Ψηφιδωτό (βοτσαλωτό δάπεδο) με παράσταση της Αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα, 8,48X2,84μ., περίπου 320 π.Χ.
© Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας
«Ο πίνακας με την παράσταση της αρπαγής της Ελένης έχει ασυνήθιστα μεγάλες διαστάσεις 8,48 μέτρα μήκος και 2,84 μέτρα πλάτος. Η παράσταση πλαισιώνεται από ένα σύνθετο μαίανδρο και περιβάλλεται από μία ζώνη φολιδωτού κοσμήματος.
Το ψηφιδωτό βρέθηκε κατεστραμμένο σε πολλά μέρη. Αλλά η μεγαλύτερη φθορά υπάρχει στο σημαντικότερο τμήμα της παράστασης, στο σύμπλεγμα του Θησέα και της Ελένης. Οι μορφές επιγράφονται. Ο ηνίοχος, ο Φόρβας, οδηγεί ένα ωραίο τέθριππο άρμα, στο οποίο ετοιμάζεται να επιβιβαστεί ο Θησέας κρατώντας την Ελένη σφιχτά στην αγκαλιά του. Μάταια η Ελένη καλεί σε βοήθεια τη Δηιάνειρα, που απομακρύνεται έντρομη στην αντίθετη κατεύθυνση
Παρά τη φθορά το σχήμα του συμπλέγματος του Θησέα και της Ελένης διαγράφεται σαφές. Ο Θησέας εικονίζεται σε μεγάλο διασκελισμό. Το δεξιό πόδι λυγισμένο, το αριστερό τεντωμένο, το δεξιό χέρι εκτεινόμενο προς το άρμα και η κεφαλή στραμμένη προς την Ελένη. Το ιμάτιό του, εξαιτίας της ορμητικής κίνησης του σώματος ανεμίζεται σε πλούσιες κυματιστές πτυχές ανάμεσα στο κεφάλι και το δεξιό χέρι και ανάμεσα στο δεξιό χέρι και το δεξιό πόδι. Από το ωραίο νεανικό του πρόσωπο έχει απομείνει μόνο το μέτωπο και ο αριστερός οφθαλμός· συγκεκριμένα το μολυβένιο πλαίσιο του κανθού, στο οποίο ήταν τοποθετημένη μία μεγάλη ψηφίδα από ημιπολύτιμη πιθανόν ύλη που εικόνιζε το μάτι. Η κοντή πυρρόξανθη κόμη ανεμίζεται σε κυματιστούς βοστρύχους και αποδίδεται με κόκκινες και κίτρινες ψηφίδες. Λεπτές ταινίες από ψημένο πηλό αποδίδουν τη διαγράμμιση - φωτοσκίαση της κόμης. Η Ελένη εικονίζεται ως έφηβη, γυμνή, με το ιμάτιο να ανεμίζεται σε πλούσιες πτυχώσεις έντονα φωτοσκιασμένες, ανάμεσα στο αριστερό χέρι και το δεξιό πόδι. Το σώμα της περιστρέφεται κυκλικά γύρω από τον άξονά του, καθώς στρέφεται το κάτω σώμα προς τον Θησέα και το πάνω και η κεφαλή προς τη Δηιάνειρα. Σώζεται το μεγαλύτερο τμήμα του προσώπου, αλλά λείπει η χρωματιστή ψηφίδα του ματιού. Η κοντή ξανθή κόμη της αποδίδεται παρόμοια με του Θησέα. Με κίτρινες ψηφίδες αποδίδονται τα βραχιόλια που στολίζουν τους καρπούς των χεριών της. Αξιοσημείωτο είναι ότι η απόδοση του όγκου του σώματος του Θησέα και της Ελένης είναι όμοια. Η σάρκα αποδίδεται λευκή με λευκές ψηφίδες και τονίζεται με φωτοσκίαση με γκρίζες ψηφίδες.
Η Δηιάνειρα απομακρύνεται έντρομοι από τον τόπο του δράματος, στρέφοντας το κεφάλι προς την Ελένη και χειρονομώντας απεγνωσμένα με το εκτεινόμενο δεξιό χέρι. Εικονίζεται κατά μέτωπο και μεγάλο διασκελισμό (δεξιό πόδι τεντωμένο, αριστερό λυγισμένο). Φοράει ένα χοντρό ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο τον πάνω κορμό και ανεμίζει με πλούσιες πτυχές, έντονα φωτοσκιασμένες, πτυχές που μοιάζουν με λουλούδια, πάνω από τα πόδια. Το σώμα λευκό με λευκές ψηφίδες και φωτοσκιασμένο με γκρίζες ψηφίδες. Το πρόσωπο, όπου έχει αποτυπωθεί ο φόβος, σώζεται στο μεγαλύτερο μέρος του. Η ξανθή μακριά κόμη ανεμίζει σε κυματιστούς πλοκάμους και αποδίδεται όμοια με της Ελένης. Μια κόκκινη ταινία στολίζει την κόμη.
