Στρατής Τσίρκας, Το δένδρο, Λογοτεχνία Γ' Λυκείου

158

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στρατής Τσίρκας, Το δένδρο

Το Διηγημα Ειναι από τη συλλογή Αλλόκοτοι άνθρωποι. Γράφτηκε το 1938 κι η δράση του τοποθετείται στην Αίγυπτο πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το θέμα του, η τύχη ενός δέντρου, είναι επίκαιρο για μας σήμερα, που βλέπουμε τη ζωή μας να είναι συνυφασμένη με τη μόλυνση και τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Βέβαια, εκείνη την εποχή ο συγγραφέας δεν υποπτευόταν τα προβλήματα που θα δημιουργούσε στον άνθρωπο η βιομηχανική ανάπτυξη. Το ψυχικό του δέσιμο με τα δέντρα, ιδιαίτερα με το δέντρο του διηγήματός μας, πολλά θα είχε να διδάξει στο σύγχρονο άνθρωπο.

Το δενδρο
(διήγημα)

Δάσκαλος σε μια μικρή πόλη της Άνω Αιγύπτου! Ορίζοντες κλειστοί, κουτσομπολιό, ταπεινώσεις. Αλί σε κείνον που τον ρίχνει η μοίρα του κει πέρα. Δεν έχει πολλούς δρόμους να διαλέξει. Ή θα σκεπάσει τα μάτια του με την πένθιμη μπόλια* της αδιαφορίας και θα καταπιεί την ψυχή του...

Μα δεν πρόκειται να μιλήσω εδώ πέρα γι' αυτά. Θέλω μονάχα να διηγηθώ την ιστορία μιανού δέντρου!

Σας έτυχε να πιάσετε φιλία μ' ένα δέντρο; Είναι κάτι που έχει πολλή γοητεία. Κατεβαίνετε, λόγου χάρη, απ' το σπίτι σας. «Πού πας;» σας ρωτάνε. — Να, μια βόλτα... λέτε. Μα μέσα σας κρυφά: Πάω να δω το Δέντρο!

Μπορώ να σας νοματίσω* πολλά δέντρα που αγάπησα. Στο Κάιρο, στην Πλατεία Ισμαηλίας, ανάμεσα στου Ισάγιεβιτς και τους εγγλέζικους στρατώνες, ορθώνεται πανύψηλος ένας γέρικος «αναμαλλιάρης*» ευκάλυπτος, όπως τον λέει ένας φίλος μου ποιητής. Πηγαίνετε να τον «δείτε». Θα νιώσετε κάτι μέσα σας να χτυπάει από την αναπάντεχη ανακάλυψη. Ένα τόσο μεγαλόπρεπο δέντρο, που δεν προσέξατε ποτέ. Κάποιο άλλο είχε σταθεί ο καλύτερος σύντροφος των παιδικών μου χρόνων. Καθισμένος στη ρίζα του κάπνισα τα πρώτα μου τσιγάρα. Εκεί ονειροπόλησα 159και κει έκλαψα. Όλο λέω να ξεκινήσω μια μέρα να πάω να δω τι γίνεται κι όλο κάτι θα βρεθεί να με μποδίσει. Είναι στη Ρόντα*. Στην ίδια όχτη με το μέγαρο του Μωχάμετ Άλυ*. Θυμούμαι την κουφάλα του και τα κλαδιά του που γέρναν, γέρναν προς το ποτάμι και βουτούσαν τις άκρες τους στα νερά. Απέναντι έβλεπα το νοσοκομείο του Κασρ-ελ-Αΐνι. Άραγε τι να γίνεται το δέντρο αυτό;

Τώρα θυμάμαι κι άλλο ένα στο Ράμλι*. Ανάμεσα Σουτς και Τζανακλή. Στρίβοντας για τον Προφήτη Ηλία, αφήνεις ζερβά σου την έπαυλη Χατζηδάκη, αμέσως θα το δεις μπροστά σου! Μικροί το λέγαμε το «Πεύκο». Έτσι το ξέρει όλη η γειτονιά, ένα γύρω. Υπάρχει ακόμα.

