Παράσταση ελαιοτριβείου από αττικό αγγείο του 6ου αι π. Χ. Η έκθλιψη του ελαιοκάρπου γίνεται με ένα βάρος αναρτημένο με σκοινιά από την άκρη μιας δοκού. Το λάδι έτρεχε από ένα σωλήνα στο δοχείο που φαίνεται κάτω από το πιεστήριο.[Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο].

Αν και κατά καιρούς διάφοροι μελετητές έχουν προτείνει ποικίλους τρόπους ερμηνείας του φαινομένου του Β΄ ελληνικού αποικισμού, το θέμα εξακολουθεί να προκαλεί μέχρι και σήμερα έντονες επιστημονικές συζητήσεις και διαμάχες.

Μέχρι πριν λίγα χρόνια κυριαρχούσε η άποψη ότι ο κύριος παράγοντας που προκάλεσε τον Β΄ αποικισμό ήταν ο υπερπληθυσμός. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, κατά τους 8ο και 7ο αι. π.Χ. σημειώθηκε στον ελλαδικό χώρο μια μεγάλη αύξηση του πληθυσμού. Προκειμένου, λοιπόν, να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που προέκυψαν, κυρίως το πρόβλημα της ανεπάρκειας γόνιμων καλλιεργήσιμων εκτάσεων [η στενοχωρία (στενότητα+χώρος), όπως αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς], ομάδες πολιτών στάλθηκαν να ιδρύσουν αποικίες σε διάφορες περιοχές εκτός ελλαδικού χώρου.

Τα τελευταία, όμως, χρόνια έχει κερδίσει περισσότερο έδαφος ανάμεσα στους ιστορικούς μια άλλη άποψη που δίνει μεγαλύτερη έμφαση στους οικονομικούς παράγοντες. Σύμφωνα με αυτή, τα κύρια κίνητρα που ώθησαν τους Έλληνες στην αναζήτηση αποικιών ήταν η προσδοκία απόκτησης νέων εύφορων εδαφών και η αναζήτηση πρώτων υλών, κυρίως μετάλλων.

Πάντως, η επικρατέστερη σήμερα άποψη αποτελεί μια σύνθεση των δύο παραπάνω ερμηνειών. Οι περισσότεροι επιστήμονες δέχονται ότι οι άποικοι παρακινήθηκαν τόσο από την προσδοκία ανεύρεσης καλλιεργήσιμων γαιών όσο και από την επιθυμία κατάκτησης εδαφών πλούσιων σε μέταλλα που δεν διέθετε το ελληνικό υπέδαφος.

Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, πολιτικοί παράγοντες υπήρξαν τα κίνητρα των αποικιακών κινήσεων. Φαίνεται ότι κατά την αρχαϊκή εποχή σε ορισμένες από τις ελληνικές πόλεις-κράτη δημιουργήθηκαν εντάσεις ως αποτέλεσμα της συγκέντρωσης της γης σε λίγα χέρια, της υπερχρέωσης και υπερεκμετάλλευσης των φτωχότερων γεωργών. Το κλίμα αυτό οδήγησε σε περιπτώσεις επιβαλλόμενης συμμετοχής σε αποικιακές αποστολές. Οι ισχυροί της πόλης-κράτους υποχρέωναν τους ανεπιθύμητους σε αυτούς πολίτες να γίνουν άποικοι προκειμένου να κατευναστούν, με αυτό τον τρόπο, οι κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις.

Τέλος, η αναζήτηση νέων αγορών για τα βιοτεχνικά προϊόντα και η επιδίωξη ανάπτυξης του εμπορίου ήταν ένας παράγοντας που, αν και δεν προκάλεσε την αρχική αποικιακή κίνηση, ενίσχυσε, ωστόσο, το αποικιακό ρεύμα όταν πλέον αυτό είχε δημιουργηθεί. Οι εγκαταστάσεις που δημιουργήθηκαν ως εμπορικοί σταθμοί ονομάζονταν εμπορεία. Ορισμένοι από αυτούς εξελίχθηκαν στη συνέχεια σε σημαντικές πόλεις.