ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟY ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟY (1919-1939)

ΕΝΟΤΗΤΑ 42. Πολιτικές διαστάσεις της κρίσης του 1929


 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Ενότητα 42: Πολιτικές διαστάσεις της κρίσης του 1929

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Ενότητα 43. Η υποενότητα «Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936»

Ενιαία διδασκαλία με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) Η Σοβιετική Ένωση την εποχή του Στάλιν, σ. 116

β) Ο φασισμός στην Ιταλία, σ. 116

γ) Ο ναζισμός στη Γερμανία, σ. 117

δ) η υποενότητα «Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου», σ. 119 - 120

Λέξεις κλειδιά: Σταλινισμός, Φασισμός, Ναζισμός, «Ντούτσε», «Φύρερ», δικτατορία 4 ης Αυγούστου, ΕΟΝ.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχολ. βιβλίου

-«Ο ναζισμός κερδίζει έδαφος», Το Πανόραμα του 20ού αιώνα, επ. 022, Αρχείο ΕΡΤ (από 26:00): εδώ

-«4 η Αυγούστου 1936», Πανόραμα του 20ού αι., ΕΡΤ, (01:10΄): εδώ

-«Ε.Ο.Ν», Πανόραμα του 20ού αι., ΕΡΤ (02:26΄): εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Σχολιασμός της έννοιας του φασισμού, όπως τον οραματίζεται ο Μουσολίνι στην πηγή αρ. 1, σ. 116 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 1, σ. 117 του σχολ. βιβλίου.

-Άσκηση/δραστηριότητα 2, σ. 120 του σχολ. βιβλίου.

 2 ώρες 

 

Ι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να γνωρίσουν εναλλακτικά προς τον φιλελευθερισμό καθεστώτα που αναπτύχθηκαν στη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Να πληροφορηθούν, σε γενικές γραμμές, τις εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση του Μεσοπολέμου και να γνωρίσουν το φαινόμενο του σταλινισμού. Να γνωρίσουν τους όρους φασισμός και ναζισμός.

Να κατανοήσουν ποιες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες γέννησαν τον φασισμό και τον ναζισμό και ευνόησαν τη διάχυση του φασιστικού προτύπου στη μεσοπολεμική Ευρώπη. Να γνωρίσουν τις προσπάθειες δημοκρατικής αντίδρασης στη φασιστική επέλαση.

 

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

1. Ο Μουσολίνι, ως κατεξοχήν εκφραστής του φασισμού, στρέφεται ευθέως εναντίον του φιλελευθερισμού ως πολιτικής ιδεολογίας, καθώς και εναντίον της αστικής δημοκρατίας ως συστήματος διακυβέρνησης που εμπνέεται από τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Κατά τον Μουσολίνι, «ο φιλελευθερισμός είναι έτοιμος να κλείσει τις πύλες του εγκαταλειμμένου ναού του»: ο φιλελευθερισμός υπήρξε κάποτε μια πολιτική ιδεολογία που εξιδανικεύτηκε, «λατρεύτηκε» (από εκεί και η αναφορά του Μουσολίνι στον ναό), αλλά τώρα πλέον δεν έχει τίποτα να προσφέρει, με άλλα λόγια «είναι έτοιμος να κλείσει τις πύλες του εγκαταλειμμένου ναού του». Έτσι εξηγείται, κατά τον Μουσολίνι, και το γεγονός ότι «όλοι οι πολιτικοί πειραματισμοί του σύγχρονου κόσμου είναι αντιφιλελεύθεροι», θεμελιώνονται, δηλαδή, στην απόρριψη του φιλελευθερισμού.

