05. Ο ελληνισμός από τα μέσα του 18ου αι. έως τις αρχές του 19ου αι.

Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας 5, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να αντιληφθούν:

α) την κοινωνική διαστρωμάτωση και τις οικονομικές διαφοροποιήσεις στον ελλαδικό χώρο κατά τις αρχές του 19^ου αιώνα, σ. 23, 24

β) τα κινήματα εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας, σ. 24

γ) τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, τους κύριους εκπρόσωπους του και τις αντιδράσεις των συντηρητικών κύκλων, σ. 25

1 ώρα

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να γνωρίσουν τους οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς που συντελέστηκαν στους κόλπους του ελληνισμού κυρίως από τα μέσα του 18^ου αιώνα κι έπειτα.

Να μάθουν για τα κινήματα εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας που εκδηλώθηκαν στον ελλαδικό χώρο, καθώς και για τον χαρακτήρα τους.

Να εκτιμήσουν τις επιδράσεις του Διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης στον ελληνισμό και στην ιδεολογική προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης του 1821.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Το ότι τα ελληνικά αποτελούσαν τη γλώσσα στην οποία γίνονταν οι εμπορικές συναλλαγές στα Βαλκάνια κατά την περίοδο που εξετάζεται εδώ μαρτυρά τον κυρίαρχο ρόλο των Ελλήνων στο βαλκανικό εμπόριο, γεγονός με μεγάλη οικονομική αλλά και πολιτισμική σημασία. (Παράλληλα, μπορεί να αξιοποιηθεί το κείμενο του Β. Κρεμμυδά που δίνεται παρακάτω, στο πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό.)

3. Θα μπορούσε να ζητηθεί από τους μαθητές να διαβάσουν την πηγή αυτή σε συνδυασμό με πηγές των διδακτικών ενοτήτων 1(3α και β, 4) 2 και 3(1): από την πηγή των δημοκρατικών ιδεών του Διαφωτισμού άντλησαν όχι μόνο η αμερικανική και η γαλλική επανάσταση αλλά και όλα τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα κινήματα του 19^ου αιώνα, ανάμεσα σε αυτά και η ελληνική επανάσταση του 1821.

4. Ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας συνδέει με έμφαση την «εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων» (δηλαδή τη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους) με τη μόρφωσή τους. Η εγκατάλειψη της παραδοσιακής εκπαίδευσης, που είχε κυρίως θρησκευτικό - εκκλησιαστικό περιεχόμενο, και η στροφή προς τη σπουδή της Λογικής και των φυσικών επιστημών θα φέρουν τους Έλληνες πιο κοντά στην εθνική συνειδητοποίηση και στην ελευθερία.

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

3. Ο Ρήγας και ο Κοραής είχαν κερδίσει στην ελληνική λαϊκή συνείδηση της εποχής κορυφαίες θέσεις ως πρωτεργάτες της αφύπνισης του ελληνισμού.

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 1.

2. Σε όσα ελληνικά σχολεία υιοθετήθηκαν τα διαφωτιστικά ιδεώδη, η κυρίαρχη έως τότε εκκλησιαστική παιδεία αντικαταστάθηκε από τη μελέτη της Λογικής και των φυσικών επιστημών.

3. Ο Ρήγας υιοθετεί τη ριζοσπαστική πολιτική επιχειρηματολογία του Διαφωτισμού. Οι πολιτικές θέσεις του, όπως αυτές εκφράζονται στη Νέα Πολιτική Διοίκηση, απηχούν σε μεγάλο βαθμό τη ριζοσπαστική πολιτική ιδεολογία της γαλλικής επανάστασης.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Η ανάπτυξη του εμπορίου στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο 1770-1821

