ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΠΝΕYΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟYΡΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 63. Η ποίηση και η πεζογραφία στον κόσμο τον 20ό αιώνα


Η ενότητα δε διδάσκεται


Ποίηση

Η κληρονομιά του συμβολισμού Ο συμβολισμός, που εμφανίστηκε γύρω στα 1870 στη Γαλλία, κυριάρχησε έως τις αρχές της δεκαετίας του 1920 κυρίως με τη μορφή της «καθαρής ποίησης», μιας προσπάθειας ποιητικής έκφρασης απαλλαγμένης από καθετί μη ποιητικό με κύριο εκφραστή τον Βαλερί. Παράλληλα, οι Ρίλκε στη Γερμανία, Χιμένεθ (Νόμπελ 1956) και Ματσάδο στην Ισπανία, Γέιτς στη Μ. Βρετανία, Ντ’ Ανούντσιο στην Ιταλία είναι οι σημαντικότεροι μόνο από τους Ευρωπαίους ποιητές που επηρεάστηκαν.

Συμβολισμός
Βαλερί Πολ

εικ. εικ. εικ. εικ.

Βαλερί Πολ
Βαλερί Πολ

εικ. εικ.

Ρίλκε Χάινε Μαρία
Ρίλκε Χάινε Μαρία

εικ. εικ.

Χουάν Ρ. Χιμένεθ
Χουάν Ραμόν Χιμένεθ

εικ. εικ.

Αντόνιο Ματσάδο
Αντόνιο Ματσάδο

εικ. εικ. Caminante no hay camino (Το Περιοδικό)

Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς
Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς

εικ. εικ. Διαβάστε 7 ποιήματα του Γέιτς (groucho marxism)

Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο
Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο

εικ. εικ.

Οι ανακατατάξεις των αρχών του 20ού αιώναΟ μοντερνισμός Τα κινήματα του μοντερνισμού οδήγησαν τους ποιητές στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών ποιητικών τεχνικών και στην αναζήτηση νέων λύσεων. Πρωτοπόρος υπήρξε ο Γάλλος Απολινέρ.

Γκιγιόμ Απολινέρ
Γκιγιόμ Απολινέρ

εικ. εικ.

Ο φουτουρισμός και ο ντανταϊσμός υποστήριξαν ότι η ποίηση έπρεπε να απελευθερωθεί πλήρως από τη μορφή. Η φουτουριστική ποίηση, εκτός από την Ιταλία, γνώρισε σημαντική απήχηση και στη Ρωσία (1913-1920), με κύριους εκφραστές τον Χλέμπνικοφ και τον ένθερμο υποστηρικτή της ρωσικής επανάστασης Μαγιακόφσκι.

φουτουρισμός
φουτουρισμός

εικ.

ντανταϊσμός
ντανταϊσμός

εικ.

Χλέμπνικοφ Βελιμίρ
Χλέμπνικοφ Βελιμίρ

εικ. εικ.

Μαγιακόφσκι Βλ.
Μαγιακόφσκι Βλαντιμίρ

εικ. εικ.

Ο σουρεαλισμός (υπερρεαλισμός) πρότεινε ένα νέο τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας, τον ψυχικό αυτοματισμό, που στηριζόταν στην εξάλειψη κάθε ελέγχου από τη λογική. Μέσα από το έργο κυρίως των Μπρετόν, Ελιάρ και Αραγκόν διαμορφώθηκε η μέθοδος της «αυτόματης γραφής», που επιδίωκε την ανάσυρση από το υποσυνείδητο στοιχείων που είχαν απωθηθεί εκεί από τη λογική.

σουρεαλισμός
σουρεαλισμός

εικ. εικ.

Αντρέ Μπρετόν
Αντρέ Μπρετόν

εικ. εικ.

Πολ Ελιάρ
Πολ Ελιάρ

εικ. εικ.

Λουί Αραγκόν
Λουί Αραγκόν

εικ. εικ.