2. Το κείμενο είναι εξαιρετικά πλούσιο σε νοήματα. Ο άνθρωπος που μιλά υποστηρίζει ότι για τα δεινά των Γερμανών εργαζομένων την περίοδο της οικονομικής κρίσης υπεύθυνοι ήταν οι Εβραίοι, που προκαλούσαν ελλείψεις προϊόντων για να κερδοσκοπούν, και η κυβέρνηση, που με τα μέτρα της (εννοεί προφανώς την κυβερνητική οικονομική πολιτική) έπληττε τον λαό. Σε αυτές τις συνθήκες εξαθλίωσης πολλοί κατέφευγαν σε κλοπές προκειμένου να επιβιώσουν. Όλοι περίμεναν καλύτερες μέρες, με εξαίρεση τους κομμουνιστές, οι οποίοι, όπως προφανώς εννοεί ο αφηγητής, αρέσκονταν να βλέπουν το κοινωνικό σύστημα στο οποίο εναντιώνονταν να καταρρέει. Αυτές οι συνθήκες απόγνωσης έκαναν τον αφηγητή να ενταχθεί στο χιτλερικό ναζιστικό κόμμα με την ελπίδα ότι αυτό με την πολιτική του θα έφερνε ξανά την ευημερία στη Γερμανία.

 

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Ακριβώς στη μέση της φωτογραφίας, σε χαρακτηριστική στάση που αποπνέει αποφασιστικότητα αν όχι επιθετικότητα, δεσπόζει ο Μουσολίνι. Γύρω του εικονίζονται οπαδοί του, μέλη του φασιστικού κόμματος, φορώντας τη χαρακτηριστική ενδυμασία των Ιταλών φασιστών, στρατιωτικά παντελόνια και μαύρα πουκάμισα («μελανοχίτωνες»).

 

Επισημάνσεις για την αντιμετώπιση των ασκήσεων - δραστηριοτήτων

1. Βλέπε παραπάνω, σχόλια για την πηγή 2.

 

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Γνωρίσματα του φασισμού

Χωρίς τον θρίαμβο του Χίτλερ στη Γερμανία στις αρχές του 1933, ο φασισμός δεν θα μπορούσε να πάρει διαστάσεις γενικού κινήματος. [... ] Δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε τα κοινά σημεία που είχαν μεταξύ τους τα διάφορα είδη φασισμού [...]. Η θεωρία δεν αποτέλεσε το ισχυρό σημείο των κινημάτων αυτών, που τόνιζαν τις ανεπάρκειες της λογικής και του ορθολογισμού και την ανωτερότητα του ενστίκτου και της βούλησης. [...] Ο φασισμός δεν μπορεί να ταυτιστεί ούτε με μια ιδιαίτερη μορφή κρατικής οργάνωσης [...]. Ακόμα και ο ρατσισμός, που προφανώς ήταν κεντρικό στοιχείο του, απουσίασε αρχικά από τον ιταλικό φασισμό. Αντίθετα, [...] ο φασισμός είχε κοινά σημεία με άλλα μη φασιστικά στοιχεία της Δεξιάς, όπως τον εθνικισμό, τον αντικομμουνισμό, τον αντιφιλελευθερισμό, κλπ. [...] Η κυριότερη διαφορά μεταξύ της φασιστικής και μη φασιστικής Δεξιάς ήταν ότι ο φασισμός υπήρχε με την κινητοποίηση των μαζών από τα κάτω. [...] Οι φασίστες ήταν οι επαναστάτες της αντεπανάστασης.

 

E.J. Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991,
μτφρ. Β. Καπετανγιάννης, Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 154-155.

 

2. Δέκα εντολές των ναζί για την επιλογή συζύγου

1. Να θυμάσαι πως είσαι Γερμανός/Γερμανίδα.

2. Αν είσαι από καλή γενιά, μη μείνεις ανύπαντρος.

3. Κράτησε το σώμα σου καθαρό.

4. Κράτησε το πνεύμα και την ψυχή σου καθαρά.

5. Σαν Γερμανός / Γερμανίδα διάλεξε κάποια / κάποιον με γερμανικό ή βόρειο αίμα [...].

