλεμο (τζιχάντ) κατά των απίστων. Ωστόσο τους απαγόρευε να ασκήσουν καταναγκασμό στους Χριστιανούς και τους Ιουδαίους. Όσοι έπεφταν στον πόλεμο γίνονταν μάρτυρες της πίστης και εξασφάλιζαν μια θέση στον Παράδεισο.

β. Η επέκταση - Παράγοντες και συνέπειες

Ο θεσμός του ιερού πολέμου προσέδωσε στους Άραβες ακατανίκητη ορμή. Δυο χρόνια μετά τον θάνατο του Προφήτη, οι μαχητές του Ισλάμ, υπό την ηγεσία του χαλίφη (δηλ. του τοποτηρητή και διαδόχου του Προφήτη), εξόρμησαν από τη Χερσόνησό τους. Ο βυζαντινός στρατός συντρίφτηκε στη μάχη του Γιαρμούκ (636). Μέσα σε λίγα χρόνια οι επιδρομείς κατέκτησαν τις γειτονικές ρωμαϊκές και περσικές επαρχίες (Παλαιστίνη, Συρία, Αίγυπτος, Μεσοποταμία και Περσία). Έτσι αποδείχτηκαν μάταιες

Το Κοράνι για τον πόλεμο

Να μάχεστε εναντίον αυτών που μάχονται εναντίον σας καθώς βαδίζετε στον δρόμο του Θεού, αλλά μην αμαρτάνετε, γιατί ο Θεός δεν αγαπά τους αμαρτωλούς.

Σκοτώστε τους εχθρούς σας όσες φορές τους αντιμετωπίζετε· διώξτε τους από το μέρος που σας έδιωξαν. Γιατί (αν και ο φόνος είναι αμαρτία) οι άδικες διώξεις είναι χειρότερες από τον φόνο [...]. Αν μάχονται εναντίον σας, σκοτώστε τους, γιατί αυτή είναι η ανταμοιβή που αρμόζει σ' αυτούς τους απίστους.

Κοράνι, 2, 190-191, στο: S. A. Mawdudi, Towards Understandig the Quran, τ. 1, σημ. 201, σ. 151

οι στρατιωτικές επιτυχίες του Ηρακλείου κατά των Περσών. Τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου βαθμιαία υποχώρησαν στις παρυφές της Μ. Ασίας. Η αραβική απειλή κορυφώθηκε στο πέρασμα από τον 7^ο στον 8^ο αι.

Αραβική εξάπλωση (ιστοριογραμμή)
Το Κοράνι (Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση)
Ο Μωάμεθ και η Ιερά Μονή Σινά (Ίδρυμα Όρους Σινά)

Δες την πηγή Πώς είδαν οι Μονοφυσίτες την πολιτική του Ηρακλείου

Φορολογικές ρυθμίσεις στην Αίγυπτο

Έτσι [ο πατέρας μου, δηλαδή ο στρατηγός Άμρ, ο κατακτητής της Αλεξάνδρειας] επέβαλε σε κάθε ενήλικο, έξω από τους απόρους, κεφαλικό φόρο δύο δηναρίων (ρωμαϊκό και αραβικό νόμισμα), και σε κάθε ιδιοκτήτη γης, επιπρόσθετα, τρεις αρτάβες σίτου, δύο δοχεία λάδι, δύο μέλι και δύο ξίδι, που θα διατίθονταν για τη συντήρηση των μουσουλμάνων [...]. Ζητήθηκε από τους κατοίκους της Αιγύπτου να παρέχουν σε κάθε μουσουλμάνο ένα μάλλινο ένδυμα, ένα τουρμπάνι (δηλ. κεφαλόδεσμο), περισκελίδες (παντελόνι) και ένα ζευγάρι παπούτσια τον χρόνο [...].

