Στρατής Τσίρκας, Μνήμη, Λογοτεχνία Γ' Λυκείου

153

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στρατής Τσίρκας, Μνήμη

Το Διηγημα Ειναι από τη συλλογή Στον κάβο. Ο μύθος του τοποθετείται στην Αλεξάνδρεια. Ο Σάββας και τα πρόσωπα του διηγήματος, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας είναι Αιγυπτιώτες Έλληνες. Όπως θα διαπιστώσετε, όταν το διαβάσετε, ο συγγραφέας βρήκε, έναν ιδιότυπο τρόπο, για να το γράψει: ύστερα από την πρόταση των φίλων του Σάββα, που πέθανε, δείχνει πως προσπαθεί να συγκεντρώσει υλικό, για να το γράψει, ενώ στην πραγματικότητα το γράφει. Γι' αυτό στο διήγημα πρέπει κυρίως να προσεχτεί α) ο ρόλος του αφηγητή και β) η διάρθρωσή του.

Μνημη
(διήγημα)

Μου τηλεφώνησε κάποιος φίλος· καθόμαστε στο ίδιο προάστιο.

— Τα βράδια κλείνεσαι πάντα;

— Εμ;

— Φίνα. Θα 'ρτουμε με το Δημήτρη. Κάτι θέμε να σου ζητήσουμε.

Ήρθανε γύρω στις εννιά. Τους έβγαλα καφεδάκι και μπήκαν αμέσως στο προκείμενο.

— Θέλουμε να μας γράψεις ένα μικρό διήγημα στη μνήμη του Σάββα.

— Για σταθείτε, τους είπα. 'Ετσι ολούρμου* θαρρείτε πως γράφονται τα διηγήματα; Το Σάββα τον αγαπούσα... τον θαύμαζα. Πήγα στην κηδεία του, τον έκλαψα...

— Περιμέναμε πως θα 'λεγες δυο λόγια πριν να τον χώσουν.

— Δεν το σκέφτηκα. Κι ύστερα, ήμουν τσακισμένος. Την παραμονή τον είχα δει που έλεγε τα χωρατά του, κι ήταν τόσο ήρεμος. Και την άλλη, πάει ο καλός ο άνθρωπος.

— Ώστε τον είδες την παραμονή;

— Είναι ένας ξάδερφός μου στο νοσοκομείο, με κήλη, κι είχα πάει να του κάνω συντροφιά. Εκεί μπαίνει το γιατρουδάκι μας: χαιρετούρες, τραταρίσματα, ευγένειες. Ο ξάδερφος, καταλαβαίνετε, είναι στην πρώτη θέση. Γυρίζει μια στιγμή ο γιατρός και μου κάνει: Ξέρεις ποιον έχουμε κάτω, στο θάλαμο; Το Σάββα. Εγχειρίζεται αύριο.

— Ώστε τ' αποφάσισε, λέω.154

— Τ' αποφάσισε το θηρίο!

— Κι εσείς, τι λέτε;

Στράβωσε τα μούτρα του. Κατάλαβα.

— Του το είπατε;

— Το ξέρει. Μα προτιμάει να το παίξει τώρα, παρά κάθε μέρα που... Δεν περνάς να τον δεις κατεβαίνοντας;

— Είναι στο κρεβάτι;

— Είναι με τις πιτζάμες, αλλά μπορείς να κρατήσεις το Σάββα πλαγιασμένο;

Κατέβηκα και τον βρήκα στο διάδρομο. Είχε τρεις τέσσερις γυναικούλες γύρω του και τους κουβέντιαζε.

— Γεια σου, Σάββα, του λέω.

— Α, καλώς τον. Μια στιγμή να πεταχτώ στο θάλαμο να δω τι γίνεται ο άρρωστος. Θες να περιμένεις;

— Θα περιμένω, του λέω. Για σένα ήρθα.

Γύρισε σε λίγο.

— Εντάξει, μου λέει. Ο άρρωστός μου κοιμάται βαθιά.