Δεν είναι πολλές μέρες, ένα δειλινό ξεκίνησα, συγκινημένος σα να πήγαινα σε προσκύνημα. Το είδα πάντα ίδιο, σύρριζα στο τοιχαλάκι, ν' απλώνει τα κλαδιά του πάνω απ' την αυλή με τα κοτέτσια και να κουνάει την κορυφή του, θα 'λεγες με συμπόνια, προς το ρημαγμένο οικόπεδο που απλώνεται απέναντί του, πόσα χρόνια τώρα, με τις πέτρες, τ' αγκάθια και την καλαμένια καλύβα του σουντανά*.

Όταν πρωταντίκρισα αυτό το δέντρο στην άπω Αίγυπτο μόνο που δεν φώναξα. Ένιωσα την ψυχή μου να πιάνεται από ενθουσιασμό κι από φόβο. Πολλοί ερωτεμένοι νιώθουν κάτι παραπλήσιο. Στη χαρά της αγάπης τους υπάρχει πάντα ο φόβος για κάτι που αναπάντεχα θα 'ρθει να τους την πάρει.

Ήταν ένα στιβαρό, γεροδεμένο «λάμπαχ*», καλοΐσκιωτο. Είχε φυτρώσει στην ούγια* του δρόμου, προς τη μεριά του καναλιού κι άπλωνε τα κλαδιά του προς όλες τις μεριές, πλατιά και πυκνά κι ανέβαινε προς τ' απάνω, ψηλά, γεμάτο περηφάνια. Ο ίσκιος του πολλές φορές σκέπαζε όχι μονάχα την άμμο του όχτου στα πόδια του μα και ολάκερο το πλάτος του καναλιού, αγγίζοντας το πρόχωμα που πάνω του περνά ο σιδηρόδρομος που ενώνει το Κάιρο με το Λούξορ*.

Ήταν ένα τόσο καλό δέντρο. Από κάτω του καθόνταν να ξαποστάσουν λογής λογής πεζοπόροι. Οι ταξιδιώτες που θέλαν να πάρουν το βαποράκι 160του ποταμιού εκεί στέκονταν περιμένοντας. Και κει γέρναν να κοιμηθούν σαν τους έπιανε η νύχτα.

Και τώρα εκεί από κάτω του μαζεύονταν τα μεσημέρια, για να τον πάρουν λιγάκι οι εργάτες που δούλευαν στο χτίριο, γιατί λίγα μέτρα μακρύτερα, στην άλλη μπάντα του δρόμου, η Κυρά έχτιζε το καινούριο της σπίτι.

Είχε ξεσηκώσει επίτηδες τζινιέρη* από το Κάιρο, η Κυρά. Το σπίτι θα χτίζονταν όλο με μπετόν και με υλικά πρώτης ποιότητος. Θα ήταν το πιο μεγάλο και το πιο όμορφο σπίτι του χωριού.

Μόλις πάτησα το πόδι μου στο χωριό, την πρώτη κουβέντα που άκουσα ήταν για την Κυρά και για το σπίτι της. Μου είπαν πως η προκοπή μου όλη εδώ πέρα εξαρτιόταν από την εντύπωση που θα έκαμνα της Κυράς. Έπρεπε να είμαι πολύ προσεχτικός μαζί της, αν ήθελα να 'χω δουλειά και του χρόνου. Μου διηγήθηκαν κάτι που έγινε τις προάλλες. Η γυναίκα μιανού φουκαρά θέλοντας να της κάμει κοπλιμέντο* της είπε: «Όμορφο θα γίνει το σπιτάκι σας...» Γιατί να πει «σπιτάκι»; Χάθηκε! Ούτε καλημέρα πια, ούτε «υποστήριξη». Ξεγράφτηκε από το βιβλίο και κείνη κι ο άντρας της. Οι άνθρωποι βρίσκονταν σε πραγματική απόγνωση.

Αυτή η Κυρά ήταν η χήρα μιανού δικού μας* που 'χε καταφέρει, Θεός ξέρει πώς, να κάνει πολλά λεφτά. Σαν πέθανε —μη ρωτάς πώς και γιατί— εκείνη «στάθηκε στο πόδι του μακαρίτη σαν άντρας» κι όχι μονάχα ανέθρεψε τα παιδιά, μα μεγάλωσε την περιουσία και «επεβλήθηκε».