6. Όταν διαλέγεις σύζυγο, έλεγξε την καταγωγή του.

7. Η υγεία είναι προϋπόθεση της εξωτερικής ομορφιάς.

8. Παντρέψου μόνο από αγάπη.

9. Μην ψάχνεις συμπαίκτη αλλά σύντροφο για γάμο.

10. Να εύχεσαι να αποκτήσεις όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά.

 

Εγχειρίδιο για μια γερμανική οικογένεια, Βερολίνο χ.χ.

Πηγή: M. Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος. Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας,
μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, σ. 86.

 

 

πάνω

 




Η κρίση του Μεσοπολέμου, εκτός από οικονομική, ήταν και πολιτική-ιδεολογική, καθώς πολλοί άνθρωποι αμφισβητούσαν τη δυνατότητα των φιλελεύθερων δημοκρατιών να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα. Στο πλαίσιο αυτό, δύο διαμετρικά αντίθετες προτάσεις οικονομικής και κοινωνικής αναδιοργάνωσης αποκτούσαν όλο και μεγαλύτερη υποστήριξη και ανταγωνίζονταν για την επικράτηση: ο κομμουνισμός και ο φασισμός.

Η Σοβιετική Ένωση την εποχή του Στάλιν

ερ Μετά τον θάνατο του Λένιν (1924), ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης αναδείχθηκε ο Στάλιν, που διατήρησε την εξουσία έως τον θάνατό του (1953). Εφαρμόζοντας μια αυστηρά ελεγχόμενη οικονομική πολιτική που έδινε έμφαση στην εκβιομηχάνιση, η Σοβιετική Ένωση μετατράπηκε, την περίοδο 1928-1941, σε αναπτυγμένη βιομηχανικά χώρα. Για να επιτευχθεί αυτό, ωστόσο, χρησιμοποιήθηκαν συχνά βίαιες μέθοδοι (εκτοπίσεις, δήμευση της γης των εύπορων αγροτών, διώξεις) με μεγάλο κοινωνικό κόστος.

ερ Παράλληλα, σχεδόν όλες οι εξουσίες συγκεντρώθηκαν στην κορυφή της κρατικής ηγεσίας. Όσοι κρινόταν ότι μπορούσαν να απειλήσουν το καθεστώς διώκονταν ανελέητα. Την περίοδο 1936-1938 εκτελέστηκαν ως υπονομευτές του καθεστώτος, μετά από δίκες-παρωδίες, οι περισσότεροι από τους μπολσεβίκους ηγέτες που είχαν πάρει μέρος στην επανάσταση του 1917. Έτσι, το κομμουνιστικό κόμμα μετατράπηκε βαθμιαία σ’ ένα συγκεντρωτικό μηχανισμό που απλώς υλοποιούσε τις αποφάσεις και λάτρευε τον ηγέτη του (προσωπολατρία). Τα φαινόμενα αυτά, που αποτελούσαν σαφώς στρεβλώσεις των θεωρητικών αρχών του μαρξισμού, έγιναν γνωστά αργότερα ως σταλινισμός.

Ο φασισμός στην Ιταλία

Πανόραμα του αιώνα Πανόραμα του αιώνα (Επ 022, προτεινόμενη διάρκεια 00: 13:28-00:15:35, ΕΡΤ ΑΡΧΕΙΟ)
Φασισμός Φασισμός (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα)

ερ Σε συνθήκες οξύτατης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης ιδρύθηκε το 1921 στην Ιταλία το Εθνικό Φασιστικό (από τη λατινική λέξη fascio: δέσμη, σύμβολο εξουσίας στην αρχαία Ρώμη) Κόμμα του Μπενίτο Μουσολίνι, το οποίο με εθνικιστικά και αντικαπιταλιστικά συνθήματα προσπαθούσε να προσελκύσει τους δυσαρεστημένους. Παράλληλα, ένοπλες ομάδες φασιστών, με την οικονομική ενίσχυση μεγαλογαιοκτημόνων και βιομηχάνων, άρχισαν να τρομοκρατούν και να δολοφονούν κομμουνιστές, σοσιαλιστές και συνδικαλιστές, ενώ ο Μουσολίνι προπαγάνδιζε την ανάγκη επιβολής δικτατορίας.