— Ο άρρωστός σου;

— Ε, ναι. Έχω έναν στο διπλανό κρεβάτι κι όλη νύχτα τον πάλευα. Ήθελε να σκοτωθεί. Είχε πάρει σουμπλιμέ* —«ερωτική απελπισία», ακούς εκεί; Τον φέρανε σε κακά χάλια. Κι αυτός ο καλός σου, μόλις συνέφερε κομμάτι*, πήρε δρόμο για την ταράτσα, να τα δώσει από κει πάνω. Καλά που τον κατάλαβα κι έτρεξα πίσω του. Το λαρύγγι μου γάνιασε* να τον κατηχάω όλη τη νύχτα. Ερωτική απελπισία, σου λέει. Να δεις κράση, να δεις κορμί. Ε, ρε, αδικίες ο κόσμος...

— Ώστε, Σάββα, τ' αποφάσισες;

— Να σου πω. Θέλω να ζω και να ξέρω πως σε κάτι χρησιμεύω. Έτσι, με το σήμερα και το αύριο δεν μπορώ να βάλω πλάνο. Τι να περιμένουμε και να χάνονται οι μέρες;

— Κι ο γέρος σου θα έρτει αύριο;

Εκεί τo μούτρο του για μια στιγμή συννέφιασε μα γρήγορα φωτίστηκε από μια εύθυμη σκέψη.

155— Έπρεπε να πάρω τις πιτζάμες μου, κατάλαβες; Του είπα λοιπόν πως η Εταιρεία με στέλνει στο Κάιρο, για να παραλάβω καινούριο καμιόνι* και θα λείψω μέρες. Φρόντισα και του γέμισα το κουτί του καφέ για μια βδομάδα. Τίποτ' άλλο δε χρειάζεται. Τι να τον έχω να τρώγεται; Αν είναι να το μάθει, θα το μάθει μια και καλή.

Κάθισα με το Σάββα κάπου δυο ώρες κι όλο με το καλαμπούρι και το χωρατό του ήταν. Θυμηθήκαμε τα παλιά. Πώς γνωριστήκαμε κάτω από τις βόμβες μια νύχτα συναγερμού, που τριγυρίζανε τα Μέσερσμιτ* πάνω απ' την Αλεξάντρεια... Σηκώθηκα για να φύγω και δεν ήξερα πως να τον αποχαιρετήσω. Ο μορφασμός του γιατρού μού τριβέλιζε το μυαλό, και μ' έπιασε γλωσσοδέτης.

— Έλα να φιληθούμε, μου λέει εκείνος. Αν δεν ξανανταμώσουμε, εσύ τη δουλειά σου, σύμφωνοι;

— Αυτά να γράψεις, μου κάνει ο Δημήτρης.

— Μα με τέτοια δε γίνεται διήγημα, δεν το καταλαβαίνεις; Αν έχεις να μου πεις τίποτα παράξενο, τίποτα έκτακτο που να έκανε...

— Δημήτρη, πες του για τους αστυφύλακες.

— Σώπα, μωρέ Νικόλα. Τι να τους κάνει τους αστυφύλακες; Α, να κάτι: Θυμάσαι τότε επί Φαρούκ*, που κανείς δεν τολμούσε να κατεβεί στο δρόμο για να μαζέψουμε υπογραφές στη Διακήρυξη της Στοκχόλμης*. Ο Σάββας έκανε την αρχή. Διάλεξε τον τομέα του Τελωνείου και τον αλώνισε. Άλλους, τους πιάσανε. Δυο φάγαν απέλαση, θυμάσαι; Μα ο Σάββας όχι μόνο δεν πιάστηκε, αλλά κατάφερε και να πάρει την υπογραφή του αξιωματικού που του έκανε την ανάκριση.

— Πώς τον κατάφερε;

— Του εξήγησε. Του διάβασε τη διακήρυξη κι ο άλλος είπε: Μα τούτο το υπογράφω κι εγώ.

— Άλλες λεπτομέρειες; Αν ξέραμε περισσότερα...

— Τι τα χρειάζεσαι; Δε σου φτάνει πως πήρε την υπογραφή εκεινού που θα διάταζε να τον πιάσουν;

156— Στο διήγημα δεν είναι τα γεγονότα που λογαριάζουν, μα πώς γινήκανε και πώς τα περιγράφεις. Χωρίς ψυχολογικές λεπτομέρειες κανείς δε θα σε πιστέψει.