Μ' όλο που την τρέμαν όλοι τους, θα βρισκόταν πάντα κάποιος στην παρέα, σαν αναφέρονταν τ' όνομά της, να πει την αρχή μιας παροιμίας: «Πλένε τα ρόδα στο γιαλό...». Δεν κατάφερα ποτέ μου να μάθω πώς της το κόλλησαν αυτό. Γελούσα όμως κι εγώ μαζί με τους άλλους.

Οι μέρες περνούσαν. Στο σχολειό, κουτσά στραβά, τα κατάφερνα με τα παιδιά. Το σπίτι της Κυράς τελείωνε. Μια από αυτές τις βραδιές θα έδινε μια μεγάλη σουαρέ* να γιορτάσει τα εγκαίνια.

Το σχολειό ήταν λίγο πιο κάτω απ' το δέντρο. Έτσι το έβλεπα πολλές φορές την πάσα μέρα. Είχαμε γίνει σπουδαίοι φίλοι· δεν έτυχε μια φορά —νύχτα ή μέρα, στενοχωρημένος ή χαρούμενος αν ήμουν— να περάσω πλάι του και να μην το προσέξω.

— Πώς τα περνάς τώρα που είναι άνοιξη; το ρωτούσα. Και κείνο 161μου αποκρινόταν μ' όλο το είναι, δείχνοντάς μου τα πράσινα φύλλα του και τα χνουδωτά λουλούδια του με τη βαριά μυρουδιά, καμαρώνοντας.

Μια νύχτα να τι έγινε. Γύριζα από 'ναν μακρινό περίπατο. Μεσάνυχτα. Τέλεια ερημιά παντού. Πλησίαζα στο δέντρο, όταν πρόσεξα πάνω του κάποιον άνθρωπο σκαρφαλωμένο. Άκουσα και χτυπήματα. Τότες έτρεξα!

Και αμέσως κατάλαβα. Μαχαιρώναν το δέντρο! Ο άνθρωπος εκείνος έμπηγε στην «καρδιά» του, εκεί που ο χοντρός κορμός χώριζε σαν παλάμη στέλνοντας τα κλαδιά του προς όλες τις κατευθύνσεις, έμπηγε χτυπώντας βαριά ένα μεγάλο λοστό. Σωστή δολοφονία!

Το δέντρο, με το φαρμακερό αυτό σίδερο στα σπλάχνα του θα μαράζωνε σιγά σιγά, μα σίγουρα, και μια μέρα θα έπεφτε κάτω ξερό.

— Γιατί το κάνεις αυτό: φώναξα φρενιασμένος.

Ο άλλος σταμάτησε τη δουλειά του. Γύρισε και με κοίταξε.

Αναγνώρισα έναν από τους υπηρέτες της Κυράς.

— Τι σε νοιάζει: μου αποκρίθηκε αργά. Κάμνω ό,τι με προστάξανε.

Το ψωμί... το έρημο ψωμί! Να τα βάλω με την Κυρά; Αύριο κιόλας θα 'φευγα.

Κατάπια τα λόγια μου, χαμήλωσα το κεφάλι και τράβηξα για το δωμάτιό μου. Μα όλη τη νύχτα μέσα στο μυαλό μου στριφογύριζε σαν τρυπάνι αυτό: — Γιατί; Τι της έφταιξε το δέντρο; Ένα τόσο όμορφο δέντρο μπροστά στο σπίτι της;

Το έμαθα την άλλη μέρα. Στη σουαρέ των εγκαινίων. Η Κυρά με πήρε σε μια γωνιά και μου είπε:

— Σας αρέσει το σπίτι: Πάνε να σκάσουνε. Και μ' ένα χαμόγελο γεμάτο πονηράδα:

— Κι όταν θα πέσει το δέντρο...

— Πώς; ρώτησα εγώ λαχανιάζοντας.

— Έβαλα και το κάρφωσαν χθες βράδυ, μου αποκρίθηκε, παίρνοντας ύφος συνωμοτικό.