ερ Στα τέλη Οκτωβρίου του 1922, ο Μουσολίνι και μερικές χιλιάδες οπαδοί του πραγματοποίησαν τη λεγόμενη «πορεία προς τη Ρώμη», μια παρωδία λαϊκής επανάστασης. Ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ΄, αντί άλλης αντίδρασης, όρισε πρωθυπουργό τον Μουσολίνι, που κατάφερε, στα τέλη του 1926, να είναι, πλέον, απόλυτος κύριος της κατάστασης.

ερ Το φασιστικό κράτος επιδίωκε τον απόλυτο έλεγχο (ολοκληρωτικό κράτος). Επικεφαλής ήταν ο ντούτσε (ηγέτης), όπως ονομάστηκε ο Μουσολίνι. Το μόνο νόμιμο κόμμα ήταν το φασιστικό, ενώ οι πιο επικίνδυνοι πολιτικοί φυλακίστηκαν ή δολοφονήθηκαν. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη χειραγώγηση της νεολαίας τόσο με τον έλεγχο της εκπαίδευσης όσο και με την υποχρεωτική ένταξη στη φασιστική νεολαία. Οι επαγγελματικές ενώσεις και τα εργατικά συνδικάτα αντικαταστάθηκαν από συντεχνίες ελεγχόμενες από το φασιστικό κόμμα. Επιπλέον, μέσω του Τύπου, του ραδιοφώνου και του αθλητισμού το καθεστώς προπαγάνδιζε επιθετικά τα φασιστικά ιδεώδη.

1
1. Ο Μουσολίνι (στο κέντρο, με κοστούμι) επικεφαλής
της φασιστικής «πορείας προς τη Ρώμη».

1. Ο Μουσολίνι παρουσιάζει το πολιτικό του όραμα, τον φασισμό

[…] Η πειθαρχία πρέπει να γίνεται αποδεκτή. Όταν δεν γίνεται αποδεκτή πρέπει να επιβάλλεται. […] Ο Φασισμός απορρίπτει στη Δημοκρατία το κατά συνθήκη ψεύδος της πολιτικής ισότητας, το πνεύμα της συλλογικής ανευθυνότητας και τον μύθο της ευτυχίας και της προόδου επ’ αόριστον […] Σήμερα ο φιλελευθερισμός είναι έτοιμος να κλείσει τις πύλες του εγκαταλειμμένου ναού του […] Να γιατί όλοι οι πολιτικοί πειραματισμοί του σύγχρονου κόσμου είναι αντιφιλελεύθεροι και η επιθυμία να εξοριστούν από την ιστορία είναι εξόχως γελοία […]. Ετούτος ο αιώνας είναι ο αιώνας της εξουσίας, [...], ένας φασιστικός αιώνας.

B. Mussolini, Le Fascisme, Παρίσι 1933, σ. 17-18.

116



2
2. Ξανθά Γερμανόπουλα εμφανίζονται να χαίρονται καθώς
Εβραιόπουλα μαζί με τον δάσκαλό τους (αποδίδονται
σαν καρικατούρες) διώχνονται από σχολείο
(εικόνα από σχολικό βιβλίο της ναζιστικής Γερμανίας).