Γενικά, κατά την περίοδο 1770-1821 οι οικονομικές σχέσεις στον ελληνικό χώρο και στον χώρο του ελληνισμού συνολικότερα άλλαξαν και μορφή και χαρακτήρα· με κυριότερη νέα πραγματικότητα τη γενίκευση των εμπορευματικών σχέσεων και τη διαμόρφωση καπιταλιστικής αγοράς. Μπορούμε να μιλήσουμε για ανάπτυξη με κυριαρχία της λογικής του εμπορίου ερήμην του οθωμανικού κράτους. Η απουσία ανάλογης κρατικής πολιτικής και η κίνηση των οικονομικών λογικών του οθωμανικού κράτους σε φεουδαρχικά πλαίσια, δεν επέτρεψε στην ανάπτυξη να αγκαλιάσει ισοδύναμα όλους τους τομείς της οικονομίας, εμπόδισε την απελευθέρωση καπιταλιστικών μηχανισμών στην αγροτική οικονομία και απέκλεισε την ομαλή έξοδο των υπερανεπτυγμένων ελληνικών δραστηριοτήτων, του εμπορίου και της ναυτιλίας, από την κρίση της δεύτερης δεκαετίας του 19^ου αιώνα.

Β. Κρεμμυδάς, «Η οικονομία των Ελλήνων, πενήντα κρίσιμα χρόνια, 1770-1821», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 1ος, σ. 304.

2. Η ορθόδοξη εκκλησία εναντίον των διαφωτιστικών ιδεών

Η ορμητική προώθηση των βιβλίων του Διαφωτισμού φυσικό είναι να προκαλέσει την αντίδραση της Εκκλησίας. Σε δύο, τουλάχιστον, περιπτώσεις, το 1798 και το 1819, το Οικουμενικό Πατριαρχείο επιχείρησε να επιβάλει προληπτική ή κατασταλτική λογοκρισία στα ελληνικά βιβλία. Προϋπόθεση για να λάβουν την πατριαρχική έγκριση ήταν να μην αντιβαίνουν «εις τα της αμωμήτου ημών πίστεως δόγματα» και να μην αντιφέρονται «κατά της κρατούσης διοικήσεως της κραταιάς ταύτης βασιλείας», δηλαδή της οθωμανικής.

Φ. Ηλιού, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός, η νεωτερική πρόκληση», Ιστορία του νέου ελληνισμού,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 2ος, σ. 15.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουμε:

τις μεταβολές που έγιναν στους κόλπους του ελληνισμού από τα μέσα του 18^ου αιώνα
τις επαναστάσεις των ετών 1820-1821 στην Ευρώπη
την ελληνική επανάσταση στο πολιτικό πλαίσιο της εποχής της
την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης, αρχικά στις Ηγεμονίες
τα στρατιωτικά γεγονότα της ελληνικής επανάστασης στον νότιο ελλαδικό χώρο
τις πρώτες απόπειρες των Ελλήνων να συγκροτήσουν κρατικούς θεσμούς
τις σχέσεις των επαναστατημένων Ελλήνων με την Ευρώπη
τις εξελίξεις που οδήγησαν στην αναγνώριση της ελληνικής ανεξαρτησίας
τα ευρωπαϊκά επαναστατικά κινήματα του 1830 και του 1848.

Οικονομικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί

Λάρισα 1819, σκηνή καθημερινής ζωής (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η καθημερινή ζωή κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας: Γιορτές και διασκέδαση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η καθημερινή ζωή κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας: Κατοικία (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η καθημερινή ζωή κατά την περίοδο της ξένης κυριαρχίας: Ενδυμασία (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ταξιδεύοντας στην Οθωμανική αυτοκρατορία (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

1. Το λιμάνι της Χίου, ένα από τα κύρια εμπορικά κέντρα του ελληνισμού κατά την προεπαναστατική εποχή.
χίος

1. Οι Έλληνες κυριαρχούν στο εμπόριο της Βαλκανικής

Για έναν ολόκληρο αιώνα μετά το 1750, τα ελληνικά ήταν η γλώσσα του εμπορίου στα Βαλκάνια και οι βαλκάνιοι έμποροι, ανεξάρτητα από την εθνική τους προέλευση, μιλούσαν γενικά ελληνικά […]. «Έλληνας» πρώτα απ’ όλα σήμαινε πλανόδιος πωλητής ή έμπορος και μ’ αυτή την έννοια ακόμα και ένας Εβραίος μπορούσε να είναι «Έλληνας».