1. Ο Αντρέ Μπρετόν εξηγεί τον μηχανισμό της «αυτόματης γραφής»

Συγκεντρωθείτε σ’ αυτό που έχετε να γράψετε, αφού εγκατασταθείτε σ’ ένα μέρος όσο το δυνατόν ευνοϊκότερο γι’ αυτό τον σκοπό. Περάστε στην πιο παθητική ή την πιο δεκτική κατάσταση που σας είναι δυνατόν. Αφαιρέστε το μυαλό σας, τα ταλέντα σας, κι όλων των άλλων. Πείτε στον εαυτό σας ότι η λογοτεχνία είναι ένας από τους πιο θλιβερούς δρόμους που οδηγούν παντού. Γράψτε γρήγορα χωρίς προσχεδιασμένο θέμα, αρκετά γρήγορα ώστε να μη συγκρατήσετε και να μη βρεθείτε στον πειρασμό να ξαναδιαβάσετε αυτά που έχετε γράψει. Η πρώτη φράση θα έρθει τελείως μόνη, αφού αληθεύει πως κάθε δευτερόλεπτο υπάρχει στη συνειδητή σκέψη μας μια παράξενη φράση που δεν επιδιώκει παρά να εξωτερικευτεί. Είναι αρκετά δύσκολο να εκφρασθείτε στην περίπτωση της επόμενης φράσης [...]. Λίγο πρέπει να σας ενδιαφέρει εξ άλλου˙ σ’ αυτό εδρεύει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το ενδιαφέρον του σουρεαλιστικού παιχνιδιού.
A. Breton, Μανιφέστα του σουρεαλισμού, μτφρ. Ε. Μοσχονά, Δωδώνη, Αθήνα 1972, σ. 33-34.

Ο αγγλοσαξονικός μοντερνισμός (μέσα δεκαετίας 1910-τέλη δεκαετίας 1940), με κύριους εκφραστές τους Έλιοτ (Νόμπελ 1948) και Πάουντ, μιλώντας για παρακμή του πολιτισμού και υποστηρίζοντας τη θέση ότι ο σύγχρονος κατακερματισμένος άνθρωπος πρέπει να ολοκληρωθεί για να λυτρωθεί, άλλαξε την αγγλόφωνη ποίηση ασκώντας μεγάλη επίδραση και σε μη αγγλόφωνους δημιουργούς. Ξεχωριστές μορφές της αγγλόφωνης ποίησης κατά τον 20ό αιώνα υπήρξαν, επίσης, ο Ντίλαν Τόμας και ο Ιρλανδός Γέιτς (Νόμπελ 1923). Ηχογραφημένη απαγγελία

αγγλοσαξονικός
αγγλοσαξονικός μοντερνισμός

μοντερνισμός

Τόμας Έλιοτ
Τόμας Έλιοτ

εικ. εικ.

Έζρα Πάουντ
Έζρα Πάουντ

εικ. εικ.

Ντίλαν Τόμας
Ντίλαν Τόμας

εικ. εικ.

Ουίλιαμ Γέιτς
Ουίλιαμ Γέιτς

εικ. εικ.

Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η ποίηση εξέφρασε τόσο τη φρίκη από την εμπειρία του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου όσο και τις νέες ανασφάλειες που γέννησαν η πυρηνική απειλή, η αποξένωση των ανθρώπων και η καταστροφή του περιβάλλοντος.

Πεζογραφία

Το νεοτεριστικό ή μοντερνιστικό μυθιστόρημα ήταν το αποτέλεσμα της εφαρμογής των αρχών του μοντερνισμού στην πεζογραφία. Όσοι πεζογράφοι τις υιοθέτησαν διακήρυξαν ότι η πραγματικότητα είναι σχετική και ότι η αλήθεια, εάν υπάρχει, βρίσκεται μόνο στην ατομική συνείδηση κάθε ανθρώπου. Το ενδιαφέρον στράφηκε από το εξωτερικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων. Οι παραδοχές αυτές οδήγησαν στην εγκατάλειψη της γραμμικής αφήγησης, στη συχνή χρησιμοποίηση του εσωτερικού μονολόγου και στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων των ηρώων σύμφωνα με τις επιταγές της ψυχολογίας. Έτσι, άρχισε να διαμορφώνεται το νεοτεριστικό ή μοντερνιστικό μυθιστόρημα, με πρωτεργάτες τους Προυστ, Τζόις, Κάφκα, Μούζιλ, Τόμας Μαν (Νόμπελ 1929) και τη Γουλφ.

