Ο Τήλεφος ήταν γιος του Ηρακλή και της Αύγης, κόρης του βασιλιά της Τεγέας Αλεού και της Νέαιρας. Ο Ηρακλής αποπλάνησε την κόρη, αγνοώντας ίσως την ταυτότητά της, και εκείνη έκρυψε το βρέφος που γέννησε στο τέμενος της Αθηνάς, όπου ήταν ιέρεια. Η θεά θύμωσε για την ιερόσυλη πράξη και έριξε λιμό στην πόλη –η γη δεν έδινε καρπούς. Χρησμοί φανέρωναν στον Αλεό ότι μέσα στο τέμενος της Αθηνάς υπήρχε κάτι το ασεβές, εκείνος ανακάλυψε το μωρό και παρέδωσε την Αύγη στον Ναύπλιο, τον γιο του Ποσειδώνα, να την πνίξει. Αυτός τη λυπήθηκε και την πούλησε σε εμπόρους από την Καρία, κι εκείνοι με τη σειρά τους στον Τεύθραντα, τον βασιλιά της Μυσίας, που ήταν άκληρος. Εκεί μεγάλωσε ο Τήλεφος, ενώ τη μόρφωσή του την έλαβε στην Τροία, στην αυλή του Πριάμου, όπου τον έστειλε ο θετός του πατέρας — ὁ δὲ Τεύθρας ἄπαις ὢν τὴν μὲν Αὔγην γυναῖκα ποιεῖται, τὸν δὲ παῖδα αὐτῆς ἐπονομάσας Τήλεφον τίθεται υἱὸν ἑαυτοῦ, δίδωσί τε Πριάμῳ αὐτὸν εἰς τὸ Ἴλιον παιδεῦσαι (Αλκιδ. Απ. 16.16.4-6). Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Αλεός έβαλε την κόρη του και το παιδί της σε κιβωτό και η θάλασσα τους ξέβρασε στη Μυσία, στις εκβολές του Κάικου ποταμού, όπου τους βρήκε ο Τεύθραντας. Άλλη παραλλαγή χωρίζει τη μάνα από το παιδί. Όταν ο Ναύπλιος παρέλαβε την έγκυο Αύγη, αλλά εκείνη γέννησε στον δρόμο για τη θάλασσα, συγκεκριμένα στο βουνό Παρθένιο, κοντά στον ναό της Ειλείθυιας, της θεάς του τοκετού και των επίτοκων. Και τη μεν μάνα την εξέθεσε στη θάλασσα, το δε νεογέννητο στο βουνό. Το εγκαταλελειμμένο βρέφος επιβίωσε χάσε σε μια ελαφίνα που το θήλασε, γι’ αυτό και το είπαν Τήλεφο. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9] Ανατράφηκε από τους βουκόλους του βασιλιά Κόρυθου και στη συνέχεια από τον ίδιο τον βασιλιά στον οποίο δόθηκε ως δώρο. Όταν ήρθε η ώρα ο Τήλεφος να ζητήσει τους γονείς του, ο νέος πήγε στους Δελφούς και έμαθε από τον θεό την ταυτότητά τους.
Η τιμωρητική μανία του Αλεού απέναντι στην Αύγη και το παιδί της οφείλεται, σύμφωνα με ορισμένες πηγές, σε χρησμό που είχε πάρει ο βασιλιάς ότι ένας απόγονος της κόρης του θα σκότωνε τους γιους του. Γι’ αυτό και την έκανε ισόβια ιέρεια της Αθηνάς και την απείλησε με θάνατο σε περίπτωση που πήγαινε με κάποιον άνδρα. Ωστόσο, σύμφωνα με μαρτυρία που έρχεται μόνο από έναν μυθογράφο, τον Υγίνο (244.2), ο Τήλεφος άθελά του σκότωσε στην Τεγέα τους δυο αδελφούς της μητέρας του, χωρίς να είναι βέβαιο αν πρόκειται για τους αδελφούς της μητέρας του Κηφέα και Λυκούργο ή για κάποιον Ιππόθοο, γιο της γιαγιάς του Νέαιρας, όχι όμως και του παππού του (Υγ. 243.4). Σε αυτή την εκδοχή, το μαντείο ορίζει ως τιμωρία την εξορία του Τήλεφου από την Αρκαδία και τη μετάβασή του στη Μυσία για να καθαρθεί από τον Τεύθραντα· προϋπόθεση για τον καθαρμό του ήταν η απόλυτη σιωπή σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του.