T. Stoianovich, «Ο κατακτητής ορθόδοξος βαλκάνιος έμπορος», Σπ. Ασδραχάς (επιμ.), Η οικονομική δομή των βαλκανικών χωρών, Μέλισσα, Αθήνα 1979, σ. 318.

Η επέκταση του ευρωπαϊκού εμπορίου στην Ανατολή ενίσχυσε τις εμπορικές συναλλαγές της δυτικής Ευρώπης με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Καθώς οι Τούρκοι σταδιοδρομούσαν, κατά παράδοση, στον κρατικό τομέα, Έλληνες, Εβραίοι και Αρμένιοι διακρίθηκαν στο εμπόριο και στη ναυτιλία. Ιδίως οι Έλληνες καραβοκύρηδες (πλοιοκτήτες) αξιοποίησαν τη ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), που επέτρεπε την ελεύθερη κίνηση πλοίων με ρωσική σημαία στα Στενά του Βοσπόρου, και την περιορισμένη παρουσία αγγλικών και γαλλικών πλοίων στη Μεσόγειο, εξαιτίας των ναπολεόντειων πολέμων. Έτσι απέκτησαν τον έλεγχο σημαντικού μέρους του εμπορίου.

Βαθμιαία, πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, η Σμύρνη και η Χίος εξελίχθηκαν σε σημαντικά εμπορικά κέντρα με πρωταγωνιστική ελληνική παρουσία, ενώ ενισχύθηκαν και οι ελληνικές παροικίες.

Παράλληλα, συντελούνταν σημαντικοί κοινωνικοί μετασχηματισμοί.

Η ορθόδοξη εκκλησία, που αναγνωριζόταν από την οθωμανική διοίκηση ως η ηγεσία όλων των υπόδουλων χριστιανών, εναντιωνόταν στη διάδοση των διαφωτιστικών ιδεών επειδή θεωρούσε ότι μια επανάσταση θα έθετε σε κίνδυνο την ίδια αλλά και τον ελληνισμό. Αυτό, ωστόσο, δεν εμπόδισε ορισμένους κληρικούς να υιοθετήσουν διαφωτιστικές αντιλήψεις (Μεθόδιος Ανθρακίτης, περ. 1650 - περ. 1736, Ευγένιος Βούλγαρης, 1716 - 1806) και κάποιους να δραστηριοποιηθούν εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας.

Οι Φαναριώτες (Έλληνες από παλιές αρχοντικές οικογένειες που κατοικούσαν στο Φανάρι, συνοικία της Κωνσταντινούπολης όπου βρισκόταν και το Πατριαρχείο), μάθαιναν ξένες γλώσσες, σπούδαζαν στη Δύση και πολλοί από αυτούς σταδιοδρομούσαν στην οθωμανική διοίκηση. Καταλάμβαναν, συχνά, υψηλές θέσεις στο οθωμανικό κράτος, και μάλιστα τον 18ο αιώνα διορίζονταν ηγεμόνες στις αυτόνομες παραδουνάβιες ηγεμονίες, τη Μολδαβία και τη Βλαχία (σημερινή Ρουμανία), θέσεις που έχασαν με την κήρυξη της επανάστασης του 1821.