Και τότε χίμηξε από μέσα μου βαθιά ένα «γιατί, γιατί;» τόσο έντονο, τόσο χρωματισμένο που η Κυρά θεώρησε πρέπον να μου ρίξει μια ματιά αυστηρή και επιπληχτική, θυμίζοντάς μου έτσι πως βρίσκομαι μέσα σε «κόσμο». Ύστερα με συγκατάβαση, σα να εξηγούσε σ' έναν κουτό κάτι πολύ απλό, πρόσθεσε:

162— Αυτό το παλιόδεντρο κρύβει όλη τη φατσάδα* του σπιτιού. Οι επιβάτες του τρένου απέναντι, σαν περνούν δε βλέπουν τίποτα.

Μάλιστα! Ακριβώς έτσι τα είπε.

Τώρα, τι απάντησα και τι έκανα μετά από αυτό, δεν έχει απολύτως καμιά σημασία. Ήθελα να σας διηγηθώ την ιστορία μιανού δέντρου και όχι τα δικά μου βάσανα.

Αρ. Νικολαΐδης, «Η Λεύκα»

Λ. Παπαστάθης, «Το δέντρο θαμπό»

Η.Χ. Παπαδημητρακόπουλος, «Ο οβολός»

μπόλια: μαντίλα (εδώ μτφ.).
νοματίζω: (κάποιον)· ονοματίζω(κάποιον).
αναμαλλιάρης: ο αναμαλλιασμένος· αυτός που 'χει μαλλιά ανακατεμένα (εδώ μτφ.).
Ρόντα: τοποθεσία του Καΐρου.
ΜωχάμετΆλυ: αντιβασιλιάς της Αιγύπτου (1804-1849), που το 1825 έστειλε τον Ιμπραήμ, γιανα καταστείλει την ελληνική επανάσταση.
Ράμλι: συνοικία του Καΐρου.
σουντανάς: φιστικάς.
λάμπαχ: είδοςτροπικού δέντρου.
ούγια: το περιθώριο, η άκρη του υφάσματος, εδώ μτφ. το κράσπεδοτου δρόμου.
Λούξορ: πόλη της Άνω Αιγύπτου.
τζινιέρης: μηχανικός.
κοπλιμέντο: (λ. ιταλ.)· κολακευτικόςλόγος, φιλοφροσύνη.
δικού μας: δηλ. Αιγυπτιώτη 'Ελληνα.
σουαρέ: (λ. γαλλ.), εσπερίδα, συγκέντρωση σ' ένα σπίτι τις εσπερινές ώρες για διασκέδαση.
φατσάδα: πρόσοψη.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Το διήγημα ξεχωρίζει για την διάρθρωσή του: αρχίζει με τις περιγραφές του αφηγητή για τα δέντρα, που γνώρισε και φτάνει στο δέντρο του διηγήματος. Αφού το διαβάσετε να σας απασχολήσουν και τα εξής θέματα:

Τι πετυχαίνει ο αφηγητής με την πρόταξη της περιγραφής των δέντρων που γνώρισε;
Πώς συνεχίζει; Να επισημάνετε τα βασικά σημεία της εξέλιξης του μύθου.
Νομίζετε ότι με την εναλλαγή στην αφήγηση για το δέντρο και την Κυρά κερδίζει περισσότερο το διήγημα; Γιατί;
Να χαρακτηρίσετε την Κυρά με βάση τα λόγια της, τα έργα της και τις πληροφορίες που μας δίνει ο αφηγητής.
Να χαρακτηρίσετε τον αφηγητή.
Τι υπαινίσσονται τα τελευταία λόγια του αφηγητή;

Στρατής Τσίρκας (1911-1980)

Φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα. Γεννήθηκε στο Κάιρο και πέθανε στην Αθήνα. Ασχολήθηκε με την ποίηση, τη μελέτη, την πεζογραφία και μεταφράσεις ξένων συγγραφέων. Με ιδιαίτερη όμως επιτυχία καλλιέργησε το διήγημα και κυρίως το μυθιστόρημα. Αξιοποιώντας τα διδάγματα των μεγάλων ρεαλιστών συγγραφέων, έγραψε το τρίτομο μυθιστόρημα Ακυβέρνητες Πολιτείες, που αποτελεί σημαντική τομή στην ιστορία του νεοελληνικού μυθιστορήματος, γιατί μπολιάζει αριστοτεχνικά τη ρεαλιστική γραφή με τις νεότερες τάσεις στην πεζογραφία. Το έργο του: 1) Ποιητικές συλλογές: Φελλάχοι (1937), Το Λυρικό Ταξίδι (1938), Προτελευταίος Αποχαιρετισμός και το Ισπανικό Ορατόριο (1946). 2) Διηγήματα: Αλλόκοτοι Άνθρωποι (1944), Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός (1947), Ο Ύπνος του θεριστή (1954), Νουρεντίν Μπόμπα (1957), Στον κάβο (1970), Τα Διηγήματα (1978), (περιλαμβάνονται όλες οι προηγούμενες συλλογές, εκτός από το Νουρεντίν Μπόμπα). 3) Μυθιστορήματα: Τόμ. Α, Η Λέσχη (1960), Τόμ. Β', Αριάγνη (1962), Τόμ. Γ, Η Νυχτερίδα (1965), Χαμένη Άνοιξη (1970). 4) Μελέτες: Ο Καβάφης και η Εποχή του (1958), Ο Πολιτικός Καβάφης (1971) κ.ά.

Στρατής Τσίρκας

1. Εργοβιογραφικά στοιχεία

Ο Στρατής Τσίρκας ή Γιάννης Χατζηανδρέας (1911-1980) γεννήθηκε στο Κάιρο και έζησε σε διάφορες πόλεις της Αιγύπτου μέχρι το 1963 που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Έζησε το κοσμοπολίτικο περιβάλλον του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας.

Εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα, σε βιομηχανίες βαμπακιού, αρχικά ως λογιστής και αργότερα ως διευθύνων. Το εύρος της σκέψης του επηρέασε τις πολιτικές του αντιλήψεις και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε τη ζωή και τους ανθρώπους. Για την ελεύθερη ματιά του αποκηρύχτηκε από την ορθόδοξη Αριστερά τη δεκαετία του 1960. Πέθανε στην Αθήνα το 1980.

Στα Γράμματα παρουσιάζεται πολύ νέος δημοσιεύοντας μεταφράσεις στα λαϊκά περιοδικά της Αθήνας, Οικογένεια και Μπουκέτο 1927, και παραμύθια σε αιγυπτιώτικα περιοδικά 1927 και 1928. Ανήκει στους συγγραφείς του Μεσοπολέμου. Το πρώτο βιβλίο που εκδίδεται στην Αθήνα είναι ο Νουρεντίν Μπόμπα (1957) μετά από τρεις ποιητικές συλλογές Φελλάχοι (1937), Το λυρικό ταξίδι (1938), Προτελευταίος αποχαιρετισμός, Ισπανικό Ορατόριο (1946) και τρεις συλλογές διηγημάτων Αλλόκοτοι άνθρωποι (1944), Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός (1947), Ο ύπνος του θεριστή (1954). Σημαντικοί σταθμοί στο έργο του θεωρούνται: Ο Καβάφης και η εποχή του (μελέτη), καθώς και η τριλογία Ακυβέρνητες πολιτείες [Η Λέσχη (1961), Αριάγνη (1962) και Η Νυχτερίδα (1965)]. Η Λέσχη είναι πολιτικό μυθιστόρημα και αφορά άτομα που σχεδίαζαν την πολιτική στη Μέση Ανατολή υπό συνθήκες παρανομίας, Η Χαμένη Άνοιξη (1977) με θέμα τα γεγονότα του Ιουλίου του (1965), Ο πολιτικός Καβάφης (1971). Η τριλογία καθιέρωσε τον Τσίρκα ως έναν από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς πεζογράφους. Πρόκειται για πολιτικό μυθιστόρημα το οποίο προκάλεσε ερωτηματικά στους κόλπους της Αριστεράς.

2. Η κριτική για το έργο του

«Ο Στρατής Τσίρκας δόθηκε στην αποστολή του ολόψυχα και την άσκησε με προσήλωση και με συνέπεια πάνω από τέσσερις δεκαετίες. Καρπός αυτού του αδιάπτωτου μόχθου είναι ένα έργο που απλώνεται σε πολυάριθμους τόμους και καλύπτει εκτός από το μυθιστόρημα, την ποίηση, τη διηγηματογραφία, την κριτική μελέτη, το κριτικό άρθρο, τη μετάφραση. Αλλά, αν σ' αυτό τον επιβλητικό όγκο πρώτη κορυφή υψώνεται η Τριλογία του, αναμφίβολα δεύτερη κορυφή πρέπει να λογαριάζεται η κριτική προσφορά του στην προσέγγιση του καβαφικού έργου».

(Αλ. Κοτζιάς, Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, κριτικά κείμενα,

Κέδρος, Αθήνα 1982, σελ.171)

«Στα διηγήματά του και ιδιαίτερα στην πολύ αξιόλογη νουβέλα του έδειξε σπουδαίες πεζογραφικές αρετές με θεματικό πλαίσιο τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, τη ζωή και τους κοινωνικούς αγώνες κυρίως στην Αίγυπτο, πηγή των εμπειριών του. Ο Νουρεντίν Μπόμπα π.χ. ήταν ο θρυλικός λαϊκός ηγέτης στον ξεσηκωμό των Αιγυπτίων το 1919 εναντίον των Άγγλων αποικιοκρατών. Στο έργο αυτό ο Τσίρκας με τον κοινωνικό προβληματισμό, τον ρεαλισμό, το εύρος της ματιάς, τη συνείδηση της ιστορίας, τα πολλά πρόσωπα που κινεί, την πλατιά ανάσα της αφήγησης θα έλεγε κανείς ότι δοκιμάζει τις δυνάμεις του για τη μεγάλη πορεία του στις Ακυβέρνητες Πολιτείες».

(Κ. Μπαλάσκας, Ξενάγηση στη νεοελληνική πεζογραφία,

Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, σελ.169)

«Ως μυθιστόρημα η Αριάγνη υπογραμμίζει την παρουσία ενός προικισμένου και έμπειρου συγγραφέα. Η πλούσια μυθολογική φαντασία του κ. Τσίρκα του επιτρέπει να οργανώσει μια υπόθεση που κρατάει εν εγρηγόρσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη ενώ η έντεχνη πλοκή της του δίνει συχνά την εντύπωση ότι διαβάζει «αστυνομικό» μυθιστόρημα. Δεξιοτέχνης της αφήγησης ο συγγραφέας της Αριάγνης, συμπλέκει συχνά το πρώτο με το τρίτο πρόσωπο, προβαίνει σε λογικούς διασκελισμούς, σε παρασιωπήσεις, προκαλεί αινίγματα, που θα επιλυθούν αργότερα, επιβάλλοντας στον αναγνώστη του να έχει συνεχώς τεταμένη την προσοχή του αν θέλει να διατηρήσει τον ειρμό της αφήγησης και να συλλάβει την ουσία των γεγονότων. Η τολμηρότητα αυτή του ύφους, ωστόσο, εδώ δικαιώνεται σαν υπογράμμιση διαθέσεων και καταστάσεων, ατμοσφαίρας και ψυχολογίας, περισσότερο απ' όσο συνέβαινε στη Λέσχη, που όπως το είχαμε σημειώσει όταν από αυτές εδώ τις στήλες γράφαμε για το βιβλίο, ταλαιπωρούσε συχνά μάλλον μάταια, τον αναγνώστη. Διατηρεί όμως και τώρα ακόμη στην υπερβολή της κάτι το φτιαχτό που δεν μπορεί να προσγραφεί στο ενεργητικό του βιβλίου. Μ' όλα τούτα η Αριάγνη και ως έκφραση ζωής και ως ύφος και τεχνική, παραμένει ένα αξιόλογο επίτευγμα και για τον συγγραφέα και για την πεζογραφία μας.

(Β. Βαρίκας, Κριτική για την Αριάγνη, εφ. Το Βήμα, 22. 9. 1963 (Μεταπολεμική Πεζογραφία, τ. Ζ',

Σοκόλης, σελ.326)

3. Διδακτικοί στόχοι

γ. Το Δένδρο (διήγημα από τη συλλογή Αλλόκοτοι άνθρωποι)

• Να σχολιάσουν οι μαθητές τη λειτουργία της πρωτοπρόσωπης αφήγησης και τον ρόλο του αφηγητή.

• Να κατανοήσουν τους δύο κόσμους που αναδύονται και να βρουν τα σύμβολα που τους αναδεικνύουν.

• Να διερευνήσουν τη σχέση του ήρωα με το δέντρο και να κατανοήσουν το συμβολισμό του δημιουργού.

• Να επισημάνουν το βασικό συγγραφικό εύρημα του δημιουργού και να κατανοήσουν τη σημασία του για τη συγγραφή του διηγήματος.

Ενδεικτική ερμηνευτική προσέγγιση

Το κείμενο αρχίζει μ' έναν λιτό από εκφραστική άποψη υπαινιγμό, στον οποίο περιγράφονται οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζει ο αφηγητής:

«Δάσκαλος σε μια μικρή πόλη της Άνω Αιγύπτου! Ορίζοντες κλειστοί, κουτσομπολιό, ταπεινώσεις». Καθορίζονται μέσα από τη λιτή περιγραφή, το επάγγελμα, ο χώρος, ο κοινωνικός περίγυρος και οι σκληρές συνθήκες κάτω από τις οποίες είναι υποχρεωμένος να ζει. Το δίλημμα αν θα πρέπει κανείς να υπομείνει ή να αντιδράσει, χωρίς να απαντάται από την αρχή, αφήνεται να εννοηθεί από την εξέλιξη των γεγονότων. Ο αφηγητής, ενώ στη συνέχεια εξαγγέλλει την ιστορία του δέντρου για το οποίο θα μιλήσει, διηγείται τελικά την ιστορία τριών άλλων δέντρων με τα οποία είχε επαφή σε προγενέστερο χρόνο («Μπορώ να σας νοματίσω πολλά δέντρα που αγάπησα»). Η αναδρομή επιβραδύνει την αφήγηση και αφυπνίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Η κυρίως αφήγηση αρχίζει μετά από την αναφορά στα τρία δέντρα. Παρουσιάζοντας το δέντρο που γνώρισε στην Άνω Αίγυπτο, επικεντρώνεται στα συναισθήματά του γι' αυτό, στην περιγραφή του και τη σχέση του με τους περαστικούς. Η «δράση» αρχίζει αμέσως μετά, από τη στιγμή δηλαδή που παρουσιάζεται ο δεσποτικός χαρακτήρας της «Κυράς». Η ήρεμη, από άποψη εξέλιξης, παράθεση των γεγονότων (η καθημερινή έκφραση αγάπης του αφηγητή για το δέντρο και η γιορτή που θα δώσει η κυρά για το καινούριο της σπίτι) διακόπτονται από τη δολοφονία του δέντρου. Ο υπηρέτης μπήγει ένα σίδερο στην καρδιά του και το δέντρο μαραζώνει: «Το δέντρο, με το φαρμακερό αυτό σίδερο στα σπλάχνα του θα μαράζωνε σιγά σιγά, μα σίγουρα, και μια μέρα θα έπεφτε κάτω ξερό».

Ο αφηγητής είναι ο αυτόπτης μάρτυρας, ο οποίος βασανίζεται και προσπαθεί να καταλάβει την αιτία της δολοφονίας. Ο ήρωας - αφηγητής μαθαίνει την επόμενη ακριβώς μέρα την αιτία της δόλιας πράξης. Η κυρά ήθελε να δείξει το καινούριο της σπίτι. Το δέντρο εμπόδιζε τη θέα «Αυτό το παλιόδεντρο κρύβει όλη τη φατσάδα του σπιτιού. Οι επιβάτες του τρένου απέναντι, σαν περνούν δε βλέπουν τίποτα».

