Οι λέξεις και οι σημασία τους

 

Στον καθημερινό μας λόγο, προφορικό ή γραπτό, για να επικοινωνήσουμε μεταξύ μας χρησιμοποιούμε λέξεις.

Οι λέξεις αυτές έχουν στη συγκεκριμένη περίπτωση που τις χρησιμοποιούμε κάποια σημασία, την οποία αντιλαμβάνεται ο συνομιλητής μας. Ας δούμε ένα παράδειγμα:

– Άφησα το βιβλίο σου πάνω στο γραφείο.

Στο παραπάνω παράδειγμα με τη λέξη γραφείο εννοούμε το ειδικό τραπέζι επάνω στο οποίο κάνουμε κάποια γραφική εργασία.

 

Όμως στα παραδείγματα:

– Mετά το γεύμα αποσύρεται στο γραφείο του.

– Tα γραφεία της εταιρείας θα παραμείνουν κλειστά.

– Το πρώτο γραφείο του Στρατού ασχολείται κυρίως με θέματα του προσωπικού.

– Όλο το γραφείο ήρθε στον γάμο μας.

 

η λέξη γραφείο έχει διάφορες σημασίες και σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει το ειδικό τραπέζι επάνω στο οποίο κάνουμε κάποια γραφική εργασία.

 

Καταλαβαίνουμε έτσι, ότι μια λέξη δεν έχει μόνο μια σημασία, αλλά πολλές. Τις σημασίες αυτές τις βρίσκουμε συγκεντρωμένες στα λεξικά, έντυπα ή ηλεκτρονικά.

 

 

Ταυτόσημα ή ταυτόσημες λέξεις

 

Τι είναι οι ταυτόσημες λέξεις; Την απάντηση θα τη βρούμε αν σκεφτούμε το εξής ερώτημα: υπάρχουν λέξεις που να έχουν την ίδια απολύτως σημασία;

Η απάντηση είναι ναι, μόνο που αυτές οι λέξεις είναι πολύ λίγες μέσα στο σύνολο των λέξεων μιας γλώσσας. Κι αυτό συμβαίνει για τον απλούστατο λόγο ότι μια γλώσσα δεν έχει ανάγκη να έχει δυο λέξεις με την ίδια ακριβώς χρήση.

 

Πώς προέκυψαν οι ταυτόσημες λέξεις;

Οι ταυτόσημες λέξεις της γλώσσας προέρχονται κυρίως από διαφορετικές διαλέκτους, δηλ. από τον τρόπο που μιλάνε σε διαφορετικές περιοχές, την ίδια γλώσσα π.χ. ποντιακά, κυπριακά. Ας δούμε μερικές ταυτόσημες λέξεις:

γιαγιά - νόνα - κυρούλα - βάβω - μανά - νενέ

καλαμπόκι - αραποσίτι

αχλάδι - απίδι

γαλοπούλα - γάλος - διάνος - κούρκος

αίγα - γίδα - κατσίκα - γκιόσα

τριζόνι - γρύλος

καταγής - χάμω

μελισσουργός - μελισσοφάγος

όρνιθα - κότα

ορνιθώνας - κοτέτσι

στέγη - σκεπή

φλαμούρι - τίλιο

βότσαλο - λιλάδι

παντζάρια - κοκκινογούλια

 

Υπάρχουν λέξεις που αποτελούν γλωσσική εξέλιξη: αιξ: (αρχαία ελληνικά) αίγα (κρητικά) - γίδα (μεσαιωνικά ελληνικά από το αιγίδιον)

Υπάρχουν επίσης λέξεις που αποτελούν δάνεια (δηλ. έχουν έρθει στη γλώσσα μας από ξένες γλώσσες), π.χ.

κατσίκα (μεσαιωνικά ελληνικά με πιθανή προέλευση το αλβανικό kats ή το τουρκικό Keçik)

γκιόσα (μεσαιωνικά ελληνικά με πιθανή προέλευση το αλβανικό giosa ή το σλαβικό kotje)

 

ή και πολύ πρόσφατες δάνεις λέξεις όπως:

κομπιούτερ, έιρ κοντίσιον που σταδιακά βρέθηκαν να έχουν δίπλα τους και τις αντίστοιχες νεόπλαστες ελληνικές λέξεις που έχουν ακριβώς την ίδια σημασία: κομπιούτερ - υπολογιστής, έιρ κοντίσιον - κλιματιστικό.