Ηγετικές ομάδες κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (ΙΜΕ)

2. Παροικιακός ελληνισμός, εκπαίδευση και νεοτερικές ιδέες

Φροντίζουν οι πάροικοι για την ίδρυση σχολείων στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, σε κτίρια στα οποία αναδεικνύεται ο διακριτός ρόλος του εκπαιδευτηρίου. Με τα κληροδοτήματά τους σπουδάζουν νέοι συμπατριώτες τους στους τόπους καταγωγής ή με υποτροφίες τους παίρνουν τον δρόμο για τα πανεπιστήμια της Βιέννης, του Göttingen, της Ιένας, της Λειψίας, της Halle, του Παρισιού, νέοι που διψούν για τα νεοτερικά γράμματα, νέοι που θα επανδρώσουν τα σχολεία των παροικιών αλλά και τις πολλαπλασιαζόμενες εκπαιδευτικές εστίες στην Ανατολή.

Ό. Κατσιαρδή-Hering, «Η ελληνική διασπορά», Ιστορία του νέου ελληνισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, τόμ. 1ος, σ. 103-104.

Οι προεστοί διοικούσαν τις ελληνορθόδοξες κοινότητες, συγκέντρωναν τους φόρους από τους Έλληνες και τους απέδιδαν στην οθωμανική διοίκηση. Είχαν αποκτήσει πολιτική εμπειρία και μεγάλες περιουσίες˙ αρκετοί από αυτούς διέθεταν και κάποια πολιτική επιρροή στους τοπικούς Τούρκους αξιωματούχους.

Νέες ομάδες κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (ΙΜΕ)

Οι έμποροι και οι καραβοκύρηδες βελτίωναν την οικονομική τους κατάσταση. Μάλιστα αρκετοί από τους Έλληνες εμπόρους των παροικιών δεν περιορίζονταν απλώς στην οικονομική επιτυχία, αλλά έδειχναν ενδιαφέρον και για τη διάδοση των νεοτερικών ιδεών μεταξύ των συμπατριωτών τους ιδρύοντας σχολεία στις πατρίδες τους, τυπώνοντας βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες και χορηγώντας υποτροφίες.

Η οικονομία των Ελλήνων κατά τον 18ο αιώνα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Ο ρόλος των εμπόρων (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Οι κλέφτες ήταν αγρότες που αναγκάζονταν ή επέλεγαν να καταφύγουν στα βουνά όπου για να επιβιώσουν επιδίδονταν στη ληστεία. Συχνά υποστηρίζονταν από τους αγροτικούς πληθυσμούς και ως πρότυπα ανυπότακτης στάσης υμνήθηκαν για την τόλμη τους ή θρηνήθηκαν για τον θάνατό τους στα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια.

Έλληνας αγωνιστής, Carl Haag, 1861
Yδατογραφία, Μουσείο Μπενάκη (ΓΕ 23983)

Οι αρματολοί ανήκαν σε ένοπλα σώματα οργανωμένα από την οθωμανική διοίκηση για την τήρηση της τάξης. Συχνά, κλέφτες γίνονταν αρματολοί και το αντίστροφο.

Οι αγρότες ξεπερνούσαν το 80% του πληθυσμού. Καλλιεργούσαν κτήματα κρατικά ή ιδιωτικά (τσιφλίκια) που ανήκαν, συνήθως, σε Τούρκους και σπανιότερα σε Έλληνες. Η ζωή τους ήταν δύσκολη και στερημένη.

Τέλος, οι απασχολούμενοι στο εμπόριο και οι ναύτες γίνονταν περισσότεροι στον βαθμό που αναπτύσσονταν το εμπόριο και η ναυτιλία.

Κινήματα εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας

Τα Ορλωφικά, Η στάση της Ρωσίας (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Τα Ορλωφικά, Συνέπειες (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Τα Ορλωφικά, Η πολιορκία της Κορώνης (Ι) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Τα Ορλωφικά, Η πολιορκία της Κορώνης (ΙI) (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Προεπαναστατικές εξεγέρσεις (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Σουλιώτισσες (Ψηφιακές Συλλογές Γενναδείου Βιβλιοθήκης)
Πολιορκία του κάστρου της Κορώνης από τους Ρώσους, 1770 (Με το βλέμμα των περιηγητών, Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη)

Γύρω στις αρχές του 18^ου αιώνα, οι Έλληνες στράφηκαν στη Ρωσία, που είχε στην περιοχή κοινά συμφέροντα με τα ελληνικά και ήταν ομόδοξη, ζητώντας τη βοήθειά της.