Τα παραπάνω καταγράφηκαν σε επίσημο έγγραφο, με το οποίο συνομολογήθηκε ότι, όσο θα τηρούσαν αυτούς τους όρους, οι γυναίκες και τα παιδιά τους δεν θα εξανδραποδίζονταν και η περιουσία τους θα παρέμενε στην κατοχή τους. Η συμφωνία υποβλήθηκε στον [χαλίφη] Ούμαρο [Α΄, 634-644], ηγέτη των πιστών, ο οποίος και την προσυπέγραψε. Έτσι όλη η χώρα [της Αιγύπτου] υποβλήθηκε στη φορολογία εγγείου κτήσεως (δηλ. γης και κτημάτων).

Απόσπασμα από άραβα ιστορικό Μπαλαδούρι, Ι. Ε. Ε., τ. Ζ',251.

Οι κυριότεροι παράγοντες των αραβικών κατακτήσεων ήταν η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τη μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση στα χρόνια του Ηρακλείου και η έντονη αντίθεση μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου που παρέμειναν προσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού αι. και ενσωματώθηκαν στο Χαλιφάτο, όπως ονομάστηκε το Αραβικό Κράτος.

Σχέσεις Βυζαντινών και Αράβων (ΙΜΕ)

26

Οι αραβικές κατακτήσεις

Αραβική εξάπλωση (χάρτης) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

χάρτης

Οι Άραβες προέλασαν ακολούθως κατά μήκος των ακτών της Β. Αφρικής. Μετά την κατάκτηση της Καρχηδόνας (τέλη 7^ου αι.) οι στρατιές τους πέρασαν, στις αρχές του 8^ου αι., τον πορθμό του Γιβραλτάρ και υπέταξαν το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας. Τελικά ο Κάρολος Μαρτέλος, μαγιορδόμος (αυλάρχης) των Φράγκων, κατάφερε να αναχαιτίσει την προέλασή τους στο γαλλικό Πουατιέ, βόρεια από τα Πυρηναία (732).

Αραβική εξάπλωση (χάρτης) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Στην ανατολή η αραβική προέλαση σταμάτησε στην οροσειρά του Ταύρου, όπου και σταθεροποιήθηκαν τα αραβοβυζαντινά σύνορα. Οι Άραβες δεν περιορίστηκαν σε χερσαίες επιχειρήσεις, αλλά διεκδίκησαν από το Βυζάντιο την κυριαρχία στη Μεσόγειο. Βασιζόμενοι στην τεχνογνωσία και την ναυτική εμπειρία των παράκτιων πληθυσμών της Φοινίκης και της Αιγύπτου, ναυπήγησαν και οργάνωσαν έναν αξιόμαχο στόλο. Ακολούθως έγιναν κύριοι της Κύπρου, της Ρόδου, της Κω, της Χίου, της Κυζίκου και πολιόρκησαν δύο φορές την Κωνσταντινούπολη (674-678 και 717-718). Οι βυζαντινοί μαχητές απέκρουσαν και τις δύο φορές τους Άραβες με τη βοήθεια των απόρθητων τειχών της Βασιλεύουσας και τη χρήση του υγρού πυρός, ενός νέου όπλου που κατέκαιε τα εχθρικά πλοία και ήταν επινόηση του Σύρου Καλλίνικου. Η αραβική επιθετικότητα στη θάλασσα έφτασε στο απόγειό της τον 9^ο αι. με την κατάκτηση της Κρήτης και της Σικελίας.

Αιγαίο: Η θαλάσσια γέφυρα 3^ος -18^ος αι. (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Τρόποι χρήσης του υγρού πυρός

«Και ο δρόμωνας (βυζαντινό πολεμικό πλοίο) ας έχει σε κάθε περίπτωση μπροστά στην πλώρη σιφώνιο, φτιαγμένο από χαλκό, με τον οποίο να εκτοξεύει το υγρόν πυρ κατά των εχθρών. [...]

Εμείς συμβουλεύουμε να εκτοξεύονται και χύτρες γεμάτες με υγρόν πυρ, κατά τη μέθοδο συσκευασίας που υποδείχτηκε πιο πάνω· όταν συντριβούν οι χύτρες, τα πλοία των εχθρών θα αρπάξουν εύκολα φωτιά.