— Δημήτρη, πες του για τους αστυφύλακες.

— Σώπα, μωρέ. Δε βλέπεις τι σου λέει;

— Γράψε τότε για την κηδεία. Για το γέρο του και τ' αδερφάκι του. Τι ωραία που στάθηκαν. Γράψε για τον κόσμο που έκλαιε...

— Α, τώρα θυμήθηκα, τον έκοψε ο Δημήτρης. Αλλά τούτο δε θα μπαίνει σε διήγημα. Ήταν όταν τον ψέλναν στο εκκλησάκι. Είχα μείνει στα σκαλοπάτια και με διπλάρωσε ο ένας από τους νεκροθάφτες, ο Ρωμιός. Βυθομετρούσε την κατάσταση για το φιλοδώρημα: Για κοίτα κόσμος, μου λέει. Πού βρέθηκαν τόσοι γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι. Τι κοπέλες, τι γέροι, τι παιδιά. Τόση αργατιά. Παλαιοί πολεμιστές και ανάπηροι με τα λάβαρα... Τι ήταν ο μακαρίτης;

— Σοφέρ, του κάνω. Σοφέρ σε καμιόνι.

— Τίποτα μασονία*, ε;

— Ποια μασονία τσαμπουνάς*, ευλογημένε. Άνθρωπος ήταν σαν κι εμάς.

— Και τόσα κόκκινα τριαντάφυλλα; Αλλού αυτά... Εδώ κοντεύει ν' αδειάσετε τ' ανθοπωλεία. Εκτός αν δεν ξέρεις του λόγου σου. Μα το Σταμάτη (θα τον λένε Σταμάτη) δεν τον γελάει κανείς. Χρόνια στο επάγγελμα. Μπορώ με το πρώτο να σου πω αν ο μακαρίτης είχε τη σειρά του, αν τον κλαίνε στ' αλήθεια ή στα ψέματα. Του λόγου σου, για παράδειγμα, συγγενής σου ήταν;

— Συγγενής όχι, μα φίλος.

— Τι φιλίες μπορούσες να έχεις του λόγου σου μ' ένα σοφέρ; Βλέπεις; Κι άκουσε να σου πω. Χρόνια έχω να δω τόσους πολλούς να κάνουνε σειρά, ποιος θα πρωτοσηκώσει το σεντούκι. Πολύ παράξενος σοφέρ, μα την αλήθεια!

— Αμ, οι δυο αστυφύλακες; είπε τώρα ο Νικόλας. Πώς το πήρανε χαμπάρι και τρέξανε;

— Οι δυο που ήταν στην κηδεία; Είπα εγώ. Θα τους έστειλε η Ασφάλεια.

— Ασφάλεια και πράσινα άλογα! Ήταν της Τροχαίας, φίλοι του. Όλοι της Τροχαίας τον ξέραν και τον αγαπούσαν. Όποιος ήθελε φάρμακο 157στο Σάββα πήγαινε. Τον σταματούσαν με το καμιόνι του όπου και να 'ταν, σε σταυροδρόμι, στην Κορνίς*. Το και το, του λέγανε: το κεφάλι, τα νεφρά, ρευματισμοί. Κι αυτός τους βόλευε. Με δείγματα από το φαρμακεμπορείο που δούλευε.

Σωπάσαμε κάμποσο. Σα να μας φάνηκε πως ο Σάββας πηγαινοερχόταν μέσα στο γραφείο με την ντουμανιασμένη* ατμόσφαιρα. Χαμογελούσε ήρεμα: Αν δεν ξανανταμώσουμε, εσύ τη δουλειά σου. Σύμφωνοι;

— Τι λες, γίνεται τίποτα;

— Δε σας υπόσχομαι. Μα θα προσπαθήσω.

Τους έβγαλα ως το κεφαλόσκαλο. Με καληνύχτισαν και φύγανε.