Στη Μυσία. Γάμοι και αναγνωρισμός
Ο Τεύθραντας δέχθηκε καλά τον Τήλεφο και, επειδή ο βασιλιάς δεν είχε αρσενικά παιδιά, τον έκανε θετό του γιο, τον πάντρεψε με την κόρη του Αργιόπη και τον όρισε διάδοχό του στον θρόνο (Απολλόδ. 3.9). Άλλες πηγές (Υγ. 99.2, 100) παραδίδουν μια διαδικασία αναγνωρισμού του Τήλεφου με τη μητέρα του Αύγη. Συγκεκριμένα: Όταν ο Αργοναύτης Ίδας, ο γιος του Αφαρέα, διεκδίκησε το βασίλειο της Μυσίας, ο βασιλιάς ζήτησε τη βοήθεια του Τήλεφου, που μόλις είχε φτάσει στη χώρα μαζί με τον ωραίο Παρθενοπαίο, δίνοντάς του για αντάλλαγμα τη θετή του κόρη Αύγη και τον θρόνο. Τη νύχτα του γάμου, η Αύγη, έχοντας αποφασίσει μην ξαναπλαγιάσει με άλλον άνδρα, μπήκε στη νυφική κάμαρα κρατώντας ξίφος και αποφασισμένη να σκοτώσει τον γαμπρό που της είχε επιβάλει ο θετός της πατέρας. Φίδι σταλμένο από τους θεούς, ή ο ίδιος ο Ηρακλής, μπήκε ανάμεσα στους νεόνυμφους και θεϊκή έμπνευση οδήγησε στον αναγνωρισμό και στην αποφυγή της αιμομιξίας. Μητέρα και γιος επέστρεψαν στην Αρκαδία ή παρέμειναν στη Μυσία, όπου ο Τήλεφος έγινε βασιλιάς.
Στα χρόνια της βασιλείας του Τήλεφου ξεκίνησε και η εκστρατεία των Ελλήνων εναντίον της Τροίας. Μη ξέροντας πού βρίσκεται η Τροία, προσάραξαν στη Μυσία αντί για την Τρωάδα. Βλέποντας ο Τήλεφος τους Έλληνες να λεηλατούν τη χώρα, όπλισε τον λαό του και καταδίωξαν τους εισβολείς μέχρι τη θάλασσα. Ο ίδιος πολέμησε γενναία και σκότωσε πολλούς, ανάμεσά τους και τον Θέρσανδρο, τον γιο του Πολυνείκη, αλλά φοβήθηκε μπροστά στην ορμή του Αχιλλέα. Οπισθοχωρώντας μπλέχτηκε στα κλαδιά ενός αμπελιού και έπεσε, τον πρόλαβε ο Αχιλλέας και τον πλήγωσε με το δόρυ που είχε από τον Κένταυρο Χείρωνα. Λέγεται μάλιστα ότι ο ίδιος ο θεός Διόνυσος έμπλεξε το κλήμα στα πόδια του Τήλεφου, για να ευχαριστήσει τον Αγαμέμνονα για τις θυσίες που του προσέφερε, ώστε ο Τήλεφος να πέσει και να μην σκοτώσει άλλους Αχαιούς. Ο Φιλόστρατος αναφέρει ότι δίπλα στον Τήλεφο πολεμούσε και η γυναίκα του, η πανέμορφη, πιο όμορφη και από την Ελένη, Ιερά, μαζί με άλλες γυναίκες από τη Μυσία, έφιππες όπως οι Αμαζόνες, και ότι αυτή σκοτώθηκε από τον Νιρέα, δεύτερο σε ομορφιά πολεμιστή μετά τον Αχιλλέα, όχι όμως τόσο γενναίο —Μυσαὶ γυναῖκες ἀφ᾽ ἵππων συνεμάχοντο τοῖς ἀνδράσιν, ὥσπερ Ἀμαζόνες, καὶ ἦρχε τῆς ἵππου ταύτης Ἱερὰ γυνὴ Τηλέφου (Ηρ. 690.37-691.1). Η ομορφιά της έθετε σε κίνδυνο το νεκρό κορμί της, γι’ αυτό και οι πρεσβύτεροι έδωσαν εντολή στους νέους να μην έστω και διανοηθούν να το αγγίξουν —καὶ πεσούσῃ λέγονται καὶ παρακελεύσασθαι πρεσβύτεροι νέοις μὴ σκυλεύειν Ἱεράν, μηδὲ προσάπτεσθαι κειμένης (ό.π. 691.16-19). Όπως και να έχει, ο Τήλεφος σκοτώθηκε στη μάχη από τον Αχιλλέα, αν και η πιο διάσημη και επικρατέστερη εκδοχή του μύθου είναι ότι επιβίωσε, όμως η πληγή στον μηρό του δεν έκλεινε. Και καθώς το μαντείο του Απόλλωνα στη Λυκία χρησμοδότησε ότι η ίαση θα ερχόταν από αυτόν που τον είχε χτυπήσει, ο Τήλεφος πήρε τον δρόμο για την Ελλάδα, όπου είχαν ήδη επιστρέψει οι Αχαιοί και στο Άργος ζήτησε από τον Αχιλλέα να τον γιατρέψει με αντάλλαγμα να τους δείξει τον δρόμο για την Τροία. Τότε ο Αχιλλέας έξυσε λίγη σκουριά από το δόρυ του και επάλειψε με αυτήν την πληγή, μπορεί να ακούμπησε επάνω και κάποιο βότανο, και η πληγή έκλεισε. Από την πλευρά του ο Τήλεφος κράτησε τον λόγο του, ενώ ο Κάλχαντας, με τη μαντική του ικανότητα, επιβεβαίωσε τις πληροφορίες του.