Έτσι, το 1770 έγινε, με ρωσική υποκίνηση, ελληνική επανάσταση με κέντρο την Πελοπόννησο. Η κινητοποίηση, ωστόσο, των Ελλήνων δεν ήταν η απαιτούμενη, ενώ και ο μικρός αριθμός ρωσικών πολεμικών πλοίων που συμμετείχαν, με επικεφαλής τους αδερφούς Ορλόφ, αποδείχτηκε ανεπαρκής.

Η επανάσταση, τα Ορλοφικά όπως ονομάστηκαν, καταπνίγηκε. Παρόμοια τύχη είχε και η ηρωική προσπάθεια του Έλληνα απεσταλμένου της Ρωσίας Λάμπρου Κατσώνη να ξεσηκώσει τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου.

Τέλος, οι κάτοικοι του Σουλίου, αυτόνομης περιοχής στην Ήπειρο, συγκρούστηκαν με τον Αλή πασά των Ιωαννίνων, αλλά, παρά τον αγώνα που έκαναν, υποχρεώθηκαν το 1803 να εγκαταλείψουν την περιοχή.

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Με αφετηρία τις παροικίες, ο ελληνισμός ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού. Οι έμποροι και γενικότερα οι Έλληνες που ταξίδευαν στην Ευρώπη έγιναν οι φορείς διάδοσης αυτών των ιδεών στον ελλαδικό χώρο. Καλλιεργήθηκε, λοιπόν, η αντίληψη ότι η λογική μπορεί όχι μόνο να εξηγήσει τον κόσμο αλλά και να τον αλλάξει. Η εκπαίδευση συνδέθηκε με τον αγώνα για ελευθερία.

Νεολληνικός Διαφωτισμός (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Έτσι, διαμορφώθηκε, γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα, ένα κίνημα που, επιδιώκοντας τη διάδοση των διαφωτιστικών ιδεών μεταξύ των Ελλήνων, αποσκοπούσε στην ιδεολογική προετοιμασία του αγώνα για την ελευθερία. Το κίνημα αυτό, που αναπτύχθηκε κυρίως στις παροικίες και σε ορισμένα από τα μεγάλα εμπορικά κέντρα του ελληνισμού (Σμύρνη, Ιωάννινα, Χίος κτλ.), ονομάστηκε αργότερα Νεοελληνικός Διαφωτισμός.

Οι Έλληνες υποστηρικτές του Διαφωτισμού θαύμαζαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τον συνέδεαν με την ελευθερία, πίστευαν ότι η εκπαίδευση θα έπρεπε να θεμελιώνεται στην ενασχόληση με τις θετικές επιστήμες, να γίνεται στη λαϊκή γλώσσα και να υπηρετεί την προοπτική του αγώνα για ελευθερία.

Βεβαίως, οι παραπάνω θέσεις δεν ήταν καθολικά αποδεκτές. Ορισμένοι Έλληνες συντηρητικοί λόγιοι, που συνήθως συνδέονταν με την εκκλησία, απέρριπταν τις διαφωτιστικές ιδέες, έκριναν ότι η εκπαίδευση πρέπει να βασίζεται σε εκκλησιαστικά κείμενα, να περιορίζεται στη γνωριμία με τη θρησκευτική, κυρίως, παράδοση και να γίνεται σε αρχαΐζουσα γλώσσα.

Ανάμεσα στους πολλούς Έλληνες λόγιους που υιοθέτησαν τις ιδέες του Διαφωτισμού ξεχώρισαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.

3. Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις», το σύνταγμα του Ρήγα (1797)

2. Τα φυσικά δίκαια είναι: πρώτον το να είμεθα όλοι Ίσοι και όχι ο ένας ανώτερος από τον άλλον˙ δεύτερον να είμεθα ελεύθεροι, και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού˙ τρίτον να είμεθα σίγουροι εις την ζωήν μας και κανένας να μην ημπορή να μας την πάρη αδίκως και κατά την φαντασίαν του˙ και τέταρτον, τα κτήματα οπού έχομεν κανένας να μην ημπορή να μας τα εγγίξη, αλλ’ να είναι εδικά μας και των κληρονόμων μας.
3. Όλοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, είναι Ίσοι. [...]
Π. Κιτρομηλίδη (επιμ.), Ρήγα Βελεστινλή, Άπαντα τα σωζόμενα, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, τόμ. 5, σ. 36.

4. Η μόρφωση θα φέρει τους Έλληνες πιο κοντά στην ελευθερία

Ας εξετάσουμε τώρα τις αιτίες που κάνουν πιο εύκολη την εθνική αποκατάσταση των Ελλήνων. Πρώτη, λοιπόν, είναι η πρόοδος του γένους μας στα μαθήματα. Πόση διαφορά υπάρχει ανάμεσα στη σημερινή κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα και αυτή που επικρατούσε πριν από δέκα χρόνια! […] Δεν υπάρχει πόλη σήμερα που να μην έχει δύο και τρία σχολεία. [...] Η Λογική και η Φυσική άνοιξαν τα μάτια των περισσοτέρων.

Ανώνυμος, Ελληνική Νομαρχία (1806), Κάλβος, Αθήνα 1980, σ. 165 (απόδοση στη νέα ελληνική: οι συγγραφείς).

Ο Ρήγας Βελεστινλής

(1757-1798) πρότεινε, στη Νέα Πολιτική Διοίκηση, ένα έργο έντονα επηρεασμένο από τις ριζοσπαστικές ιδέες των Γάλλων Ιακωβίνων, τη δημιουργία μιας «Ελληνικής Δημοκρατίας» που θα απλωνόταν σε όλη τη Βαλκανική αντικαθιστώντας την Οθωμανική αυτοκρατορία και εξασφαλίζοντας ισονομία και ισοπολιτεία στους κατοίκους της. Ο Ρήγας δοκίμασε να εφαρμόσει τα σχέδιά του, αλλά προδόθηκε και πλήρωσε με τη ζωή του, αυτός και οι σύντροφοί του, το όραμά του. Λίγο αργότερα το 1806, ο Ανώνυμος συγγραφέας του έργου Ελληνική Νομαρχία εμπνεόμενος από το όραμα του Ρήγα υποστήριξε με πάθος ότι οι Έλληνες πρέπει να αγωνιστούν μόνοι τους για την ελευθερία τους.

Διάβασε το διήγημα Η παράδοση του Ίβο Άντριτς για τον Ρήγα.

Ρήγας Φεραίος (Εκπαιδευτική Τηλεόραση)
Η Χάρτα του Ρήγα

Ο Αδαμάντιος Κοραής

Θεόφιλος, Η Ελλάς υποβασταζόμενη από τον Κοραή και το Ρήγα

(1748-1833), υποστηρικτής των φιλελεύθερων ιδεών της γαλλικής επανάστασης, θεωρούσε ότι οι Έλληνες, για να κερδίσουν την ελευθερία τους, θα έπρεπε πρώτα να μορφωθούν. Αν και διαφωνούσε με τον εξαρχαϊσμό της γλώσσας, δεν δεχόταν αυτούσια τη δημοτική, από την οποία, όπως πίστευε, έπρεπε να αφαιρεθούν κάποιες λαϊκές και ξένες λέξεις.