μοντερνισμός
μοντερνισμός

εικ. εικ.

Μαρσέλ Προυστ
Μαρσέλ Προυστ

εικ. εικ.

Τζέιμς Τζόις
Τζέιμς Τζόις

εικ. εικ.

Φραντς Κάφκα
Φραντς Κάφκα

εικ. εικ.

Ρόμπερτ Μούζιλ
Ρόμπερτ Μούζιλ

εικ. εικ.

Τόμας Μαν
Τόμας Μαν

εικ. εικ.

Βιρτζίνια Γουλφ
Βιρτζίνια Γουλφ

εικ. εικ.

177



2. Ο Τζον Στάινμπεκ δηλώνει πίστη στην απόλυτη ελευθερία

Και να σε τι πιστεύω: πως το ελεύθερο κι ερευνητικό πνεύμα του ανθρώπινου ατόμου είναι το πολυτιμότερο πράμα στον κόσμο. Και να για ποιο θ’ αγωνιστώ: για να ‘ναι ελεύθερο το πνεύμα να πάρει οποιαδήποτε διεύθυνση θέλει, χωρίς να το κατευθύνουν. Και να τι θα καταπολεμήσω: οποιαδήποτε ιδέα, θρησκεία ή κυβέρνηση που περιορίζει ή εξοντώνει το άτομο. Αυτός είμαι, κι αυτήν τη θέση παίρνω.
Τζ. Στάινμπεκ, Ανατολικά της Εδέμ, μτφρ. Κ. Πολίτης, γράμματα, Αθήνα 1982.

Το ρεαλιστικό μυθιστόρημα συνέχισε να δίνει σημαντικά έργα. Η φρίκη του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου προκάλεσε ένα ισχυρό κύμα ρεαλιστικής αντιπολεμικής πεζογραφίας που έγινε ιδιαίτερα αισθητό στη Γαλλία τη δεκαετία του 1920 (έργα των Μπαρμπίς, Ντορζελές, Ντιαμέλ κ.ά.) και ενέπνευσε δύο από τους σημαντικότερους Αμερικανούς συγγραφείς του 20ού αιώνα, τον Ντος Πάσος και τον Χεμινγουέι (Νόμπελ 1954). Οι συνθήκες κρίσης που προκάλεσε στις ΗΠΑ το κραχ του 1929 έδωσαν σπουδαία μυθιστορήματα από τους Φόκνερ (Νόμπελ 1949) και Στάινμπεκ (Νόμπελ 1962). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο η γερμανική πεζογραφία στράφηκε στη μελέτη της ανθρώπινης αποξένωσης και στον πολιτικό προβληματισμό στα έργα των δύο σημαντικότερων μεταπολεμικών Γερμανών συγγραφέων Μπελ (Νόμπελ 1972) και Γκρας (Νόμπελ 1999).

ρεαλισμός
ρεαλισμός

εικ. εικ.

Μπαρμπίς Ανρί
Μπαρμπίς Ανρί

εικ. εικ.

Ντορζελές Ρολάν
Ντορζελές Ρολάν

εικ.

Ντιαμέλ Ζορζ
Ντιαμέλ Ζορζ

εικ.

Τζον Ντος Πάσος
Τζον Ντος Πάσος

εικ. εικ.

Έρνεστ Χεμινγουέι
Έρνεστ Χεμινγουέι

εικ. εικ.

Γουίλιαμ Φόκνερ
Γουίλιαμ Φόκνερ

εικ. εικ.

Τζον Στάινμπεκ
Τζον Στάινμπεκ

εικ. εικ.

Χάινριχ Μπελ
Χάινριχ Μπελ

εικ. εικ.

Γκύντερ Γκρας
Γκύντερ Γκρας

εικ. εικ.

Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ασχολήθηκε με την παρουσίαση της σύγκρουσης εργατών-αστών, στις διάφορες μορφές της, καθώς και με την εξύμνηση της ζωής στις λαϊκές δημοκρατίες. Τα έργα που έδωσε είχαν, σε ορισμένες περιπτώσεις, υψηλή αισθητική αξία (Σόλοχοφ, Νόμπελ 1965), συχνά, όμως, διακρίνονταν από σχηματικότητα. Παράλληλα, συγγραφείς όπως ο Πάστερνακ (Νόμπελ 1958) και ο Σολτζενίτσιν (Νόμπελ 1970) απέρριψαν τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και άσκησαν με τα έργα τους κριτική στο σοβιετικό καθεστώς.

σοσιαλιστικός
σοσιαλιστικός ρεαλισμός

ρεαλισμός εικ.

Μιχαήλ Σόλοχοφ
Μιχαήλ Σόλοχοφ

εικ. εικ.

Μπορίς Πάστερνακ
Μπορίς Πάστερνακ

εικ. εικ.

Αλ. Σολτζενίτσιν
Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν

εικ. εικ.

3. Αλμπέρ Καμί: ο άνθρωπος ζει σ’ έναν παράλογο κόσμο

[...] μέσα σ’ ένα σύμπαν στερημένο από ψευδαισθήσεις και φώτα, ο άνθρωπος νιώθει ξένος. Σ’ αυτή την εξορία [...] δεν υπάρχει βοήθεια. Αυτή η απόσταση του ανθρώπου από τη ζωή του [...] αποτελεί κυριολεκτικά το συναίσθημα του παραλόγου. Α. Καμί, Ο μύθος του Σίσυφου. Δοκίμιο πάνω στο παράλογο, μτφρ. Β. Χατζηδημητρίου, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1973, σ. 14.

Η λογοτεχνία του παραλόγου εκφράστηκε σε υψηλό επίπεδο στο έργο του Κάφκα ήδη από τη δεκαετία του 1920. Αναδύθηκε, ωστόσο, με ιδιαίτερη ένταση στη Γαλλία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ως αντίδραση στην παραδοσιακή λογοτεχνία. Για διανοητές όπως ο φιλόσοφος Σαρτρ (Νόμπελ 1964 – δεν το δέχτηκε) και συγγραφείς όπως οι Καμί (Νόμπελ 1957), Μπέκετ (Νόμπελ 1969) και Ζενέ, από τους κύριους εκπροσώπους της λογοτεχνίας του παραλόγου, ο άνθρωπος είναι μια μεμονωμένη ύπαρξη ριγμένη σε ένα αφιλόξενο σύμπαν.

Λογοτεχνία
Λογοτεχνία του παραλόγου

του παραλόγου

Σαρτρ Ζαν Πολ
Σαρτρ Ζαν Πολ

εικ. εικ.

Αλμπέρ Καμί
Αλμπέρ Καμί

εικ. Το εξώφυλλο εικ.

Σάμουελ Μπέκετ
Σάμουελ Μπέκετ

εικ. εικ.

Ζαν Ζενέ
Ζαν Ζενέ

εικ. εικ.

Η λογοτεχνία του φανταστικού, αν και προΰπήρχε, γνώρισε κατά τον 20ό αιώνα σημαντική ανάπτυξη με τα έργα των Χάξλεϊ, Ασίμοφ και Κλαρκ. Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και ορισμένα έργα του Όργουελ, που μίλησε για το μέλλον υπογραμμίζοντας τους κινδύνους ελέγχου της σκέψης.

Λογοτεχνία
Λογοτεχνία του φανταστικού

του φανταστικού

Άλντους Χάξλεϊ
Άλντους Χάξλεϊ

εικ. εικ.

Ισαάκ Ασίμοφ
Ισαάκ Ασίμοφ

εικ. εικ.

Άρθουρ Κλαρκ
Άρθουρ Κλαρκ

εικ. εικ.

Τζορτζ Όργουελ
Τζορτζ Όργουελ

εικ. εικ.

Ο μαγικός ρεαλισμός είναι όρος ο οποίος επινοήθηκε για να περιγράψει μια μορφή πεζογραφήματος που συνδυάζει ρεαλιστικές περιγραφές με έντονα φανταστικά ή μυθικά στοιχεία. Κύριοι εκπρόσωποί του ο Μπόρχες, ο Μαρκές (Νόμπελ 1982) και η Αλιέντε.