2. Η κρίση ωθεί ένα Γερμανό εργάτη στο ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ

Χιλιάδες εργοστάσια έκλεισαν τις πόρτες τους. Η πείνα ήταν ο καθημερινός σύντροφος του Γερμανού εργαζομένου. Επιπλέον, υπήρχε η τεχνητή έλλειψη, την οποία δημιούργησαν οι Εβραίοι και η οποία ανάγκαζε τους εργαζομένους να τρέχουν [...] παρακαλώντας τους αγρότες για λίγη τροφή […]. Η κυβέρνηση πήρε μέτρα ενάντια στον λαό, έτσι ώστε ένας έντιμος εργαζόμενος έπρεπε να καταφύγει στην κλοπή για να βρει τροφή […]. Όλοι οι συμπολίτες μου, με την εξαίρεση των κομμουνιστών, ποθούσαν να έρθουν καλύτερες μέρες. Όσο για μένα, όπως και πολλοί άλλοι, είχα χάσει ό,τι είχα και δεν είχα μέσα σ’ αυτές τις αντίξοες οικονομικές συνθήκες. Και έτσι, στις αρχές του 1930, εντάχθηκα στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα [το ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ].

Ian Kershaw, Χίτλερ 1936-1945: Νέμεσις,
μτφρ. Γρ. Ν. Κονδύλης, Scripta, Αθήνα 2001, σ. 357.

Ο ναζισμός στη Γερμανία

Πανόραμα του αιώνα Πανόραμα του αιώνα (Επ 022, προτεινόμενη διάρκεια 00:26:24-00:28:45, ΕΡΤ ΑΡΧΕΙΟ)
Ναζισμός Ναζισμός (Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα)
Γ Κόκκινος (επιμ) Το αυγό του φιδιού Γ. Κόκκινος (επιμ) Το αυγό του φιδιού. Ο φασισμός και ο ναζισμός στην Ευρώπη (ΕΚΕΒΙ)

ερ Στη μεσοπολεμική Γερμανία, διάφορες οργανώσεις υποστήριζαν την αντικατάσταση της δημοκρατίας από μια «Νέα Τάξη», όπου οι Γερμανοί θα είχαν την πιο σεβαστή θέση. Μια από αυτές ήταν και το Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (ναζιστικό κόμμα), που είχε ιδρυθεί το 1919. Ένα από τα πρώτα μέλη του ήταν και ο άσημος τότε Αδόλφος Χίτλερ. Κερδίζοντας οπαδούς από τα κοινωνικά στρώματα που είχαν πληγεί περισσότερο (αγρότες, μικροαστοί, άνεργοι), το ναζιστικό κόμμα ισχυροποιήθηκε την ίδια στιγμή που ενισχυόταν και το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας. Σε αυτές τις συνθήκες, μια μερίδα ισχυρών Γερμανών κεφαλαιούχων αποφάσισε να υποστηρίξει τον Χίτλερ, για να αντιμετωπίσει τους κομμουνιστές, ελπίζοντας ότι αργότερα θα απαλλασσόταν εύκολα από αυτόν. Στις εκλογές του 1932 οι ναζί συγκέντρωσαν το 37,4% των ψήφων και τον Ιανουάριο του 1933 ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος (πρωθυπουργός) της Γερμανίας.

ερ Λίγο αργότερα οι ναζί πυρπόλησαν τη γερμανική Βουλή (Ράιχσταγκ) αποδίδοντας το γεγονός στους κομμουνιστές. Αμέσως προχώρησαν σε συλλήψεις χιλιάδων κομμουνιστών και σοσιαλιστών, ενώ το Ράιχσταγκ έθεσε εκτός νόμου όλους τους κομμουνιστές βουλευτές και παραχώρησε στον Χίτλερ απόλυτες εξουσίες για τέσσερα χρόνια. Λίγο αργότερα, ο Χίτλερ ανέλαβε και τη θέση του αρχηγού του κράτους και ονομάστηκε φύρερ (οδηγός, ηγέτης).

ερ Παράλληλα, οι ναζί διέλυσαν όλα τα πολιτικά κόμματα, εκτός από το ναζιστικό. Όπως ακριβώς στην Ιταλία, η νεολαία χειραγωγούνταν και η προπαγάνδα οργίαζε. Επιπλέον, οι ναζί οργάνωναν συγκεντρώσεις εκατομμυρίων ανθρώπων για να φανατίσουν τον γερμανικό λαό. Τα βιβλία που δεν ήταν αρεστά καίγονταν δημοσίως και πολλοί διανοούμενοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη Γερμανία (π.χ. Αϊνστάιν, Μπρεχτ κ.ά.). Εφαρμόζοντας επιθετική ρατσιστική πολιτική, οι ναζί περιόρισαν ή εξόντωσαν όλους όσοι ήταν διαφορετικοί (πολιτικοί αντίπαλοι, τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι). Με ιδιαίτερη επιθετικότητα αντιμετωπίστηκαν οι Εβραίοι, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να κυκλοφορούν φορώντας ένα κίτρινο άστρο.

Φασισμός και δημοκρατία στην υπόλοιπη Ευρώπη

ερ Μέχρι τα τέλη του Μεσοπολέμου επιβλήθηκαν καθεστώτα φασιστικού τύπου σε Ισπανία, Πορτογαλία, Αυστρία, Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Πολωνία και Λιθουανία. Ως αντίδραση δημιουργήθηκαν σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες συμμαχίες φιλελεύθερων και αριστερών κομμάτων, τα λαϊκά μέτωπα. Κυβερνήσεις λαϊκών μετώπων επικράτησαν για λίγο στη Γαλλία και στην Ισπανία, αλλά έχασαν την εξουσία, στην πρώτη μετά από εκλογές και στη δεύτερη μετά από εμφύλιο πόλεμο με τους φασίστες του στρατηγού Φράνκο (1936-1939).

117


ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...


...δείτε κινηματογραφικές ταινίες
Τσάρλι Τσάπλιν, Ο μεγάλος δικτάτωρ (1940). Μια κωμικοτραγική παρουσίαση του ναζισμού.
Μπερνάρντο Μπερτολούτσι, 1900 (1976). H Ιταλία κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.



ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Αφού μελετήσετε την πηγή 2, να παρουσιάσετε σε σύντομο κείμενο τις συνθήκες που ευνόησαν την επικράτηση του ναζισμού στη μεσοπολεμική Γερμανία.

2. Διαθεματική δραστηριότητα: Να δείτε την ταινία τουΤσάρλι Τσάπλιν Ο μεγάλος δικτάτωρ και κατόπιν να τησυζητήσετε στην τάξη σας.



2. Η κρίση ωθεί ένα Γερμανό εργάτη στο ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ

Χιλιάδες εργοστάσια έκλεισαν τις πόρτες τους. Η πείνα ήταν ο καθημερινός σύντροφος του Γερμανού εργαζομένου. Επιπλέον, υπήρχε η τεχνητή έλλειψη, την οποία δημιούργησαν οι Εβραίοι και η οποία ανάγκαζε τους εργαζομένους να τρέχουν [...] παρακαλώντας τους αγρότες για λίγη τροφή […]. Η κυβέρνηση πήρε μέτρα ενάντια στον λαό, έτσι ώστε ένας έντιμος εργαζόμενος έπρεπε να καταφύγει στην κλοπή για να βρει τροφή […]. Όλοι οι συμπολίτες μου, με την εξαίρεση των κομμουνιστών, ποθούσαν να έρθουν καλύτερες μέρες. Όσο για μένα, όπως και πολλοί άλλοι, είχα χάσει ό,τι είχα και δεν είχα μέσα σ’ αυτές τις αντίξοες οικονομικές συνθήκες. Και έτσι, στις αρχές του 1930, εντάχθηκα στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα [το ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ].

Ian Kershaw, Χίτλερ 1936-1945: Νέμεσις, μτφρ. Γρ. Ν. Κονδύλης, Scripta, Αθήνα 2001, σ. 357.