Ποίηση

Η κληρονομιά του συμβολισμού Ο συμβολισμός, που εμφανίστηκε γύρω στα 1870 στη Γαλλία, κυριάρχησε έως τις αρχές της δεκαετίας του 1920 κυρίως με τη μορφή της «καθαρής ποίησης», μιας προσπάθειας ποιητικής έκφρασης απαλλαγμένης από καθετί μη ποιητικό με κύριο εκφραστή τον Βαλερί. Παράλληλα, οι Ρίλκε στη Γερμανία, Χιμένεθ (Νόμπελ 1956) και Ματσάδο στην Ισπανία, Γέιτς στη Μ. Βρετανία, Ντ’ Ανούντσιο στην Ιταλία είναι οι σημαντικότεροι μόνο από τους Ευρωπαίους ποιητές που επηρεάστηκαν.

Οι ανακατατάξεις των αρχών του 20ού αιώνα – Ο μοντερνισμός Τα κινήματα του μοντερνισμού οδήγησαν τους ποιητές στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών ποιητικών τεχνικών και στην αναζήτηση νέων λύσεων. Πρωτοπόρος υπήρξε ο Γάλλος Απολινέρ.

Ο φουτουρισμός και ο ντανταϊσμός υποστήριξαν ότι η ποίηση έπρεπε να απελευθερωθεί πλήρως από τη μορφή. Η φουτουριστική ποίηση, εκτός από την Ιταλία, γνώρισε σημαντική απήχηση και στη Ρωσία (1913-1920), με κύριους εκφραστές τον Χλέμπνικοφ και τον ένθερμο υποστηρικτή της ρωσικής επανάστασης Μαγιακόφσκι.

Ο σουρεαλισμός (υπερρεαλισμός) πρότεινε ένα νέο τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας, τον ψυχικό αυτοματισμό, που στηριζόταν στην εξάλειψη κάθε ελέγχου από τη λογική. Μέσα από το έργο κυρίως των Μπρετόν, Ελιάρ και Αραγκόν διαμορφώθηκε η μέθοδος της «αυτόματης γραφής», που επιδίωκε την ανάσυρση από το υποσυνείδητο στοιχείων που είχαν απωθηθεί εκεί από τη λογική.

Ο αγγλοσαξονικός μοντερνισμός (μέσα δεκαετίας 1910-τέλη δεκαετίας 1940), με κύριους εκφραστές τους Έλιοτ (Νόμπελ 1948) και Πάουντ, μιλώντας για παρακμή του πολιτισμού και υποστηρίζοντας τη θέση ότι ο σύγχρονος κατακερματισμένος άνθρωπος πρέπει να ολοκληρωθεί για να λυτρωθεί, άλλαξε την αγγλόφωνη ποίηση ασκώντας μεγάλη επίδραση και σε μη αγγλόφωνους δημιουργούς. Ξεχωριστές μορφές της αγγλόφωνης ποίησης κατά τον 20ό αιώνα υπήρξαν, επίσης, ο Ντίλαν Τόμας και ο Ιρλανδός Γέιτς (Νόμπελ 1923).

Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η ποίηση εξέφρασε τόσο τη φρίκη από την εμπειρία του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου όσο και τις νέες ανασφάλειες που γέννησαν η πυρηνική απειλή, η αποξένωση των ανθρώπων και η καταστροφή του περιβάλλοντος.

Πεζογραφία

Το νεοτεριστικό ή μοντερνιστικό μυθιστόρημα ήταν το αποτέλεσμα της εφαρμογής των αρχών του μοντερνισμού στην πεζογραφία. Όσοι πεζογράφοι τις υιοθέτησαν διακήρυξαν ότι η πραγματικότητα είναι σχετική και ότι η αλήθεια, εάν υπάρχει, βρίσκεται μόνο στην ατομική συνείδηση κάθε ανθρώπου. Το ενδιαφέρον στράφηκε από το εξωτερικό περιβάλλον στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων. Οι παραδοχές αυτές οδήγησαν στην εγκατάλειψη της γραμμικής αφήγησης, στη συχνή χρησιμοποίηση του εσωτερικού μονολόγου και στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων των ηρώων σύμφωνα με τις επιταγές της ψυχολογίας. Έτσι, άρχισε να διαμορφώνεται το νεοτεριστικό ή μοντερνιστικό μυθιστόρημα, με πρωτεργάτες τους Προυστ, Τζόις, Κάφκα, Μούζιλ, Τόμας Μαν (Νόμπελ 1929) και τη Γουλφ.