 

ΠΡΟΣΟΧΗ

Υπάρχουν περιπτώσεις που κάποιες λέξεις ενώ φαίνονται στην κοινή ως ταυτόσημες (π.χ. παντζάρια - κοκκινογούλια) σε μερικά μέρη να έχουν διαφορετική σημασία, δηλ. να μην είναι ταυτόσημες αλλά συνώνυμες (ή και το ανάποδο). Έτσι, σε μερικά μέρη τα παντζάρια είναι διαφορετικά από τα κοκκινογούλια. (Με τη λέξη παντζάρια εννοούν το φυτό που τρώγονται και τα φύλλα και η ρίζα, ενώ με τα κοκκινογούλια το φυτό που τρώγονται μόνο τα φύλλα και όχι η ρίζα.) Το ίδιο συμβαίνει και με την κατσίκα και τη γκιόσα. Η γκιόσα για τους τσοπάνους είναι μια συγκεκριμένη κατσίκα, αυτή δηλ. με μαύρη ράχη και μαύρα πλευρά, άσπρη κοιλιά και άσπρες γραμμές στο πρόσωπο ή κατσίκα μεγάλης ηλικίας που δεν γεννά πλέον.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Ταυτόσημες είναι οι λίγες λέξεις σε μια γλώσσα που έχουν την ίδια ακριβώς σημασία.

 

 

Συνώνυμα ή συνώνυμες λέξεις

 

Τι είναι τα συνώνυμα ή οι συνώνυμες λέξεις;

Συνώνυμα ή συνώνυμες λέξεις είναι οι λέξεις που έχουν την ίδια περίπου σημασία, π.χ.

1. ραβδί - μπαστούνι - πατερίτσα - βέργα

2. πέτρα - βότσαλο - χαλίκι - τρόχαλο - κροκάλα

3. βλέπω - κοιτάζω - αγναντεύω - παρατηρώ

4. ακούω - αφουγκράζομαι

5. γενναίος - θαρραλέος - ανδρείος

 

Στα παραπάνω παραδείγμα οι συνώνυμες λέξεις ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία: ουσιαστικά (1, 2), ρήματα (3, 4), επίθετα (5). Υπάρχουν όμως και συνώνυμες λέξεις που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες ή και σε ολόκληρες φράσεις. Ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα.

α. διαφορετικές κατηγορίες

ψηλός (επίθετο) - λέλεκας (ουσιαστικό)

κοντός (επίθετο) - τάπα (ουσιαστικό)

β. ολόκληρες φράσεις:

λιγνός - πετσί και κόκαλο - μετριούνται οι πλευρές του - να τον φυσήξεις πέφτει

 

Ποια είναι η χρησιμότητα των συνωνύμων;

Γράφει ο Τριανταφυλλίδης στη Νεοελληνική Γραμματική (Δημοτικής): «Τα συνώνυμα είναι μεγάλος πλούτος για μια γλώσσα. Με τη μελέτη τους πλουτίζεται η ατομική γλώσσα, διευρύνεται το μυαλό και βαθαίνει η μόρφωση. Γι' αυτό είναι χρήσιμο να μελετά κανείς πλάι στους λαογραφικούς θησαυρούς τους δόκιμους συγγραφείς, που καθιέρωσαν τη χρήση τους.»

 

Μπορούμε να αντικαταστήσουμε μια λέξη με τη συνώνυμή της χωρίς κανένα περιορισμό;

Η απάντηση είναι όχι. Κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό. Κι αυτό γιατί υπάρχουν οι εξής περιορισμοί:

 

α. Το ύφος

Υπάρχουν διάφορα είδη ύφους, δηλ. οι ιδιαίτεροι τρόποι που εκφραζόμαστε ανάλογα με την κάθε περίσταση. Άλλοτε χρησιμοποιούμε φιλικό ύφος (όταν μιλάμε με τους φίλους μας) κι άλλοτε επίσημο (όταν απευθυνόμαστε π.χ. στον διευθυντή του σχολείου).

Ας δούμε δύο παραδείγματα:

 

1. Με τις συνώνυμες λέξεις πέθανε - τα τίναξε - μας άφησε χρόνους - έφυγε - απεβίωσε.

Σε μια φιλική κουβέντα ο χρήστης μπορεί να χρησιμοποιήσει και τα τέσσερα συνώνυμα, π.χ.

Πέθανε ο Γιώργος

Τα τίναξε ο Γιώργος

Μας άφησε χρόνους ο Γιώργος.

Έφυγε ο Γιώργος.

Απεβίωσε ο Γιώργος.