Μαγικός
Μαγικός Ρεαλισμός

Ρεαλισμός

Χόρχε Λουί Μπόρχες
Χόρχε Λουί Μπόρχες

εικ. εικ.

Γκ. Γκ. Μαρκές
Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές

εικ. εικ.

Ιζαμπέλ Αλιέντε
Ιζαμπέλ Αλιέντε

εικ. εικ.

Τέλος, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε η πεζογραφία, που αφορούσε ομάδες οι οποίες είχαν βιώσει ή βίωναν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η κοινωνική θέση των γυναικών απασχόλησε έργα των ντε Μποβουάρ, Ντιράς και Γιουρσενάρ. Η θέση των Αφροαμερικανών στην κοινωνία των ΗΠΑ ήταν, επίσης, ζήτημα που έθιξαν κυρίως Αφροαμερικανοί λογοτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ξεχώρισε η μυθιστοριογράφος Τόνι Μόρισον, η πρώτη μαύρη γυναίκα που έλαβε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1993). Παράλληλα, σημαντικά μυθιστορήματα με αναφορές στο απαρτχάιντ έδωσε η λευκή Νοτιοαφρικανή Γκόρτιμερ (Νόμπελ 1991).

Σιμόν ντε Μποβουάρ
Σιμόν ντε Μποβουάρ

εικ. εικ.

Μαργκερίτ Ντιράς
Μαργκερίτ Ντιράς

εικ. εικ.

Μαρ. Γιουρσενάρ
Μαργαρίτα Γιουρσενάρ

εικ. εικ.

Τόνι Μόρισον
Τόνι Μόρισον

εικ. εικ.

Ναντίν Γκόρτιμερ
Ναντίν Γκόρτιμερ

εικ. εικ.

178


ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ


1. Να σχολιάσετε τα όσα λέει ο Αντρέ Μπρετόν (πηγή 1) για την αυτόματη γραφή.

2. Διαθεματική δραστηριότητα: Να διαβάσετε το μυθιστόρημα του Χεμινγουέι Αποχαιρετισμός στα όπλα, να δείτε την ομώνυμη κινηματογραφική ταινία και στη συνέχεια να κάνετε σχετική παρουσίαση στην τάξη σας.


1. Ο Αντρέ Μπρετόν εξηγεί τον μηχανισμό της «αυτόματης γραφής»

Συγκεντρωθείτε σ’ αυτό που έχετε να γράψετε, αφού εγκατασταθείτε σ’ ένα μέρος όσο το δυνατόν ευνοϊκότερο γι’ αυτό τον σκοπό. Περάστε στην πιο παθητική ή την πιο δεκτική κατάσταση που σας είναι δυνατόν. Αφαιρέστε το μυαλό σας, τα ταλέντα σας, κι όλων των άλλων. Πείτε στον εαυτό σας ότι η λογοτεχνία είναι ένας από τους πιο θλιβερούς δρόμους που οδηγούν παντού. Γράψτε γρήγορα χωρίς προσχεδιασμένο θέμα, αρκετά γρήγορα ώστε να μη συγκρατήσετε και να μη βρεθείτε στον πειρασμό να ξαναδιαβάσετε αυτά που έχετε γράψει. Η πρώτη φράση θα έρθει τελείως μόνη, αφού αληθεύει πως κάθε δευτερόλεπτο υπάρχει στη συνειδητή σκέψη μας μια παράξενη φράση που δεν επιδιώκει παρά να εξωτερικευτεί. Είναι αρκετά δύσκολο να εκφρασθείτε στην περίπτωση της επόμενης φράσης [...]. Λίγο πρέπει να σας ενδιαφέρει εξ άλλου˙ σ’ αυτό εδρεύει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το ενδιαφέρον του σουρεαλιστικού παιχνιδιού.
A. Breton, Μανιφέστα του σουρεαλισμού, μτφρ. Ε. Μοσχονά, Δωδώνη, Αθήνα 1972, σ. 33-34.