Στο κείμενο του Τσίρκα συγκρούονται δύο κόσμοι. Ο ένας είναι ο κόσμος της Κυράς και ο άλλος του φτωχού δασκάλου. Η Κυρά συμβολίζει τον κόσμο των δυνατών. Αυτούς που είναι κατά κάποιο τρόπο κοινωνικά θεσμοθετημένοι να εξουσιάζουν τους αδύναμους και τους ανίσχυρους.

Ο αφηγητής - δάσκαλος συμβολίζει τους ανίσχυρους, τους υποταγμένους και τους άβουλους. Ωστόσο, αυτά που διαδραματίζονται αποτελούν το πρώτο επίπεδο. Ο Τσίρκας αφήνει να εννοηθεί κι ένα δεύτερο σιωπηρό επίπεδο, όπου καλείται τελικά ο αναγνώστης ν' αποφασίσει για τη συνέχεια.

Η ερμηνεία μπορεί να κινηθεί και σε άλλη διάσταση. Η σχέση που έχει ο ήρωας με το δέντρο είναι και η σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Την εποχή που γράφτηκε το διήγημα (1938), δεν είχαμε τόσο έντονο πρόβλημα με τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Σήμερα η αλλοτρίωση του ανθρώπου τον έχει αποξενώσει τόσο από τη φύση, όσο και από τον ίδιο του τον εαυτό.

Η διήγηση γίνεται σε πρώτο πρόσωπο κι ο αφηγητής συμμετέχει άμεσα στη δράση. Πρόκειται για ομοδιηγητικό αφηγητή.

Παράλληλο κείμενο

* Μπορεί να δοθεί ως παράλληλο κείμενο «Το φύλλο» του Βασίλη Βασιλικού (Κ.Ν.Λ. σελ.331), για να προβληθεί η συμβολική χρήση του φυτού στα δύο κείμενα.

Συμπληρωματικές ερωτήσεις - Δραστηριότητες

• Με ποια στοιχεία προωθείται η δράση στο διήγημα;

• Ν' αναδειχθούν με κειμενικά στοιχεία οι δύο κόσμοι που συγκρούονται στο έργο.

• Ποια είναι η λειτουργία των αφηγηματικών σιωπών;

• Να γράψουν οι μαθητές μια δική τους παρόμοια ιστορία. • Να καταγράψουν την αρχιτεκτονική δομή της αφήγησης και να συγκεντρώσουν τα στοιχεία της δράσης.

4. Ενδεικτική Βιβλιογραφία

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΟΥ Β.- ΚΑΠΛΑΝΗ Β.- ΧΟΝΤΟΛΙΔΟΥ Ε. επιμ., Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Τυπωθήτω, Αθήνα, 2000.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΤΣΙΡΚΑ, Διαβάζω, 171, Αθήνα, 1987.

ΚΟΤΖΙΑΣ Α., Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, Κριτικά Κείμενα, Κέδρος, Αθήνα, 1982.

ΜΗΛΙΩΝΗΣ Χ., Με το νήμα της Αριάγνης, Σοκόλης, Αθήνα, 1991.

ΠΑΓΑΝΟΣ Γ., Η νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη, τ. β', Κώδικας, Αθήνα, 1993.

ΠΡΟΚΟΠΑΚΗ Χ., Η κριτική της αριστεράς και η «Τριλογία», Πολίτης, 32, 1980, σελ. 57 - 60.

SCHOLES R., Στοιχεία της Πεζογραφίας, μτφρ. Αριστέα Παρίση, Κωνσταντινίδη, Αθήνα, 1985.

ΣΠΑΝΟΣ Γ., Η Διδακτική Μεθοδολογία του Ποιήματος, Αθήνα, 2002.

ΤΣΙΡΚΑΣ Σ., «Ακυβέρνητες Πολιτείες- μια περιπλάνηση», Η Λέξη, 25, 1983.

ΦΡΥΔΑΚΗ Ε., Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, Κριτική, Αθήνα, 2003.

Στρατής Τσίρκας (1911-1980)
Βιβλιοnet
ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
στις Ψηφίδες, Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
ΠΟ.Θ.Ε.Γ.
Εκπομπή ΕΠΟΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ
Εκπομπή ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ: Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ, Η ΖΩΗ ΤΟΥ
Εκπομπή ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