Σε έναν επικήδειο λόγο για τον Γιώργο ή σε μια δημοσίευση σε εφημερίδα ο χρήστης θα προτιμήσει τα: πέθανε, έφυγε ή απεβίωσε και θα αποφύγει τα: τα τίναξε ή μας άφησε χρόνους.

 

2. Με τις συνώνυμες λέξεις ερωμένη - γκόμενα.

Σε φιλική κουβέντα κάποιος χρήστης μπορεί να χρησιμοποιήσει και τις δύο λέξεις, π.χ.

Ο Γιώργος έχει γκόμενα τη Γεωργία.

Η Γεωργία είναι ερωμένη του Γιώργου.

Σε μια δικαστική αίθουσα όμως ένας δικηγόρος δεν θα πει ποτέ:

Η γκόμενα του Γιώργου δεν είχε έρθει...

Θα πει όμως:

Η ερωμένη του Γιώργου δεν είχε έρθει...

 

β. Το είδος του κειμένου

Όπως συμβαίνει με το ύφος κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με το είδος του κειμένου. Διαφορετικό λεξιλόγιο θα χρησιμοποιήσει κάποιος χρήστης στέλνοντας ένα γράμμα ή ένα μήνυμα σε κάποιο φιλικό του πρόσωπο και διαφορετικό στέλνοντας το ίδιο κείμενο για δημοσίευση σε ένα επιστημονικό περιοδικό.

Ας δούμε δύο παραδείγματα:

 

1. Με τις συνώνυμες λέξεις εξαπάτηση - ζαβολιά - κατεργαριά.

Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο θα διαβάζαμε: Άσε τις ζαβολιές - κατεργαριές και κάνε ό,τι υποσχέθηκες.

Σε ένα επίσημο συμφωνητικό όμως δεν θα έγραφαν ως όρο την πρόταση: Η ζαβολιά του ενός συνεταίρου από τον άλλο θα σημαίνει και τη λύση του συνεταιρισμού, αλλά θα προτιμούσαν τον όρο εξαπάτηση.

 

2. Με τις συνώνυμες λέξεις τηλεόραση - χαζοκούτι.

Μια μητέρα θα μπορούσε να πει: Όλη τη μέρα ο γιος μου είναι στημένος μπροστά στο χαζοκούτι.

Σε μια μελέτη όμως θα διαβάζαμε: Η πολύωρη παρακολούθηση της τηλεόρασης έχει αρνητικές επιπτώσεις για έναν μαθητή.

 

γ. Συγκινησιακοί/ εκφραστικοί παράγοντες

Κάποιες λέξεις έχουν περισσότερη συγκινησιακή φόρτιση από κάποιες άλλες, π.χ.

→ Άλλη φόρτιση έχει η λέξη γριά κι άλλη η λέξη γριούλα.

Με τη λ. γριά αναφερόμαστε σε μια γυναίκα μεγάλης ηλικίας που μπορεί να τη θεωρούμε καλή ή κακή.

Με τη λ. γριούλα δείχνουμε κάποια συμπάθεια, αναφερόμαστε σε μια καλοσυνάτη γυναίκα.

 

→ Άλλη φόρτιση έχει η λέξη ερωμένη κι άλλη η λέξη γκόμενα.

Με τη λ. ερωμένη δηλώνουμε τη γυναίκα που έχει παράνομες σχέσεις.

Με τη λ. γκόμενα δηλώνουμε είτε την ερωτική σύντροφο είτε μια ωραία γυναίκα με έντονη θηλυκότητα.

 

δ. Λεξικές «παρέες»

Γράφει η Κική Νικηφορίδου στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα: «τα συνώνυμα μπορεί να διαφέρουν και ανάλογα με τις «παρέες» τους, ανάλογα δηλαδή με τις λέξεις με τις οποίες συνυπάρχουν συνήθως. Οι λέξεις φαρδύς και πλατύς έχουν την ίδια σημασία και πολλά λεξικά χρησιμοποιούν τη μια ως συνώνυμο της άλλης. Αλλά ο ορίζοντας μπορεί να είναι μόνο πλατύς (όχι φαρδύς) και το χαμόγελο επίσης (πλατύ και όχι φαρδύ χαμόγελο λέμε στα ελληνικά). Ο δρόμος μπορεί να χαρακτηριστεί και πλατύς και φαρδύς αλλά το φόρεμα μόνο φαρδύ κοκ.»