Θ. Βαλτινός, «Παναγιώτης» [Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου]

Μ. Αξιώτη, «Η Κάδμω» (απόσπασμα)

ολούρμου: καταλαβαίνεις· εδώ επιρρηματικά: όπως όπως.
σουμπλιμέ: (λ. γαλλ.)· χλωριούχος υδράργυρος. Χρησιμοποιείται ως δηλητήριο ή αντισηπτικό.
συνέφερε κομμάτι: καλυτέρεψε λίγο.
γάνιασε: (το ρ. γανιάζω) στέγνωσε.
καμιόνι: (λ. γαλλ.)· φορτηγό αυτοκίνητο.
Μέσερσμιτ: γερμανικά αεροπλάνα που χρησιμοποιήθηκαν στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.
επί Φαρούκ: ήταν βασιλιάς της Αιγύπτου, που εκθρονίστηκε το 1952.
Διακήρυξη της Στοκχόλμης: Το 1949 στη Στοκχόλμη το παγκόσμιο συμβούλιο της ειρήνης (πρόεδρος Ζολιό Κιουρί) με τη διακήρυξη αυτή συγκέντρωσε υπογραφές απ' όλο τον κόσμο για τη διακήρυξη της ειρήνης.
μασονία: η εταιρία των μασόνων (τεκτόνων).
τσαμπουνάω: φλυαρώ, αερολογώ.
Κορνίς: παραλία της Αλεξάνδρειας.
ντουμανιασμένη ατμόσφαιρα: ατμόσφαιρα γεμάτη καπνούς.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Πώς αντιλαμβάνεστε την άποψη του αφηγητή ότι «Στο διήγημα... πιστέψει»;
α) Ποιος είναι ο αφηγητής του διηγήματος; β) ενώ ο αφηγητής εξιστορεί τη συνομιλία με τους φίλους του και τις προτάσεις τους ή τις αναμνήσεις τους για το Σάββα, παρεμβάλλει την επίσκεψή του στο νοσοκομείο. Τι κερδίζει μ' αυτό το διήγημα;
Βασικός κορμός του διηγήματος είναι ο διάλογος. Να επισημάνετε τις κυριότερες αρετές του.
Να χαρακτηρίσετε τον Σάββα α) από τη σκηνή του νοσοκομείου β) από όλα τα περιστατικά της ζωής του.
Σε ποια τεχνοτροπία κατατάσσεται το διήγημα; (προτού απαντήσετε, να συμβουλευθείτε την εισαγωγή για την πεζογραφία).

Στρατής Τσίρκας (1911-1980)

Φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα. Γεννήθηκε στο Κάιρο και πέθανε στην Αθήνα. Ασχολήθηκε με την ποίηση, τη μελέτη, την πεζογραφία και μεταφράσεις ξένων συγγραφέων. Με ιδιαίτερη όμως επιτυχία καλλιέργησε το διήγημα και κυρίως το μυθιστόρημα. Αξιοποιώντας τα διδάγματα των μεγάλων ρεαλιστών συγγραφέων, έγραψε το τρίτομο μυθιστόρημα Ακυβέρνητες Πολιτείες, που αποτελεί σημαντική τομή στην ιστορία του νεοελληνικού μυθιστορήματος, γιατί μπολιάζει αριστοτεχνικά τη ρεαλιστική γραφή με τις νεότερες τάσεις στην πεζογραφία. Το έργο του: 1) Ποιητικές συλλογές: Φελλάχοι (1937), Το Λυρικό Ταξίδι (1938), Προτελευταίος Αποχαιρετισμός και το Ισπανικό Ορατόριο (1946). 2) Διηγήματα: Αλλόκοτοι Άνθρωποι (1944), Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός (1947), Ο Ύπνος του θεριστή (1954), Νουρεντίν Μπόμπα (1957), Στον κάβο (1970), Τα Διηγήματα (1978), (περιλαμβάνονται όλες οι προηγούμενες συλλογές, εκτός από το Νουρεντίν Μπόμπα). 3) Μυθιστορήματα: Τόμ. Α, Η Λέσχη (1960), Τόμ. Β', Αριάγνη (1962), Τόμ. Γ, Η Νυχτερίδα (1965), Χαμένη Άνοιξη (1970). 4) Μελέτες: Ο Καβάφης και η Εποχή του (1958), Ο Πολιτικός Καβάφης (1971) κ.ά.