Το ρεαλιστικό μυθιστόρημα συνέχισε να δίνει σημαντικά έργα. Η φρίκη του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου προκάλεσε ένα ισχυρό κύμα ρεαλιστικής αντιπολεμικής πεζογραφίας που έγινε ιδιαίτερα αισθητό στη Γαλλία τη δεκαετία του 1920 (έργα των Μπαρμπίς, Ντορζελές, Ντιαμέλ κ.ά.) και ενέπνευσε δύο από τους σημαντικότερους Αμερικανούς συγγραφείς του 20ού αιώνα, τον Ντος Πάσος και τον Χεμινγουέι (Νόμπελ 1954). Οι συνθήκες κρίσης που προκάλεσε στις ΗΠΑ το κραχ του 1929 έδωσαν σπουδαία μυθιστορήματα από τους Φόκνερ (Νόμπελ 1949) και Στάινμπεκ (Νόμπελ 1962). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο η γερμανική πεζογραφία στράφηκε στη μελέτη της ανθρώπινης αποξένωσης και στον πολιτικό προβληματισμό στα έργα των δύο σημαντικότερων μεταπολεμικών Γερμανών συγγραφέων Μπελ (Νόμπελ 1972) και Γκρας (Νόμπελ 1999).

Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ασχολήθηκε με την παρουσίαση της σύγκρουσης εργατών-αστών, στις διάφορες μορφές της, καθώς και με την εξύμνηση της ζωής στις λαϊκές δημοκρατίες. Τα έργα που έδωσε είχαν, σε ορισμένες περιπτώσεις, υψηλή αισθητική αξία (Σόλοχοφ, Νόμπελ 1965), συχνά, όμως, διακρίνονταν από σχηματικότητα. Παράλληλα, συγγραφείς όπως ο Πάστερνακ (Νόμπελ 1958) και ο Σολτζενίτσιν (Νόμπελ 1970) απέρριψαν τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και άσκησαν με τα έργα τους κριτική στο σοβιετικό καθεστώς.

Η λογοτεχνία του παραλόγου εκφράστηκε σε υψηλό επίπεδο στο έργο του Κάφκα ήδη από τη δεκαετία του 1920. Αναδύθηκε, ωστόσο, με ιδιαίτερη ένταση στη Γαλλία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ως αντίδραση στην παραδοσιακή λογοτεχνία. Για διανοητές όπως ο φιλόσοφος Σαρτρ (Νόμπελ 1964 – δεν το δέχτηκε) και συγγραφείς όπως οι Καμί (Νόμπελ 1957), Μπέκετ (Νόμπελ 1969) και Ζενέ, από τους κύριους εκπροσώπους της λογοτεχνίας του παραλόγου, ο άνθρωπος είναι μια μεμονωμένη ύπαρξη ριγμένη σε ένα αφιλόξενο σύμπαν.

Η λογοτεχνία του φανταστικού, αν και προΰπήρχε, γνώρισε κατά τον 20ό αιώνα σημαντική ανάπτυξη με τα έργα των Χάξλεϊ, Ασίμοφ και Κλαρκ. Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και ορισμένα έργα του Όργουελ, που μίλησε για το μέλλον υπογραμμίζοντας τους κινδύνους ελέγχου της σκέψης.

Ο μαγικός ρεαλισμός είναι όρος ο οποίος επινοήθηκε για να περιγράψει μια μορφή πεζογραφήματος που συνδυάζει ρεαλιστικές περιγραφές με έντονα φανταστικά ή μυθικά στοιχεία. Κύριοι εκπρόσωποί του ο Μπόρχες, ο Μαρκές (Νόμπελ 1982) και η Αλιέντε.

Τέλος, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε η πεζογραφία, που αφορούσε ομάδες οι οποίες είχαν βιώσει ή βίωναν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η κοινωνική θέση των γυναικών απασχόλησε έργα των ντε Μποβουάρ, Ντιράς και Γιουρσενάρ. Η θέση των Αφροαμερικανών στην κοινωνία των ΗΠΑ ήταν, επίσης, ζήτημα που έθιξαν κυρίως Αφροαμερικανοί λογοτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ξεχώρισε η μυθιστοριογράφος Τόνι Μόρισον, η πρώτη μαύρη γυναίκα που έλαβε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1993). Παράλληλα, σημαντικά μυθιστορήματα με αναφορές στο απαρτχάιντ έδωσε η λευκή Νοτιοαφρικανή Γκόρτιμερ (Νόμπελ 1991).