Το επεισόδιο αξιοποίησαν δραματουργικά οι τραγικοί ποιητές, κυρίως ο Ευριπίδης στην ομώνυμη τραγωδία που παραστάθηκε το 438 π.Χ. Ο Τήλεφος, ντυμένος με κουρέλια για να μοιάζει με ζητιάνο, πήρε τον δρόμο για την Ελλάδα, εγχείρημα παρακινδυνευμένο, γιατί, για ευνόητους λόγους, ήταν μισητός στους Έλληνες, αν και Έλληνας ο ίδιος. Πρώτος του σταθμός ήταν το Άργος, όπου έπεισε την Κλυταιμνήστρα να πείσει τους Έλληνες να τον δεχτούν για να τους υπηρετήσει όπως εκείνοι ήθελαν. Από την ανυποψίαστη ή και υποψιασμένη για την ταυτότητά του βασίλισσα πήρε πληροφορίες για τα σχέδια των Αχαιών, οι οποίοι επρόκειτο να αποφασίσουν για το αν θα επιχειρήσουν δεύτερη εκστρατεία εναντίον των Τρώων. Κάποιοι ήταν διστακτικοί για το νέο εγχείρημα, ανάμεσά τους και ο Αγαμέμνονας, είτε γιατί δεν ήξεραν πού ακριβώς ήταν η Τροία είτε γιατί ήταν υπόθεση του Μενέλαου αποκλειστικά. Σε αυτό το τελευταίο επιχείρημα ο Μενέλαος αντέτεινε ότι οι βάρβαροι με αυτόν τον τρόπο καθιστούσαν τους Έλληνες δούλους. Προσποιούμενος τον φτωχό ναυτικό, ο Τήλεφος μίλησε στη συνέλευση εκφράζοντας καταρχάς τη δυσαρέσκειά του για τον βασιλιά της Μυσίας, δηλαδή τον εαυτό του, κυρίως όμως τους ανθρώπους του, γιατί του είχαν πάρει τη βάρκα του και τον είχαν πληγώσει στο χέρι. Εκθείασε όμως τις πράξεις του Τήλεφου, υπογραμμίζοντας ότι το κίνητρό του ήταν η υπεράσπιση της πατρίδας του. Με αυτόν τον λόγο επιδίωξε ο Τήλεφος να γίνει συμπαθής στους Έλληνες, μια και μοιράζονταν την αντιπάθειά τους για τους Μυσούς, αλλά και να προετοιμάσει την αποκάλυψή του. Όμως ο Οδυσσέας υποψιάστηκε την ταυτότητά του και, επειδή οι Έλληνες κινήθηκαν απειλητικά εναντίον του, ο Τήλεφος, καθ’ υπόδειξη της Κλυταιμνήστρας, άρπαξε τον μικρό Ορέστη ως όμηρο και προσέπεσε ικέτης στον βωμό, προκειμένου να πείσει τους Αχαιούς να του γιατρέψουν την παλιά πληγή από το δόρυ του Αχιλλέα. Με υπόδειξη της βασίλισσας, που υποτίθεται ότι ανησυχούσε για τη ζωή του παιδιού της, ο Τήλεφος συμφιλιώθηκε με τους Αχαιούς τονίζοντας και την αρκαδική καταγωγή του. Εξάλλου, οι θεοί είχαν χρησμοδοτήσει ότι μόνο ο Τήλεφος θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην Τροία. Ωστόσο, νέο πρόβλημα προέκυψε: η άρνηση του νεοαφιχθέντος Αχιλλέα να γιατρέψει τον Τήλεφο, γιατί, είπε, δεν ήταν γιατρός. Ο Οδυσσέας πάλι έδωσε τη λύση στο ζήτημα, λέγοντας ότι δεν ήταν ο Αχιλλέας που τραυμάτισε τον Τήλεφο αλλά το δόρυ του, επομένως αυτό θα τον γιάτρευε. Έξυσε τη σκουριά από τη λόγχη, την πασπάλισε στην πληγή και αυτή έκλεισε αμέσως. [Εικ. 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19]
Ανάμεσα στην παλιά και τη νέα πατρίδα. Διπλωματία
Οι Έλληνες ζήτησαν από τον Τήλεφο να πάρει μέρος στην εκστρατεία μαζί τους, όμως ο Τήλεφος επικαλέστηκε το γεγονός ότι ήταν παντρεμένος με τη Λαοδίκη, κόρη του Πρίαμου, και ότι δεν θα μπορούσε να πολεμήσει συγγενή. Υποσχέθηκε όμως να μην εμπλακεί στον πόλεμο η Μυσία και να τους δείξει τον δρόμο προς την Τροία. Τότε μόνο τον άφησαν να γυρίσει στην πατρίδα του.