Στρατής Τσίρκας

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Στρατής Τσίρκας ή Γιάννης Χατζηανδρέας (1911-1980) γεννήθηκε στο Κάιρο και έζησε σε διάφορες πόλεις της Αιγύπτου μέχρι το 1963 που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Έζησε το κοσμοπολίτικο περιβάλλον του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας.

Εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα, σε βιομηχανίες βαμπακιού, αρχικά ως λογιστής και αργότερα ως διευθύνων. Το εύρος της σκέψης του επηρέασε τις πολιτικές του αντιλήψεις και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε τη ζωή και τους ανθρώπους. Για την ελεύθερη ματιά του αποκηρύχτηκε από την ορθόδοξη Αριστερά τη δεκαετία του 1960. Πέθανε στην Αθήνα το 1980.

Στα Γράμματα παρουσιάζεται πολύ νέος δημοσιεύοντας μεταφράσεις στα λαϊκά περιοδικά της Αθήνας, Οικογένεια και Μπουκέτο 1927, και παραμύθια σε αιγυπτιώτικα περιοδικά 1927 και 1928. Ανήκει στους συγγραφείς του Μεσοπολέμου. Το πρώτο βιβλίο που εκδίδεται στην Αθήνα είναι ο Νουρεντίν Μπόμπα (1957) μετά από τρεις ποιητικές συλλογές Φελλάχοι (1937), Το λυρικό ταξίδι (1938), Προτελευταίος αποχαιρετισμός, Ισπανικό Ορατόριο (1946) και τρεις συλλογές διηγημάτων Αλλόκοτοι άνθρωποι (1944), Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός (1947), Ο ύπνος του θεριστή (1954). Σημαντικοί σταθμοί στο έργο του θεωρούνται: Ο Καβάφης και η εποχή του (μελέτη), καθώς και η τριλογία Ακυβέρνητες πολιτείες [Η Λέσχη (1961), Αριάγνη (1962) και Η Νυχτερίδα (1965)]. Η Λέσχη είναι πολιτικό μυθιστόρημα και αφορά άτομα που σχεδίαζαν την πολιτική στη Μέση Ανατολή υπό συνθήκες παρανομίας, Η Χαμένη Άνοιξη (1977) με θέμα τα γεγονότα του Ιουλίου του (1965), Ο πολιτικός Καβάφης (1971). Η τριλογία καθιέρωσε τον Τσίρκα ως έναν από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς πεζογράφους. Πρόκειται για πολιτικό μυθιστόρημα το οποίο προκάλεσε ερωτηματικά στους κόλπους της Αριστεράς.

2. Η κριτική για το έργο του

«Ο Στρατής Τσίρκας δόθηκε στην αποστολή του ολόψυχα και την άσκησε με προσήλωση και με συνέπεια πάνω από τέσσερις δεκαετίες. Καρπός αυτού του αδιάπτωτου μόχθου είναι ένα έργο που απλώνεται σε πολυάριθμους τόμους και καλύπτει εκτός από το μυθιστόρημα, την ποίηση, τη διηγηματογραφία, την κριτική μελέτη, το κριτικό άρθρο, τη μετάφραση. Αλλά, αν σ' αυτό τον επιβλητικό όγκο πρώτη κορυφή υψώνεται η Τριλογία του, αναμφίβολα δεύτερη κορυφή πρέπει να λογαριάζεται η κριτική προσφορά του στην προσέγγιση του καβαφικού έργου».

(Αλ. Κοτζιάς, Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, κριτικά κείμενα,

Κέδρος, Αθήνα 1982, σελ.171)

«Στα διηγήματά του και ιδιαίτερα στην πολύ αξιόλογη νουβέλα του έδειξε σπουδαίες πεζογραφικές αρετές με θεματικό πλαίσιο τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, τη ζωή και τους κοινωνικούς αγώνες κυρίως στην Αίγυπτο, πηγή των εμπειριών του. Ο Νουρεντίν Μπόμπα π.χ. ήταν ο θρυλικός λαϊκός ηγέτης στον ξεσηκωμό των Αιγυπτίων το 1919 εναντίον των Άγγλων αποικιοκρατών. Στο έργο αυτό ο Τσίρκας με τον κοινωνικό προβληματισμό, τον ρεαλισμό, το εύρος της ματιάς, τη συνείδηση της ιστορίας, τα πολλά πρόσωπα που κινεί, την πλατιά ανάσα της αφήγησης θα έλεγε κανείς ότι δοκιμάζει τις δυνάμεις του για τη μεγάλη πορεία του στις Ακυβέρνητες Πολιτείες».