Μαρτυρίες: Αδαμάντιος Κοραής (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού)
Αδαμάντιος Κοραής (Εκπαιδευτική Τηλεόραση)
Η εκδοτική δραστηριότητα του Κοραή (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Η συμβολή του Κοραή στην Ελληνική Επανάσταση (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Άλλοι σημαντικοί διαφωτιστές ήταν οι Ιώσηπος Μοισιόδακας και Δημήτριος Καταρτζής, θερμοί υπερασπιστές της χρήσης της λαϊκής γλώσσας, ο Κωνσταντίνος Κούμας, μαχητικός υποστηρικτής της εισαγωγής νέων μεθόδων διδασκαλίας και ο Θεόφιλος Καΐρης, οπαδός των φιλελεύθερων ιδεών της γαλλικής επανάστασης.

Κούμας Κ., «Φυσικής Σύνοψις»(«Ψηφιοθήκη ΑΠΘ»)
Γλωσσάριο «Οθωμανικής κυριαρχίας» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Γλωσσάριο «Οθωμανικής διοίκησης» (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Αφού μελετήσετε την πηγή 1, προσπαθήστε να ερμηνεύσετε την κυριαρχία της ελληνικής γλώσσας στα Βαλκάνια μετά τα μέσα του 18ου αιώνα.

2. Να μελετήσετε την πηγή 2 και να παρουσιάσετε τις μεταβολές που έφερε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός στην εκπαιδευτική πραγματικότητα του ελληνισμού.

3. Αφού μελετήσετε ξανά τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη της γαλλικής επανάστασης (ενότητα 3, πηγή 1), να αναζητήσετε επιδράσεις της στις πολιτικές απόψεις του Ρήγα όπως αυτές διατυπώνονται στην πηγή 3.

Το γλωσσικό ζήτημα στην προεπαναστατική Ελλάδα (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)
Πηγές για το Οθωμανικό κράτος (ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ)

Πηγή 1. Οι Έλληνες κυριαρχούν στο εμπόριο της Βαλκανικής

Πηγή 2. Παροικιακός ελληνισμός, εκπαίδευση και νεοτερικές ιδέες

Ενότητα 3, Πηγή 1. Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, 1789

1. Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι κι έχουν τα ίδια δικαιώματα.
2. Σκοπός κάθε πολιτικής οργάνωσης είναι να διαφυλάσσει τα φυσικά και απαράγραπτα δικαιώματα του ανθρώπου. Τα δικαιώματα αυτά είναι η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στην καταπίεση.
3. Το έθνος είναι αποκλειστική πηγή κάθε εξουσίας. Κανένα συλλογικό σώμα, κανένα άτομο δεν μπορεί να ασκεί εξουσία που δεν απορρέει από το έθνος.
6. Νόμος είναι η έκφραση της γενικής βούλησης. […] Αφού όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, μπορούν όλοι να καταλαμβάνουν δημόσια αξιώματα και θέσεις, ανάλογα με τις ικανότητές τους και χωρίς καμιά άλλη διάκριση παρά αυτή που πηγάζει από τις αρετές και τα προτερήματά τους.
10. Κανένας δεν πρέπει να διώκεται για τις πεποιθήσεις του, ακόμη και τις θρησκευτικές, υπό τον όρο πως η εκδήλωσή τους δεν διαταράσσει την τάξη του νόμου.
11. Η ελεύθερη έκφραση της σκέψης και των πεποιθήσεων είναι ένα από τα πολυτιμότερα δικαιώματα του ανθρώπου. Επομένως, κάθε πολίτης μπορεί να μιλά, να γράφει και να τυπώνει ελεύθερα, εκτός από τις περιπτώσεις κατάχρησης αυτής της ελευθερίας, που ορίζονται από τον νόμο.
17. Δεδομένου ότι η ιδιοκτησία είναι δικαίωμα ιερό και απαραβίαστο, από κανέναν δεν επιτρέπεται να αφαιρεθεί παρά μόνο όταν η δημόσια ανάγκη, νόμιμα διαπιστωμένη, το απαιτεί φανερά και υπό την προΰπόθεση μιας δίκαιης και προκαταβολικής αποζημίωσης.

Πηγή 3. Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις», το σύνταγμα του Ρήγα (1797)