Ο διάδοχός του Ευρύπυλος καταπάτησε την υπόσχεση του νεκρού από χρόνια πατέρα του για ουδετερότητα της Μυσίας, πολέμησε στο πλευρό του Πρίαμου και του δόθηκε η ευκαιρία να σκοτώσει αυτόν που σκότωσε την Ιερά, γυναίκα του πατέρα του αλλά όχι μητέρα του, τον Νιρέα. Σκοτώθηκε αργότερα από τον Νεοπτόλεμο, τον γιο του Αχιλλέα.
Ο Υγίνος σημειώνει ότι σύζυγος του Τήλεφου ήταν η κόρη του Πριάμου Λαοδίκη (101.5), όμως άλλοι του δίνουν για σύζυγο την αδελφή του Τρώα βασιλιά, την Αστυόχη, από την οποία απέκτησε τον διάδοχο Ευρύπυλο (Κόιν. Σ. 6.120 κ.ε. και Σχ. στον Όμ., Οδ. λ. 520). Τάρχωνας και Τυρσηνός είναι δυο γιοι που απέκτησε από την Ιερά, ενώ στα παιδιά του συγκαταλέγονται η Ρώμη και ο Κυπάρισσος ή και ο Λατίνος –σε αυτή την περίπτωση είναι βασιλιάς της Ιταλίας.
Ο Τήλεφος στην τέχνη. Απόδοση τιμών
Η ιστορία του Τήλεφου, της μεταμφίεσης, της αποκάλυψης της ταυτότητας και της ικεσίας με όμηρο τον Ορέστη διαμορφώθηκε έτσι κυρίως από τον Ευριπίδη στην ομώνυμη τραγωδία που παραστάθηκε το 438 π.Χ. προκαλώντας πολλές αντιδράσεις για τη μεταμφίεση ενός ηρωικού βασιλιά σε ζητιάνο. Αλλά και ο Αισχύλος έγραψε ομώνυμη τραγωδία και αξιοποίησε και αυτός το θέμα της ικεσίας. Το θέμα της αναγνώρισης του Τήλεφου και της Αύγης μπορεί να ήταν το θέμα της τραγωδίας Μυσοί του Σοφοκλή. Ο Πλίνιος μνημονεύει πίνακα με τον Αχιλλέα να ξύνει το δόρυ του πάνω στην πληγή του Τήλεφου (34.152-3) και ο Παυσανίας ναό του Τήλεφου στην Πέργαμο, πάνω από τον Κάικο ποταμό (5.13.3) και έργα με σκηνές από τον μύθο του στον νεότερο ναό της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα (παριστάνεται να πολεμά τον Αχιλλέα) και στον Ελικώνα, όπου ως μωρό έπινε το γάλα της ελαφίνας. Η φράση τηλέφειον τραῦμα ή Τηλέφου τραῦμα δήλωνε την αγιάτρευτη σωματική ή ψυχική πληγή (Πλούτ. Ηθ. 46F-47A, Σούδ.).
Η ιστορία του Τήλεφου έχει παρασταθεί σε μια από τις πρώτες αφηγηματικές παραστάσεις της αρχαιοελληνικής τέχνης, στον βωμό του Δία στην Πέργαμο, στη Ζωφόρο του Τήλεφου. [Εικ. 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42]
Σχετικά λήμματα
ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑΣ
,
ΑΣΤΥΟΧΗ, ΑΥΓΗ,
ΗΡΑΚΛΗΣ,
ΚΑΪΚΟΣ, ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ, ΚΥΠΑΡΙΣΣΟΣ,
ΛΑΟΔΙΚΗ,
ΜΕΝΕΛΑΟΣ, ΟΡΕΣΤΗΣ,
ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ,
ΠΡΙΑΜΟΣ, ΤΥΡΣΗΝΟΣ ή ΤΥΡΡΗΝΟΣ