(Κ. Μπαλάσκας, Ξενάγηση στη νεοελληνική πεζογραφία,

Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, σελ.169)

«Ως μυθιστόρημα η Αριάγνη υπογραμμίζει την παρουσία ενός προικισμένου και έμπειρου συγγραφέα. Η πλούσια μυθολογική φαντασία του κ. Τσίρκα του επιτρέπει να οργανώσει μια υπόθεση που κρατάει εν εγρηγόρσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ενώ η έντεχνη πλοκή της του δίνει συχνά την εντύπωση ότι διαβάζει «αστυνομικό» μυθιστόρημα. Δεξιοτέχνης της αφήγησης ο συγγραφέας της Αριάγνης, συμπλέκει συχνά το πρώτο με το τρίτο πρόσωπο, προβαίνει σε λογικούς διασκελισμούς, σε παρασιωπήσεις, προκαλεί αινίγματα, που θα επιλυθούν αργότερα, επιβάλλοντας στον αναγνώστη του να έχει συνεχώς τεταμένη την προσοχή του αν θέλει να διατηρήσει τον ειρμό της αφήγησης και να συλλάβει την ουσία των γεγονότων. Η τολμηρότητα αυτή του ύφους, ωστόσο, εδώ δικαιώνεται σαν υπογράμμιση διαθέσεων και καταστάσεων, ατμοσφαίρας και ψυχολογίας, περισσότερο απ' όσο συνέβαινε στη Λέσχη, που όπως το είχαμε σημειώσει όταν από αυτές εδώ τις στήλες γράφαμε για το βιβλίο, ταλαιπωρούσε συχνά μάλλον μάταια, τον αναγνώστη. Διατηρεί όμως και τώρα ακόμη στην υπερβολή της κάτι το φτιαχτό που δεν μπορεί να προσγραφεί στο ενεργητικό του βιβλίου. Μ' όλα τούτα η Αριάγνη και ως έκφραση ζωής και ως ύφος και τεχνική, παραμένει ένα αξιόλογο επίτευγμα και για τον συγγραφέα και για την πεζογραφία μας.

(Β. Βαρίκας, Κριτική για την Αριάγνη, εφ. Το Βήμα, 22. 9. 1963 (Μεταπολεμική Πεζογραφία, τ. Ζ',

Σοκόλης, σελ.326)

3. Διδακτικοί στόχοι

α. Μνήμη (διήγημα από τη συλλογή Στον κάβο)

• Το κείμενο προσφέρεται για τη διερεύνηση των αφηγηματικών τεχνικών του: την οπτική γωνία, τον χρόνο (τις συνεχείς εναλλαγές χρόνου, αναδρομές), τον χώρο της αφήγησης.

• Να σχολιάσουν την πρωτότυπη πλοκή του διηγήματος: την in medias res αρχή, τον τρόπο με τον οποίο «δένονται» τα γεγονότα και τα πρόσωπα, τις σχέσεις μεταξύ τους, κτλ.

• Να κατανοήσουν το ανθρωπιστικό περιεχόμενό του.

• Ν' αναζητήσουν τις ιδιοτυπίες της γραφής.

• Να επισημάνουν τη θεατρικότητα του κειμένου και να την αιτιολογήσουν, αναλύοντάς την στα συστατικά της μέρη.

• Να κατανοήσουν την τεχνική του ρεαλισμού.

Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Στο απόσπασμα διερευνώνται αρχικά τα πρόσωπα: το κεντρικό πρόσωπο του αφηγηματικού μύθου είναι ο Σάββας, που έχει πεθάνει, αλλά ουσιαστικά είναι συνεχώς παρών - απών σε ολόκληρο το αφήγημα. Άλλα τρία βασικά πρόσωπα που κινούνται στο μύθο, είναι ο συγγραφέας - αφηγητής, ο Δημήτρης και ο Νικόλας. Εκτός από αυτά στο αφήγημα κινούνται και κάποια δευτερεύοντα ως προς τη δράση πρόσωπα. Ο πατέρας του Σάββα, οι γνωστοί του (γιατρός, αστυνομικοί, άνθρωποι στην κηδεία), και κάποια πιο εξωτερικά, όπως ένας άλλος ασθενής, ο ανακριτής, ο νεκροθάφτης).

Το διήγημα αρχίζει με τον ερχομό των δύο φίλων του Σάββα. Εντοπίζονται ο χώρος (το σπίτι του συγγραφέα - αφηγητή) και ο χρόνος του διηγήματος, που έχουν σχέση με τη διάρκεια της επίσκεψης. Οι δύο φίλοι ζητούν από τον συγγραφέα να γράψει ένα μικρό διήγημα στη μνήμη ενός άλλου φίλου, του Σάββα. Ο συγγραφέας εκφράζει τους ενδοιασμούς του προβάλλοντας δύο βασικά επιχειρήματα. Το πρώτο έχει σχέση με τον χρόνο που απαιτεί η συγγραφή και το δεύτερο συνδέεται με τις επιφυλάξεις του για την επιτυχία του εγχειρήματος εξαιτίας της συναισθηματικής φόρτισης που του δημιουργεί η ανάμνηση του φίλου του, π. χ. «—Για σταθείτε, τους είπα. Έτσι ολούρμου θαρρείτε πώς γράφονται τα διηγήματα; Το Σάββα τον αγαπούσα...τον θαύμαζα. Πήγα στην κηδεία του, τον έκλαψα...».

Οι τρεις φίλοι κουβεντιάζουν μεταξύ τους και θυμούνται διάφορα περιστατικά. Η όλη συζήτηση, έτσι όπως εξελίσσεται, μοιάζει με αναζήτηση υλικού για συγγραφή, που γίνεται τελικά πράξη με τη διαδικασία γραφής του διηγήματος.

Το θέμα του ανθρωπισμού συνδέεται με τη στάση του Σάββα, που ενώ είναι σοβαρά άρρωστος και το ξέρει, ενδιαφέρεται για τον άλλο ασθενή, βοηθώντας τον μια ολόκληρη νύχτα. Κρύβει το πρόβλημα υγείας που έχει από τον πατέρα του, γιατί δεν θέλει να τον στεναχωρήσει. Η αγάπη και η συμπαράσταση στο συνάνθρωπο είναι το θέμα που προβάλλει ιδιαίτερα ο συγγραφέας. Ο δημιουργός αξιοποιώντας τη δεύτερη αναδρομή (χρόνος), δράττεται της ευκαιρίας να παρουσιάσει και άλλα χαρακτηριστικά του ήρωα, ώστε να ολοκληρωθεί ο χαρακτήρας του. Ο κεντρικός ήρωας υπήρξε άνθρωπος της δράσης, πολιτικοποιημένος, ειρηνιστής. Με τρίτη αναδρομή στο παρελθόν αποκαλύπτεται η κοινωνικότητα του ήρωα. Απλός, λαϊκός άνθρωπος, αγωνιστής, είχε κερδίσει την αγάπη όλων. Την ημέρα της κηδείας του ο κόσμος πραγματικά συρρέει, δείγμα αγάπης και εκτίμησης για τον ήρωα του διηγήματος.

Το διήγημα τελειώνει μέσα σε κλίμα συγκίνησης και υπόσχεσης του συγγραφέα ότι θα προσπαθήσει να γράψει το διήγημα, το οποίο έχει ήδη γραφτεί.