Το μεγαλύτερο τμήμα του πίνακα κατέχει η εικόνα του εντυπωσιακού τεθρίππου, που εικονίζεται σε ορμητική κίνηση κατά τρία τέταρτα. Ο ηνίοχος Φόρβας, κρατώντας γερά τα ηνία των αλόγων, στρέφει το κεφάλι του προς τον Θησέα και τον περιμένει. Η εικόνα του πρώτου αλόγου έχει υποστεί τη μεγαλύτερη φθορά, ενώ το υπόλοιπο τέθριππο και ο ηνίοχος σώζονται σε καλή κατάσταση. Το κεφάλι του δεύτερου καθώς και του τέταρτου αλόγου εικονίζονται κατά τρία τέταρτα ενώ του τρίτου και πιθανότατα του πρώτου αλόγου από τα πλάγια. Τα στιβαρά σώματα των αλόγων εικονίζονται λευκά με λευκές ψηφίδες και έντονα φωτοσκιασμένα με γκρίζες ψηφίδες. Οι χαίτες και των τεσσάρων αλόγων είναι ξανθές, με κίτρινες ψηφίδες, ποικιλμένες με διαγραμμίσεις από μαύρες ψηφίδες. Οι μακριές ουρές των αλόγων είναι επίσης ξανθές και ενδιάμεσα έχουν άσπρες τρίχες. Ο δίφρος και τα ηνία έχουν κόκκινο χρώμα, το άρμα και οι τροχοί κίτρινο. Ο Φόρβας φοράει τον συνηθισμένο μακρύ αχειρίδωτο χιτώνα των ηνιόχων που ανεμίζει πίσω και κάτω σε βαθύσκιωτες, καμπύλες πτυχές. Το γεροδεμένο του σώμα αποδίδεται λευκό με έντονη φωτοσκίαση. Το ωραίο νεανικό κεφάλι είναι το μόνο που σώζεται σε καλή κατάσταση. Λείπουν μόνο οι λίθοι των οφθαλμών. Τα χείλη είναι κόκκινα και η κόμη κοντή και ξανθή παρόμοια με του Θησέα.
Το τοπίο στο οποίο διαδραματίζεται η σκηνή της αρπαγής της Ελένης δηλώνεται με την παράσταση γκριζόασπρων εξαρμάτων του εδάφους, πάνω στο οποίο πατούν οι μορφές. Το υπόλοιπο πεδίο του ψηφιδωτού είναι μαύρο. Και οι επιγραφές που συνοδεύουν κάθε μορφή είναι με άσπρα γράμματα.
Οι επιγραφές που συνοδεύουν τις μορφές δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για το θέμα της παράστασης, δημιουργούν όμως επιμέρους θεματολογικά προβλήματα. Ο μύθος της αρπαγής της Ελένης από τον Θησέα εικονίζεται σχετικά σπάνια στην αγγειογραφία. Όταν απεικονίζεται ο ηνίοχος του τεθρίππου δεν είναι ποτέ ο Φόρβας αλλά ο Πειρίθους. Και η Δηιάνειρα, ένα όνομα αποκλειστικότητα της συζύγου του Ηρακλή, δε σχετίζεται με τον μύθο αυτό ούτε στη γραπτή ούτε στην εικονιστική παράδοση. Η διερεύνηση των προβλημάτων αυτών σχετίζεται άμεσα με τη σύνθεση της παράστασης.
Η σύνθεση της παράστασης της αρπαγής της Ελένης παρουσιάζει ένα βασικό πρόβλημα. Ο τύπος της Δηιάνειρας δεν εναρμονίζεται με την άλλη σύνθεση. Η τραγική έκφραση και χειρονομία της Δηιάνειρας είναι στοιχεία ασυνήθιστα σε παραστάσεις αρπαγής. [...] Ένα άλλο πρόβλημα είναι η ενδυμασία της Δηιάνειρας. Φοράει ένα ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο τον επάνω κορμό. Παρόμοια είναι ντυμένη η Λαοδάμεια του μαρμάρινου πίνακα της Νεάπολης.» […] Από τα παραπάνω στοιχεία μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Δηιάνειρα του ψηφιδωτού και η Λαοδάμεια του πίνακα μνημονεύουν το ίδιο ζωγραφικό πρότυπο του 2ου μισού του 4ου αι. π.Χ.
© Patrick Denker, flickr
Ο ηνίοχος Φόρβας, © Χ. Μακαρόνας - Ε. Γιούρη
Ο Θησέας και η Ελένη © Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, Ίδρυμα Λάτση
Η Δηιάνειρα © Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, Ίδρυμα Λάτση
Το κείμενο αντιγράφτηκε από το βιβλίο των Χ. Μακαρόνα - Ε. Γιούρη Οι οικίες Αρπαγής της Ελένης και Διονύσου της Πέλλας, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα, 1989