Πρέπει να χρησιμοποιείται και μια άλλη μέθοδος: η ρίψη με το χέρι μικρών σιφωνίων, των χειροσιφώνων, που τα κρατούν οι στρατιώτες πίσω από τις σιδερένιες ασπίδες τους. [...]. Μ' αυτά το υγρόν πυρ θα εκτοξεύεται καταπρόσωπο στους εχθρούς.

Ναυμαχικά Λέοντος ΣΤ΄, έκδ. A. Dain, Παρίσι 1943, 20 και 29-30

Υγρό πυρ
Υγρό πυρ (Ιστορία Ελληνική και Παγκόσμια)
Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: υγρό πυρ

27

Η αραβική επέκταση στις ακτές της Μεσογείου οδήγησε στη διάσπαση του μεσογειακού κόσμου, που είχε ενοποιηθεί από τους Ρωμαίους. Περαιτέρω η πολεμική δράση των Αράβων στη στεριά και στη θάλασσα προκάλεσε την εδαφική συρρίκνωση,

την απώλεια σημαντικών αστικών κέντρων και την ερήμωση πολλών περιοχών της αυτοκρατορίας, επέφερε τη μείωση της αγροτικής παραγωγής και επηρέασε αρνητικά το εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο του Βυζαντίου.

Ελληνιστικό Ισλάμ (Εκπαιδευτική Τηλεόραση)

Ψηφιδωτό από το μεγάλο τέμενος της Δαμασκού

χρονολόγιο

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ποιες επί μέρους υποχρεώσεις του αιγυπτιακού πληθυσμού περιλάμβανε η φορολογία εγγείου κτήσεως που τους επέβαλαν οι κατακτητές Άραβες; Πώς κρίνεις την εξαίρεση των απόρων από τη υποχρέωση πληρωμής φόρων και τη γενικότερη συμπεριφορά των Αράβων έναντι του αιγυπτιακού πληθυσμού, σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;
Προσπάθησε να εξηγήσεις το νόημα της φράσης «διάσπαση του μεσογειακού κόσμου», αφού συγκρίνεις τον πρώτο χάρτη του παρόντος βιβλίου (Το Ρωμαϊκό Κράτος επί Κωνσταντίνου Α΄) με τον χάρτη της παρούσας ενότητας (Οι αραβικές κατακτήσεις).
Με ποιους τρόπους εκτοξευόταν το υγρόν πυρ, το φοβερό αυτό μυστικό όπλο των Βυζαντινών, εναντίον των εχθρών στη διάρκεια της ναυμαχίας;

Δυναστείες και αυτοκράτορες του Βυζαντίου:
Διάβασε για τον Μωάμεθ:
Διάβασε για τους Άραβες:
Διάβασε για την τεχνολογία και τον πόλεμο στο Βυζάντιο:
Διάβασε για το υγρό πυρ: ,

1. Η συμφωνία παράδοσης των Ιεροσολύμων μεταξύ του χαλίφη Ομάρ και των χριστιανών.

Στο όνομα του φιλεύσπλαχνου Αλλάχ. Η συμφωνία αυτή ισχύει για όλους τους χριστιανούς υπηκόους μας, τους ιερείς, τους μοναχούς και τις μοναχές. Τους εγγυάται προστασία, οπουδήποτε και αν βρεθούν. Ως χαλίφης δεσμεύομαι να εξασφαλίσω προστσία σε μας τους ίδιους και τους οπαδούς μας και όλους τους χριστιανούς υπηκόους μας, που ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις του. Η ίδια προστασία παρέχεται στις εκκλησίες, τα σπίτια και τους τόπους προσκύνησης, αλλά και στους προσκυνητές που επισκέπτονται αυτούς τους τόπους και όλους εκείνους που αναγνωρίζουν τον προφήτη Ιησού.