Διερευνάται η σχέση του αφηγητή με το συγγραφέα που συμμετέχει στη δράση (ομοδιηγητικός αφηγητής, πρωτοπρόσωπη αφήγηση με εσωτερική εστίαση) π.χ. «Μου τηλεφώνησε κάποιος φίλος. καθόμαστε στο ίδιο προάστιο». Και αλλού: «Τους έβγαλα καφεδάκι και μπήκαν αμέσως στο προκείμενο». Υπάρχουν λίγες αμιγείς αφηγήσεις και δεν υπάρχουν περιγραφές. Το έργο μοιάζει περισσότερο με θεατρικό εξαιτίας των διαλόγων που το καλύπτουν σχεδόν όλο.

Έπειτα ο χρόνος της αφήγησης: η ιστορία διαδραματίζεται στο παρελθόν και διακόπτεται από ανάδρομες αφηγήσεις, οι οποίες διευρύνουν τον χρόνο (κάθε αναδρομή στο παρελθόν αποκαλύπτει και μια διάσταση του χαρακτήρα του ήρωα).

Παράλληλο κείμενο

* Μπορεί να δοθεί ως παράλληλο κείμενο το απόσπασμα από την Αργώ του Γ. Θεοτοκά (Κ.Ν.Λ. Β' Λυκείου, σελ.341) ή το κείμενο Παναγιώτης του Θ. Βαλτινού (Κ.Ν.Λ. Γ' Λυκείου, σελ.312) και να συγκριθούν με του Τσίρκα ως προς τις αφηγηματικές τεχνικές, το θέμα, τα πρόσωπα, την εποχή και τη γλώσσα.

Συμπληρωματικές ερωτήσεις

• Στο διήγημα κινείται ένα πλήθος προσώπων. Πώς μπορούμε να διαχωρίσουμε τα πρόσωπα με βάση τους ρόλους τους, ώστε να προβληθεί το κεντρικό - πρωταγωνιστικό πρόσωπο;

• Ποιες ανατροπές στην ευθύγραμμη πορεία του χρόνου παρατηρούνται στο διήγημα;

• Ποια περιστατικά δένονται γύρω από τη μορφή του Σάββα και τι αποκαλύπτουν σε σχέση με το ήθος του; Υπάρχουν τέτοιοι ήρωες στην εποχή μας;

• Σε ποια σημεία του διηγήματος υπάρχει αφήγηση μέσα στην αφήγηση (εγκιβωτισμένη αφήγηση) και αναδρομή μέσα στην αναδρομή;

• Πώς ερμηνεύετε το μονολεκτικό τίτλο του διηγήματος;

• Να σχολιαστεί σε μία παράγραφο το κοινωνικό και ιδεολογικό υπόβαθρο του διηγήματος.

4. Ενδεικτική Βιβλιογραφία

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ Β.- ΚΑΠΛΑΝΗ Β.- ΧΟΝΤΟΛΙΔΟΥ Ε. επιμ., Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Τυπωθήτω, Αθήνα, 2000.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΤΣΙΡΚΑ, Διαβάζω, 171, Αθήνα, 1987.

ΚΟΤΖΙΑΣ Α., Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, Κριτικά Κείμενα, Κέδρος, Αθήνα, 1982.

ΜΗΛΙΩΝΗΣ Χ., Με το νήμα της Αριάγνης, Σοκόλης, Αθήνα, 1991.

ΠΑΓΑΝΟΣ Γ., Η νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη, τ. β', Κώδικας, Αθήνα, 1993.

ΠΡΟΚΟΠΑΚΗ Χ., Η κριτική της αριστεράς και η «Τριλογία», Πολίτης, 32, 1980, σελ. 57 - 60.

SCHOLES R., Στοιχεία της Πεζογραφίας, μτφρ. Αριστέα Παρίση, Κωνσταντινίδη, Αθήνα, 1985.

ΣΠΑΝΟΣ Γ., Η Διδακτική Μεθοδολογία του Ποιήματος, Αθήνα, 2002.

ΤΣΙΡΚΑΣ Σ., «Ακυβέρνητες Πολιτείες- μια περιπλάνηση», Η Λέξη, 25, 1983.

ΦΡΥΔΑΚΗ Ε., Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, Κριτική, Αθήνα, 2003.

Στρατής Τσίρκας (1911-1980)
Βιβλιοnet
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
στις Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
Εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Εκπομπή ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ: Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ, Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Εκπομπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