 

ε. Μερική ταύτιση σημασιών

Οι λέξεις, όπως είπαμε και στην αρχή έχουν μία ή περισσότερες σημασίες. Κάποιες από αυτές τις σημασίες μπορεί να είναι συνώνυμες με κάποιες άλλες λέξεις σε συγκεκριμένες περιπτώσεις σε άλλες όμως όχι.

Μπορούμε να πούμε ότι ο υπολογιστής τρέχει / εκτελεί ένα πρόγραμμα.

Οι λέξεις τρέχει και εκτελεί μπορούν να αντικαταστήσουν η μία την άλλη. Αυτό όμως δεν ισχύει σε όλες τις περιτπώσεις:

→ Ένας στρατιώτης δεν θα πει: τρέχω τις εντολές των ανωτέρων, αλλά εκτελώ.

→ Παράλληλα ένας δρομέας δεν θα πει: εκτελώ δέκα χιλιόμετρα, αλλά τρέχω.

 

Τι πρέπει να έχουμε υπόψη μας στην επιλογή των συνωνύμων;

Σύμφωνα με όσα είπαμε παραπάνω, όταν πρόκειται να επιλέξουμε κάποιο συνώνυμο θα πρέπει αυτό να συμφωνεί στο ύφος, στο είδος του κειμένου, στους συγκινησιακούς / εκφραστικούς παράγοντες, στις λεξικές παρέες, στη μερική ταύτιση των σημασιών.

 

 

 

Αντώνυμα ή αντώνυμες ή αντίθετες λέξεις

 

Τι είναι τα αντώνυμα ή οι αντώνυμες λέξεις;

Αντώνυμα ή αντώνυμες ή αντίθετες λέξεις είναι οι λέξεις που έχουν την αντίθετη σημασία, π.χ.

1. αλήθεια - ψέμα, ζωντανός - νεκρός

2. μεγάλος - μικρός, όμορφη - άσχημη, γλυκό - πικρό

3. δίνω - παίρνω, πουλώ - αγοράζω, μπαίνω - βγαίνω

4. πατέρας - γιος, μπροστά - πίσω

 

Παρατηρώντας προσεκτικά τα παραπάνω παραδείγματα διαπιστώνουμε το ζεύγος ζωντανός - νεκρός δεν εκφράζει την ίδια σχέση με το ζεύγος όμορφη - άσχημη. Στο ζεύγος ζωντανός - νεκρός δεν μπορεί να υπάρξει ενδιάμεση κατάσταση. Ενώ στο ζεύγος όμορφη - άσχημη διαπιστώνουμε ότι ανάμεσά τους υπάρχει η λιγότερο όμορφη, η συμπαθητική, η ομορφούλα, η καλή, η ευπαρουσίαστη.

Μπορούμε συνεπώς να χωρίσουμε τα αντώνυμα σε διαφορετικές κατηγορίες, ανάλογα με τη σημασία τους.

 

1. Δυαδικά ή συμπληρωματικά

Δυαδικά ή συμπληρωματικά είναι τα αντώνυμα / αντίθετα στα οποία η αντίθεση είναι απόλυτη· δεν μπορεί να υπάρξει ενδιάμεση κατάσταση. Ή θα ισχύει το ένα μέλος της αντίθεσης ή το άλλο, π.χ.

ζωντανός - νεκρός

παρών - απών

ελεύθερος - σκλάβος

γνήσιος - νόθος

ξερό - χλωρό

αλήθεια - ψέμα

επιτυχία - αποτυχία

 

2. Κλιμακωτά ή διαβαθμισμένα

Κλιμακωτά ή διαβαθμισμένα είναι τα αντώνυμα / αντίθετα στα οποία η αντίθεση δεν είναι απόλυτη. Ανάμεσα στα δύο άκρα μπορεί να υπάρχουν και ενδιάμεσες διαβαθμίσεις. Έτσι, ανάμεσα στο κρύος και στο ζεστός υπάρχει ο δροσερός και ο χλιαρός.

κρύος - δροσερός - χλιαρός - ζεστός

χοντρός - κανονικός - αδύνατος

κοντός - κανονικός - ψηλός

άσπρο - γκρι - μαύρο

 

3. Αντίστροφα

Αντίστροφα είναι τα αντώνυμα / αντίθετα τα οποία αναφέρονται στην ίδια ενέργεια από δύο διαφορετικές πλευρές, π.χ. πουλώ - αγοράζω ή όταν το ένα μέλος του ζεύγους εκφράζει την αντίστροφη διαδικασία από το άλλο, π.χ.

