Όροι – κλειδιά της ενότητας
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, συγχωροχάρτια, Προτεσταντισμός, Λούθηρος-Λουθηρανισμός, Καλβίνος-Καλβινισμός
Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι ανθρωπιστές
Η μεταρρύθμιση στη δυτική χριστιανοσύνη» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Το πλοίο των τρελών (1490). Πίνακας του Ιερώνυμου Μπος.
Ποια αλληγορία υπάρχει στην εικόνα αυτή σχετικά με την κατάσταση, στην οποία βρίσκονται οι Χριστιανοί; Ποιος ευθύνεται; (Να προσέξετε τα πρόσωπα)
Ο πίνακας σε μεγαλύτερη ανάλυση
εδώ
Πηγή φωτογραφίας: lifo.gr
Ο πίνακας «Το πλοίο των τρελών», 1490, είναι έργο νεανικό. Το αποδεικνύει η ποιότητα καθώς και το σχετικά εύκολο αλληγορικό περιεχόμενο, που θα γίνεται όλο και πιο πλούσιο και σύνθετο μετέπειτα. Σε αυτή την σύνθεση, που περιορίζεται από το στενό κάθετο σχήμα, ο καλλιτέχνης έχει απαλλαγεί από κάθε εικονογραφική παράδοση. Το σώριασμα των προσώπων στο κάτω μέρος του πίνακα, γεμάτο φανταστικούς οραματισμούς, απροσδόκητα πλάσματα, αλλόκοτα σύμβολα δίνει ένα δείγμα του «φόβου του κενού», που χαρακτηρίζει τα περισσότερα έργα του Μπος. Το ίδιο χαρακτηριστική είναι η θεληματική έλλειψη χώρου, πλάτους, προοπτικής. Το φόντο που σχηματίζεται από τον θάμνο όπου λάμπουν φωτεινές σπίθες, απομονώνει και κλείνει το επεισόδιο. Ο μύθος και τα διάφορα σύμβολα δεν παρεμβάλλονται, σχεδόν καθόλου στο επάνω μέρος του πίνακα. Αντίθετα με το κάτω μέρος, ένα λαμπρό θαλασσινό τοπίο απλώνεται μπροστά μας, που το διατρέχει μια βαθιά, αέρινη πνοή. Ένα άδειο, σιωπηλό ηλιοβασίλεμα που λούζεται σε ένα χρυσό φως, φέρνει στον νου την αιώνια ομορφιά του κόσμου όταν δεν αναστατώνεται, ούτε από την τρέλα, ούτε από την παραπλάνηση των ανθρώπων.
Πηγή: art mag, Κατερίνα Ρουμπέκα, Μπος, Ιερώνυμος - Hieronymus Bosch
Tο Πλοίο των Τρελών (1490-1500/ Λούβρο) του Ιερώνυμου Μπος (1450-1516) είναι μια καυστική αλληγορία της ανθρωπότητας που αρμενίζει στις θάλασσες του χρόνου πάνω σε ένα μικρό σκάφος. Όλοι οι εκπρόσωποι των διαφόρων κοινωνικών τάξεων που παίρνουν μέρος σ΄αυτό το ταξίδι είναι ανόητοι. Αυτό φαίνεται, λέει ο Bosch, από το πώς ζούμε, τι τρώμε, τι πίνουμε, πώς φλερτάρουμε, από τις απάτες μας, τα χαζά παιχνίδια και τους ανέφικτους στόχους μας. Το καρυδότσουφλο παρασύρεται άσκοπα εδώ κι εκεί και ποτέ δεν φτάνει σ΄ ένα ασφαλές λιμάνι. Οι ανόητοι δεν είναι κατ΄ ανάγκην μόνο άθρησκοι, αφού βλέπουμε ότι εξέχουσα θέση ανάμεσά τους έχουν ένας μοναχός και μια μοναχή, αλλά όλοι εκείνοι που ζουν μες στη βλακεία. Ο Μπος γελά μ΄ αυτή τη βλακεία, αλλά μ΄ ένα γέλιο λυπητερό. Ποιος, άραγε, από μας δεν είναι συνεπιβάτης σ' αυτό το οικτρό πλεούμενο της ανθρώπινης χαζομάρας; Η εκκεντρική και μυστικιστική ιδιοφυία του Μπος όχι μόνο απευθύνεται στην καρδιά, αλλά και τη σκανδαλίζει συνειδητά. Τα δυσοίωνα και τερατώδη πράγματα που έφερε στο προσκήνιο είναι τα κρυμμένα πλάσματα της φιλαυτίας μας. Ο ευαίσθητος ζωγράφος εξωτερικεύει την ασχήμια που κρύβουμε μέσα μας, και έτσι οι δύσμορφοι δαίμονές του πηγαίνουν πολύ πιο πέρα από το να ικανοποιούν την περιέργειά μας. Αισθανόμαστε μία μισητή συγγένεια μαζί τους. Το Πλοίο των Ηλιθίων δεν είναι για άλλους ανθρώπους, είναι για μας.
Ο διάσημος πίνακας βασίστηκε στο ομότιτλο ποίημα του ουμανιστή διανοούμενου από το Στρασβούργο Σεμπάστιαν Μπραντ (15ος αιώνας) Das Narreschyff, μια αλληγορική σάτιρα της "αρρωστημένης" κοινωνίας της εποχής του, που ήταν βουτηγμένη στις διαστροφές, την αμαρτία, την κακότητα και τη διχόνοια. Μια ομάδα τρελών αποφασίζει να μπει σ΄ένα πλοίο και να κατευθυνθεί στην Ναραγκόνια, την "ουτοπική γη της επαγγελίας" .
Πηγή: διάσημοι πίνακες, gerontakos
Στο τέλος του Μεσαίωνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία βρίσκεται σε κρίση και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις θρησκευτικές ανάγκες των πιστών, που τώρα είναι πιο προσωπικές. Οι φωνές διαμαρτυρίας για την ηθική διαφθορά ολοένα και πληθαίνουν.
 Μαρτίνος Λούθηρος Lucas Cranach I |
Οι ανώτεροι κληρικοί ανταγωνίζονται τους ηγεμόνες στην πολυτέλεια χωρίς να ενδιαφέρονται για το ποίμνιό τους, ενώ οι κατώτεροι είναι παραμελημένοι και ζουν μέσα στην αμάθεια. Οι χριστιανοί είναι θορυβημένοι από τους συνεχείς πολέμους, τις επιδημίες και τις προφητείες για το τέλος του κόσμου. Χωρίς πνευματική καθοδήγηση, βρίσκονται σε σύγχυση και κυριαρχούνται από την ιδέα του θανάτου και την αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής τους. Η Εκκλησία όχι μόνο αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανησυχίες των πιστών αλλά και εκμεταλλεύεται τον μεταθανάτιο φόβο τους για την κόλαση πουλώντας έγγραφα άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.
Συγχωροχάρτι του Πάπα Ιννοκέντιου Δ΄(1195-1254), ο οποίος δίνει δέκα ημέρες άφεση σε όποιον προσευχηθεί υπέρ του βασιλιά της Γαλλίας (Ναός San Luigi dei Francesi, Ρώμη, Wikimedia Commons)
Οι ανθρωπιστές καταδικάζουν αυτές τις πρακτικές της Εκκλησίας καθώς και τις δεισιδαιμονίες του λαού και αντιπροτείνουν μια ειλικρινή πίστη βασισμένη στο αληθινό μήνυμα του Χριστού. Υποστηρίζουν ότι αυτό θα το κατανοήσουν οι πιστοί με την άμεση επαφή τους με τον θείο λόγο μέσω των μεταφράσεων της Αγίας Γραφής σε λαϊκή γλώσσα και χωρίς τη μεσολάβηση της επίσημης ερμηνείας των ιερών κειμένων από την Εκκλησία.
Η ηθική παρακμή του κλήρου
Εδώ και πολύ καιρό, οι πάπες, οι καρδινάλιοι και οι επίσκοποι ανταγωνίζονται τους ηγεμόνες στις συνήθειες τους και μάλιστα είναι έτοιμοι να τους ξεπεράσουν[...]. Οι επίσκοποι ξεχνούν ότι ο τίτλος τους σημαίνει εργασία, εγρήγορση και φροντίδα. Θυμούνται όμως πολύ καλά τον ρόλο τους μόνο για να απομυζούν χρήματα από το ποίμνιο τους [...]. Και θα ήταν πολύ καλύτερα τα πράγματα αν οι καρδινάλιοι σκέφτονταν ότι είναι διάδοχοι των αποστόλων [...]. Και οι πάπες οι οποίοι είναι οι τοποτηρητές του Χριστού στη γη, αν προσπαθούσαν να μιμηθούν τη ζωή του, τη φτώχεια του, το σταυρικό του μαρτύριο, την περιφρόνηση στη ζωή, αν σκέφτονταν μόνο το βάρος του ονόματος που έχουν, δηλ. πατέρας, ή το επώνυμο τους, δηλ. παναγιότατος, θα υπήρχε στη γη δυστυχία;
Pierre de Nolhac, Erasme, Eloge de la folie, Flammarion,1964, 75-77.
● Ποιες μομφές απευθύνει ο 'Ερασμος στον ανώτερο κλήρο;
Η προτεσταντική μεταρρύθμιση
Η μαζική πώληση συγχωροχαρτιών στη Γερμανία προκάλεσε την έντονη αντίδραση του μοναχού και θεολόγου Μαρτίνου Λουθήρου (1483-1546). Τον Οκτώβριο του 1517 θυροκόλλησε σε ναό της Βιτεμβέργης ένα κατάλογο με 95 θέσεις, δηλαδή επιχειρήματα με τα οποία καταδίκαζε τα συγχωροχάρτια και υποστήριζε τις απόψεις του για τη θρησκεία. Ο πάπας
προχώρησε στον αφορισμό του (1520), όμως αυτός έκαψε δημόσια το σχετικό έγγραφο, τη βούλα 
.
120
Η ρήξη με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
32. Θα καταδικαστούν αιώνια μαζί με αυτούς που τους διδάσκουν, όσοι πιστεύουν ότι τα συγχωροχάρτια τους εξασφαλίζουν τη σωτηρία[...].
36. Κάθε χριστιανός που μετανοεί ειλικρινά μπορεί να έχει άφεση αμαρτιών χωρίς συγχωροχάρτια.
Μαρτίνος Λούθηρος, στο: Genie, Religion and Ethics RT, N.Y. 1992, 33, 15
● Τι καταδικάζει ο Λούθηρος με τη θέσεις του αυτές και τι υποστηρίζει;
Βασική θέση της διδασκαλίας του Λουθήρου
Μόνο η πίστη, χωρίς τη συνδρομή των έργων, φέρνει τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, την ευτυχία. Αν πιστεύεις, θα αποκτήσεις τα αγαθά αυτά, αν δεν πιστεύεις
δεν θα τα αποκτήσεις. Πρέπει να απαρνηθείς τον εαυτό σου έχοντας ισχυρή πίστη και απόλυτη εμπιστοσύνη στον Θεό. Ακριβώς χάρη στην πίστη αυτή οι αμαρτίες σου θα συγχωρεθούν...
Μαρτίνος Λούθηρος, Για την ελευθερία του χριστιανού, 1520, στο: GEnie Religion and Ethics RT, N.Y. 1992, 45, 20.
● Ποιο είναι το βασικό σημείο της διδασκαλίας του Λουθήρου; Γιατί οι απόψεις αυτές του Λουθήρου έρχονται σε ρήξη με την κοινή πίστη της εποχής του; Να λάβετε υπόψη σας ότι, σύμφωνα με τον Λούθηρο, εφόσον μόνο η πίστη οδηγεί στη σωτηρία της ψυχής, οι εξωτερικοί λατρευτικοί τύποι (όπως νηστεία, προσευχή) δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία.
Η διδασκαλία του Λουθήρου, ο οποίος υποστήριζε ότι σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης, διαδόθηκε με μεγάλη ταχύτητα στη Γερμανία (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).
Ο αυτοκράτορας όμως Κάρολος Ε', που φοβόταν διάσπαση του κράτους, έθεσε τον Λούθηρο εκτός νόμου ως αιρετικό και αποκήρυξε τον Λουθηρανισμό. Οι οπαδοί του Λουθήρου και οι γερμανοί ηγεμόνες που τον υποστήριζαν διαμαρτυρήθηκαν και για τον λόγο αυτό ονομάστηκαν διαμαρτυρόμενοι ή προτεστάντες. Ακολούθησε γενικευμένη σύρραξη μεταξύ των οπαδών του Λουθήρου και των δυνάμεων του αυτοκράτορα, που τερματίστηκε με την υπογραφή της Ειρήνης της Αυγούστας (1555). Η συνθήκη αυτή αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλει στην επικράτειά του το δόγμα που ήθελε. Με τον τρόπο αυτό η Γερμανία διαιρέθηκε σε κρατίδια ρωμαιοκαθολικά και σε κράτη διαμαρτυρόμενα.
Η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και σε άλλες χώρες με διάφορες παραλλαγές, προκαλώντας την αντίδραση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ακολούθησε περίοδος συγκρούσεων με αποκορύφωμα τη σφαγή στο Παρίσι δύο χιλιάδων Γάλλων προτεσταντών ή καλβινιστών (Ουγενότων), δηλαδή οπαδών του Γάλλου μεταρρυθμιστή Καλβίνου (1509-1564), τη νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572). Μετά από αρκετές δεκαετίες αιματηρών πολέμων αποκαταστάθηκε τελικά η ειρήνη με το Διάταγμα της Νάντης (1598), που αναγνώριζε το δικαίωμα των καλβινιστών να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις.
Το Έδικτο της Νάντης (1598) (Διάταγμα του Ερρίκου Δ' της Γαλλίας)
| Δόγμα και Λατρεία Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών | ||||
| Ρωμαιοκαθολικοί | Λουθηρανοί | Προτεστάντες Καλβινιστές | Αγγλικανοί | |
| Δόγμα | Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα της πίστης και των καλών πράξεων | Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης | Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα της πίστης και του απόλυτου προορισμού (δηλ. ο Θεός προκαθορίζει την τύχη των ανθρώπων) | Η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης |
| 7 μυστήρια | 2 μυστήρια: βάπτιση και θεία κοινωνία | |||
| Λατρεία | Λατρεία της Θεοτόκου και των Αγίων | Άρνηση της λατρείας της Θεοτόκου και των Αγίων | ||
| Υπακοή στον πάπα | Δεν αναγνωρίζεται η δικαιοδοσία του πάπα | |||
| Λειτουργία | Ανάγνωση της Βίβλου, άσματα και κηρύγματα | |||
| Τελετές πομπώδεις | Τελετές πολύ απλές | Τελετές πολύ απλές | Τελετές πομπώδεις | |
| Επίσκοποι και καρδινάλιοι | Επίσκοποι, όχι καρδινάλιοι | Ούτε επίσκοποι ούτε καρδινάλιοι | Επίσκοποι, όχι καρδινάλιοι | |
| Απαγορεύεται ο γάμος των κληρικών | Επιτρέπεται ο γάμος των κληρικών | |||
121
Οι αντιδράσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
Η ταχύτατη επιτυχία του Προτεσταντισμού ανάγκασε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να οργανώσει τη δική της μεταρρύθμιση, τη λεγόμενη Αντιμεταρρύθμιση. Στη Σύνοδο του Τρέντο (1545-1563) της Ιταλίας λήφθηκαν αποφάσεις για την ανασυγκρότηση της Εκκλησίας και δραστικά μέτρα εναντίον της Μεταρρύθμισης.
Τα μέτρα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας κατά της Μεταρρύθμισης
● Τα μοναχικά τάγματα
Αναδιοργανώθηκαν τα μοναχικά τάγματα και ιδρύθηκαν νέα, που είχαν ως αποστολή να ενισχύσουν και να διαδώσουν τη ρωμαιοκαθολική πίστη. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούσαν διάφορα μέσα, όπως ήταν η ιδεολογική διαφώτιση (προπαγάνδα), η ίδρυση και η διαχείριση σχολείων, νοσοκομείων και η έκδοση βιβλίων.
● Ιερά Εξέταση
Η Ιερά Εξέταση απετέλεσε το κύριο κατασταλτικό μέτρο εναντίον των αιρέσεων. Αποτελούσε έναν ανακριτικό μηχανισμό, που είχε, σε συνεργασία με την κοσμική εξουσία, το δικαίωμα εξέτασης των υπόπτων για αίρεση, υποβάλλοντάς τους ακόμα και σε βασανιστήρια. Όσοι κρίνονταν ένοχοι και καταδικάζονταν σε θάνατο καίγονταν πάνω στην πυρά (autodafe).
● Λογοκρισία
Η συμβολή της τυπογραφίας στη διάδοση των μεταρρυθμιστών ιδεών είχε αποφασιστική σημασία. Για τον λόγο αυτό συγκροτήθηκε ένα συμβούλιο λογοκρισίας των βιβλίων που συνέτασσε κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum).
Το εσωτερικό ενός καλβινικού ναού. Πίνακας του 1565.
Γενεύη, Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη.
Ποια διαφορά παρατηρείτε ως προς τον διάκοσμο των δύο ναών; Ποια σκοπιμότητα εξυπηρετείται σε κάθε περίπτωση;
Η εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη
(Μπαλτακίνο- κουβούκλιο Αγίας Τράπεζας, 1624-1633.)
Στο πλαίσιο της ανανέωσης της Εκκλησίας κτίζονται καινούριοι επιβλητικοί ναοί σε ρυθμό μπαρόκ και με πλούσιο διάκοσμο. Στόχος είναι η προβολή της δύναμης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και η επιβεβαίωση της υπεροχής του ρωμαιοκαθολικού δόγματος έναντι του προτεσταντισμού. Ταυτόχρονα, ενισχύεται η λατρεία της Θεοτόκου και πολλαπλασιάζονται οι εικόνες και οι τελετές, προκειμένου να διεγερθεί η ευαισθησία των πιστών.
Η Ευρώπη μετά τη Μεταρρύθμιση
Έπειτα από ένα περίπου αιώνα μεταρρυθμίσεων η χριστιανική Ευρώπη είναι πνευματικά διαιρεμένη. Ο Προτεσταντισμός επικράτησε στη βόρεια Ευρώπη,
ο Ρωμαιοκαθολικισμός διατήρησε τη δύναμή του στη νότια. Η Ορθοδοξία κυριαρχεί στον ελληνικό χώρο τα Βαλκάνια και τη Ρωσία.
122
Η προτεσταντική μεταρρύθμιση προκάλεσε, εκτός από θρησκευτικές, γενικότερες μεταβολές στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η μετάφραση της Βίβλου σε εθνικές γλώσσες συνέβαλε στην ανάπτυξη των εθνικών λογοτεχνιών και στη σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης.
Εξάλλου, η απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εξέλιξη των επιστημών, τον εκδημοκρατισμό των θεσμών, την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ελευθερία.