H. Basley - H. Glasser – W. Hug – Fr. Bahl, Geschichtliche Weltkunde, τ. 2 (Vom Frankenreich bis zum Westfälischen Frieden), Ausgabe für Gymnasien in Bayern, Verlag Moritz Diesterweg, Φρανκφούρτη – Βερολίνο – Μόναχο 1981, 16

2. Ο Αμρ κατακτά την Αίγυπτο.

Ο [άραβας στρατηγός] Αμρ άφησε την Κάτω Αίγυπτο και προχώρησε για να πολεμήσει ενάντια στο Ριφ. Και έστειλε μερικούς Μουσουλμάνους ενάντια στην Αντινόνη. Όταν οι Μουσουλμάνοι είδαν την αδυναμία των Ρωμαίων και την εχθρότητα του λαού για τον αυτοκράτορα Ηράκλειο, εξαιτίας των διώξεων με τις οποίες είχε μεταχειρισθεί όλη τη χώρα της Αιγύπτου σε σχέση με την ορθόδοξη πίστη, με παρακίνηση του πατριάρχη Κύρου, που ακολουθούσε το δόγμα της συνόδου της Χαλκηδόνος, έγιναν τολμηρότεροι στον πόλεμο. Οι κάτοικοι της πόλης Αντινόνης επιδίωξαν να συμφωνήσουν [κάποια] μέτρα με τον έπαρχό τους Ιωάννη, για να επιτεθούν στους Μουσουλμάνους. Αλλά αυτός αρνήθηκε και σηκώθηκε βιαστικά με τον στρατό του και, έχοντας συλλέξει όλους τους φόρους της πόλης, πήγε στην Αλεξάνδρεια· γιατί ήξερε ότι δεν μπορούσε να αντισταθεί στους Μουσουλμάνους, [και φοβούνταν] ότι θα έχει την ίδια μοίρα με τη φουρά του Φαγιούμ. Πραγματικά όλοι οι κάτοικοι της επαρχίας υποτάχθηκαν στους Μουσουλμάνους και πλήρωναν σ’ αυτούς φόρους. Και περνούσαν από σπαθί τους ρωμαίους στρατιώτες που συναντούσαν. Και οι ρωμαίοι στρατιώτες ήταν σ’ ένα φρούριο και οι Μουσουλμάνοι τους πολιόρκησαν και κυρίευσαν τους καταπέλτες και γκρέμισαν τους πύργους τους και τους εκδίωξαν από το φρούριο. Και οχύρωσαν το φρούριο της Βαβυλώνας και κατέλαβαν την πόλη Nakius και ισχυροποιήθηκαν.

The Cronicle of John, Bishop of Nikiu, translate from Zotenberg’s Ethiopic Text by R. H. Charlew,
CXV, 9-12, Λονδίνο 1916, 184.

Πώς είδαν οι Μονοφυσίτες την πολιτική του Ηρακλείου

Ο Ηράκλειος δεν επέτρεπε στους Ορθόδοξους (Σημ.: Ο συγγραφέας, μονοφυσίτης ο ίδιος, αποκαλεί Ορθόδοξους τους οπαδούς της αίρεσης αυτής) να παρουσιαστούν μπροστά του και δεν δεχόταν τα παράπονά τους για τις εκκλησίες που τους είχαν αφαιρεθεί. Για τον λόγο αυτό, ο θεός της εκδίκησης [...], βλέποντας τη σκληρότητα των Ρωμαίων που σ' όλη τους την επικράτεια λεηλατούσαν σκληρά τις εκκλησίες μας και τα μοναστήρια μας και μας καταδίκαζαν ανελέητα, έφερε από τον νότο τους γιους του Ισμαήλ (Άραβες), για να μας ελευθερώσουν από την κακία, την οργή και τον σκληρό φανατισμό των Ρωμαίων εναντίον μας.

Μιχαήλ ο Σύρος, ΙΙ/2, 412-413, C. Mango, Βυζάντιο, 118.