ντύνομαι - ξεντύνομαι

πουλώ - αγοράζω (ο ένας πουλάει ο άλλος αγοράζει)

δίνω - παίρνω (ο ένας δίνει ο άλλος παίρνει)

είσοδος - έξοδος

ανηφόρα - κατηφόρα

εισάγω - εξάγω

δένω - λύνω

 

4. Αντεστραμμένα

Αντεστραμμένα είναι τα αντίθετα / αντώνυμα στα οποία το ένα μέλος του ζεύγους περιγράφει μια σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους ή πράγματα και το άλλο μέλος του ζεύγους περιγράφει την ίδια σχέση από την ανάποδη σειρά, π.χ.

παππούς - εγγόνι

θείος - ανιψιός

γονείς - παιδιά

από πάνω - από κάτω

από αριστερά - από δεξιά

 

Ασκήσεις

 

Για τα συνώνυμα:

1. Αν έγραφες τις παρακάτω προτάσεις σε επίσημο ύφος ποια λέξη θα διάλεγες; *
2. Συμπλήρωσε τα κενά με την κατάλληλη συνώνυμη λέξη. *
3. Διάλεξε την κατάλληλη συνώνυμη λέξη. *
4. Αντικατάστησε τη λέξη με τα έντονα γράμματα με την κατάλληλη συνώνυμη *
5. Αντικατάστησε το ρήμα «φτάνω» με κάποιο από τα συνώνυμα. *
6. Αντικατάστησε το ρήμα «κάνω» με κάποιο από τα συνώνυμα. *
7. Αντικατάστησε το ρήμα «παίρνω» με κάποιο από τα συνώνυμα. *
8. Αντικατάστησε το ρήμα «δίνω» με κάποιο από τα συνώνυμα. *
9. Αντικατάστησε το ρήμα «βάζω» με κάποιο από τα συνώνυμα. *
10. 1η άσκηση στα συνώνυμα ***
11. 2η άσκηση στα συνώνυμα ***
12. 3η άσκηση στα συνώνυμα ***
13. 4η άσκηση στα συνώνυμα ***
14. Να κατατάξετε κλιμακωτά από το ασθενέστερο στο ισχυρότερο τα εξής συνώνυμα ***
15. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με άλλες συνώνυμες ***
16. Στο κείμενο που ακολουθεί να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με άλλες συνώνυμές τους ***
17. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες εκφράσεις με άλλες ισοδύναμες συνώνυμες ***
18. Για κάθε λέξη σας δίνονται τρεις, από τις οποίες μία είναι συνώνυμή της. Να βρείτε αυτές τις συνώνυμες λέξεις ***

 

Για τα αντώνυμα - αντίθετα

1. 1η Άσκηση στα αντώνυμα - αντίθετα *
2. 2η Άσκηση στα αντώνυμα - αντίθετα *
3. Να βρείτε τα αντώνυμα των παρακάτω επιρρημάτων **
4. Για κάθε λέξη σας δίνονται τρεις, από τις οποίες μία είναι αντώνυμή της. Να βρείτε αυτά τα αντώνυμα **
5. Να αντικαταστήσετε με αντώνυμα τις υπογραμμισμένες λέξεις ***

 

Για τα παρώνυμα

1. Άσκηση στα παρώνυμα. Οι λέξεις που υπάρχουν μέσα στις παρενθέσεις συγχέονται συχνά ως προς τη σημασία τους. Να συμπληρώσετε τα κενά με τη σωστή λέξη **
2. Άσκηση στα παρώνυμα. Οι λέξεις που υπάρχουν μέσα στις παρενθέσεις συγχέονται συχνά ως προς τη σημασία τους. Να συμπληρώσετε τα κενά με τη σωστή λέξη **
3. Άσκηση στα παρώνυμα. Να εντάξετε τα παρακάτω σημασιολογικά ζεύγη* σε φράσεις, έτσι ώστε να φανεί η διαφορετική σημασία κάθε λέξης **
4. Άσκηση στα παρώνυμα. Να εντοπίσετε τη σημασιολογική διαφορά των λέξεων κάθε ζεύγους **
5. Άσκηση στα παρώνυμα. Να συμπληρώσετε τα κενά στις προτάσεις που ακολουθούν με ένα από τα ομόρριζα **

 

Βιβλιογραφία

 

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011, διαδικτυακή έκδοση
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα, διαδικτυακή έκδοση
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Κική Νικηφορίδου, Συνώνυμα-συνωνυμία, Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα
	Κική Νικηφορίδου, Αντώνυμα (Αντίθετα) - Αντίθεση, Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα