Οι διδακτικές εκδρομές

Αντώνη Ι. Παππού

Σχολικού Συμβούλου

1ης Περ. Δ.Ε. Ν. Πέλλας

1. Εισαγωγή

Οι διδακτικές εκδρομές - επισκέψεις είναι το αποτελεσματικό διδακτικό μέσο ή η μοναδική διδακτική ευκαιρία που δίνει τη δυνατότητα στον εκπ/κό και τους μαθητές του να προσεγγίσουν το εξεταζόμενο θέμα - αντικείμενο στο φυσικό του χώρο και να το επεξεργαστούν ποικιλόμορφα και ποικιλότροπα. Πρόκειται για μια διδακτική δράση ή κατάσταση μάθησης - μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας - που εξασφαλίζει και παρέχει στους μαθητές μοναδικές ευκαιρίες για βιωματικές δραστηριότητες και εμπειρίες με την καθοδήγηση και εμψύχωση του υπεύθυνου εκπ/κού της τάξης. Αποτελούν ζωντανό εποπτικό υλικό πολύ ανώτερης ψυχοπαιδαγωγικής και διδακτικής σημασίας από κάθε άλλο σχετικό, τεχνικά τέλειο, εποπτικό μέσο.

Συνιστούν τη διαδικασία εκείνη που "ανοίγει τις πόρτες του σχολείου" στη ζωή και κάνει πράξη το σύγχρονο παιδαγωγικό αίτημα του "ανοιχτού σχολείου". Αφ' ενός μεν μεταφέρει τη διδασκαλία έξω από τους τέσσερις τοίχους της σχολικής αίθουσας, μέσα στο μεγάλο σχολείο της φύσης (Σχολείο Εργασίας: J. Dewεy, W. Kilpatrik, G. Kerschensteiner, H. Gaudig, P.Petersen, E. Claparede, A. Ferriere, R. Cousinet, R. Dottrens) και αφ ετέρου εισάγει την ίδια τη ζωή μέσα στη σχολική αίθουσα και νοηματοδοτεί το ΑΠ και τη διδασκαλία. Έτσι, οι μαθητές μαθαίνουν από τη ζωή, με τη ζωή, για τη ζωή! (Σχολείο εργαστήρι ζωής: B. Massialas).

Οι διδακτικές εκδρομές - επισκέψεις συναποφασίζονται, προγραμματίζονται, οργανώνονται, πραγματοποιούνται και αξιολογούνται από τον εκπ/κό και τους μαθητές της συνεργατικής τάξης! Είναι αναπόσπαστο μέρος, συστατικό στοιχείο - και γι' αυτό εσωτερική αναγκαιότητα - της διδασκαλίας, καθώς και των διαθεματικών δημιουργικών δραστηριοτήτων της "Ευέλικτης Ζώνης"! Μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε ως αφόρμηση (αφετηρία) της διδ/λίας ή του Σχεδίου Εργασίας, είτε ως μέρος της διαδικασίας της επεξεργασίας του θέματος ή της ενότητας, είτε και ως εμπεδωτική διαδικασία, πάντα κατά την κρίση του εκπ/κού και τις σχετικές αποφάσεις που θα λάβει σε συνεργασία με τη μαθητική κοινότητα της τάξης του. Είναι πράξη διδακτικής ελευθερίας, αλλά και επιστημονικής - διδακτικής δεοντολογίας!

Βέβαια, το θέμα των διδακτικών εκδρομών - επισκέψεων έχει και την υπηρεσιακή του χροιά στη διάσταση της διασφάλισης της σωματικής ακεραιότητας μαθητών και εκπ/κών. Η πρόβλεψη διάφορων, κανονιστικού τύπου, προϋποθέσεων και διαδικασιών εκφράζουν την αγωνία και την ευθύνη των υπεύθυνων οργάνων της πολιτείας για την ασφάλεια των εμπλεκομένων σ' αυτές, πράγμα που στις μέρες μας έχει πάρει ιδιαίτερα επιφυλακτικές διαστάσεις μετά τα τραγικά τροχαία περιστατικά στα Τέμπη και στο "Πέταλο" του Μαλιακού!

Ωστόσο, κανένα απευκταίο γεγονός δεν μπορεί να ανακόψει την εξελικτική πορεία της ζωής και του διδακτικού γίγνεσθαι! Όμως επιβάλλεται, παράλληλα με την επαύξηση των αναγκαίων προληπτικών μέτρων που σχετίζονται με την ασφάλεια των διδακτικών εκδρομών επισκέψεων, οι εκπ/κοί να αναστοχαστούμε τη σημασία και τη σκοπιμότητά τους και να μελετήσουμε και προσδιορίσουμε τους επιθυμητούς διδακτικούς στόχους στο άμεσο περιβάλλον της σχολικής μας μονάδας. Ο προσανατολισμός των διδακτικών εκδρομών - επισκέψεων σε εκπαιδευτικούς στόχους στο εγγύς και άμεσο περιβάλλον του σχολείου δεν αποτελεί ίσως μόνο μια επίκαιρη κοινωνική αναγκαιότητα - για ψυχολογικούς λόγους της ευρύτερης κοινωνικής αντίληψης, αλλά ήταν και παραμένει ένα διαρκές ιδιαίτερο ψυχοπαιδαγωγικό ζητούμενο που ίσως δεν έχει προσεχθεί μέχρι σήμερα όσο θα έπρεπε!

Η αναζήτηση θεμάτων διερεύνησης και μελέτης στο άμεσο και εγγύς περιβάλλον της σχολικής κοινότητας δεν προτείνεται ως πειθαναγκαστική διαδικασία αποφυγής των μεγάλων μετακινήσεων των μαθητών, αλλά προτείνεται ως παιδαγωγική δεοντολογία που στοχεύει στην αξιοποίηση της βασικής διδακτικής αρχής από τα εγγύς προς τα μακράν και από τα απλά στα σύνθετα!. Η μελέτη και ανάδειξη της σημασίας της πρότασης αυτής επιβάλλεται να αποτελέσει αντικείμενο συνεργασίας των εκπ/κών στο πλαίσιο του συλλόγου διδασκόντων και να επεκταθεί με τη συμμετοχή του Σχολικού Συμβούλου. Έτσι θα διασφαλισθεί η επιστημονική εγκυρότητα των επιλογών και η αποτελεσματική συγκρότηση του σχεδιασμού - προγραμματισμού και της υλοποίησής τους.

2. Οι διδακτικές εκδρομές - επισκέψεις

Με τις ρυθμίσεις της παρ. 3, άρθρ. 13 του ΠΔ 201/98 και της Φ.12/752/Γ1/866/19-8-98 διϋπουργικής απόφασης ΥΠΕΠΘ και ΥΠΟ προβλέπονται τα ακόλουθα:

· Οκτώ (8) διδακτικές εκδρομές ανά διδακτικό έτος (δηλ. μία ανά μήνα) η χρονική διάρκεια των οποίων μπορεί να παραταθεί μέχρι και δύο διδακτικές ώρες πέραν του ωραρίου λειτουργίας, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο για την ολοκλήρωσή τους.

· Μία (1) ημερήσια - ολοήμερη διδακτική εκδρομή ανά διδακτικό έτος (η τελευταία, συνήθως, της διδακτικής χρονιάς) στην οποία μπορεί να συμμετέχουν και γονείς και

· Έκτακτες διδακτικές επισκέψεις, εκδηλώσεις, δραστηριότητες, οι οποίες είναι περιορισμένης διδακτικής διάρκειας (μιας ή δύο διδακτικών ωρών).

2.1 Χαρακτηριστικά των διδακτικών εκδρομών - επισκέψεων

Οι διδακτικές εκδρομές και επισκέψεις:

· Αποτελούν μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας και εντάσσονται σ' αυτήν.

· Είναι αναπόσπαστο μέρος του Ετήσιου Σχεδιασμού του εκπ/κού έργου σε επίπεδο τάξης και σχολικής μονάδας.

· Υπηρετούν διδακτικούς και παιδαγωγικούς σκοπούς του ΑΠ, γι αυτό και δεν γίνονται κατά τυχαίο και αποσπασματικό τρόπο, αλλά με προγραμματισμένες δράσεις.

· Ορίζονται με απόφαση του Συλλόγου Διδασκόντων και δεσμεύουν για τη συμμετοχή όλους τους εκπ/κούς, οι οποίοι δικαιούνται τις νόμιμες αποζημιώσεις για κάθε εκτός έδρας μετακίνηση.

· Παίρνει μέρος όλο το σχολείο ή μερικές τάξεις.

· Οι μαθητές που δεν παίρνουν μέρος παραμένουν στην οικία τους μετά από έγκαιρη ενημέρωση των γονέων τους.

· Η πραγματοποίησή τους (ακριβής τόπος, μέσο μεταφοράς, ημέρα και ώρες πραγματοποίησης) γνωστοποιείται έγκαιρα, γραπτά ή προφορικά, στο Σχ. Σύμβουλο και στον αρμόδιο Προϊστάμενο.

· Οι μετακινήσεις εκτός νομού εγκρίνονται από τον οικείο Προϊστάμενο.

2.2 Επισημάνσεις για διδακτική αξιοποίηση

· Δεν εκφράζει το πνεύμα των προβλέψεων αυτών η αντίληψη ότι κάθε μήνα η Σχολική Μονάδα οφείλει να πραγματοποιεί διδακτική εκδρομή με τη χρήση μεταφορικού μέσου!

-Επίσης, δεν εκφράζει το πνεύμα των ρυθμίσεων αυτών η άποψη ότι υποχρεωτικά πρέπει να κινείται ολόκληρη η Σχολική Μονάδα. Προβλέπεται ξεκάθαρα η δυνητική επιλογή συμμετοχής όλης της μονάδας ή μερικών τάξεων. Γιατί, δεν μπορεί να έχει το νόημα διδακτικής επίσκεψης για μια Σχολική Τάξη η μετάβασή της σε χώρο που δεν είναι στόχος μιας διδασκαλίας της ή κάποιας δραστηριότητας της Ευέλικτης Ζώνης!

-Ακόμη, δεν εκφράζει το πνεύμα των διατάξεων αυτών η άποψη ότι πρέπει οι διδακτικές επισκέψεις υποχρεωτικά να έχουν διάρκεια ολόκληρης διδακτικής ημέρας. Αυτό είναι παρανόηση και σύγχυση, αφού ξεκάθαρα ορίζεται από το ΠΔ 201/98 ότι: «έχουν διάρκεια μιας ή περισσοτέρων διδακτικών ωρών ή μπορούν να παραταθούν και πέραν του ωραρίου λειτουργίας μέχρι και δύο διδακτικές ώρες». Είναι, λοιπόν, θέμα επιλογής και απόφασης του Συλλόγου Διδασκόντων!

-Επειδή δεν μνημονεύεται δεν σημαίνει ότι απαγορεύεται και η κατά τάξη διοργάνωση και πραγματοποίηση διδακτικής επίσκεψης.

-Δεν εκφράζει το πνεύμα του ΠΔ 201/98 η σύγχυση των διδακτικών επισκέψεων με τους «περιπάτους ή εκδρομές» του παρελθόντος. Σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται να παρανοείται η έννοια, η σημασία, ο χαρακτήρας και η σκοπιμότητα των διδακτικών επισκέψεων.

-Το συγκεκριμένο ΠΔ εκτός από τις οκτώ (-8-) διδακτικές εκδρομές ανά διδακτικό έτος, τη μία (-1-) ημερήσια εκδρομή επίσης ανά έτος και τις ολιγόωρες διδακτικές επισκέψεις δεν προβλέπει άλλες εξόδους από το σχολείο!

3. Προγραμματισμός - Σχεδιασμός των διδακτικών εκδρομών και επισκέψεων

Το σπουδαιότερο όμως ζήτημα, από ψυχοπαιδαγωγική και διδακτικομεθοδολογική άποψη, είναι η αναζήτηση από τον εκπ/κό και τους μαθητές του τρόπου αξιοποίησης μιας διδακτικής εκδρομής - επίσκεψης και της δυνατής μεγιστοποίησης των διδακτικών προϊόντων της! Στην κατεύθυνση της αναζήτησης αυτής συνιστάται ο προσανατολισμός της συνεργατικής τάξης στο μεθοδικό προγραμματισμό - σχεδιασμό της σχετικής δράσης και της αναγκαίας μεθόδευσης και οργάνωσης!

Όπως για κάθε διδασκαλία απαιτείται ο προηγούμενος σχεδιασμός - προγραμματισμός της από το διδάσκοντα, έτσι και για τις διδακτικές εκδρομές - επισκέψεις επιβάλλεται ένας ανάλογος μεθοδικός προγραμματισμός που θα συντάσσεται και θα εκπονείται σε συνεργασία και με τη συμμετοχή των μαθητών. Αυτός θα πρέπει να αποτελεί και το πρώτο στάδιο - φάση προετοιμασίας της διδακτικής επίσκεψης.

Ο προγραμματισμός της διδακτικής επίσκεψης μεταξύ των άλλων είναι ανάγκη να περιλαμβάνει:

1. Επιλογή του θέματος της διδακτικής εκδρομής - επίσκεψης

2. Τους επιδιωκόμενους σκοπούς και στόχους

3. Τον ακριβή προσδιορισμό του τόπου και του χρόνου πραγματοποίησης της επίσκεψης

4. Τις δραστηριότητες προετοιμασίας μελέτης του θέματος μέσα στην τάξη

5. Τις δραστηριότητες στο χώρο της επίσκεψης

6. Το ρόλο εκπ/κού και μαθητών κατά την επίσκεψη

7. Την εξέταση δημιουργίας ομάδων μελέτης του θέματος

8. Τη μέθοδο συγκέντρωσης, καταγραφής, μελέτης, ταξινόμησης και παρουσίασης των πληροφοριών

9. Τον τρόπο αξιοποίησης και έκθεσης του υλικού

10. Τους τρόπους έκφρασης των μαθητών σχετικά με το εξεταζόμενο θέμα: εικαστικές δημιουργίες, γραπτά κείμενα, πίνακες με εικόνες, φωτογραφίες και πληροφορίες, δραματοποιήσεις και θεατρικά δρώμενα, μουσική έκφραση κλπ.

11. Την παρουσίαση της μελέτης του θέματος με διοργάνωση ειδικής εκδήλωσης για τους μαθητές του σχολείου, τους μαθητές συνεργαζόμενων τάξεων άλλων σχολείων, τους γονείς των μαθητών.

12. Την εξέταση της δυνατότητας δημοσίευσης σε έντυπο των δραστηριοτήτων του θέματος

13. Την αξιολόγηση της όλης διαδικασίας της διδακτικής εκδρομής - επίσκεψης και την εξαγωγή των αναγκαίων μεταγνωστικών εκτιμήσεων και ανατροφοδοτήσεων.

4. Επίλογος

Με τις παραπάνω σκέψεις και εκτιμήσεις του ανοικτού θέματος των διδακτικών εκδρομών και επισκέψεων των Δημοτικών Σχολείων επιχειρήσαμε να δώσουμε την ευκαιρία στον αναγνώστη μας να αναστοχαστεί τα όσα σχετίζονται και διέπουν το θέμα από ψυχοπαιδαγωγική και διδακτικομεθοδολογική άποψη. Με την όλη διάρθρωση της προσέγγισής μας θεωρούμε ότι επιχειρήσαμε μια ολιστική μελέτη του ζητήματος που από το 1998 που δημοσιεύτηκε το ΠΔ 201 στο ΦΕΚ 161, τ. Α΄/1998 αποτελεί αντικείμενο συζήτησης ή και τριβών στους Συλλόγους Διδασκόντων των Σχολικών μας Μονάδων.

Πρόθεσή μας ήταν να προσανατολίσουμε τον προβληματισμό των εκπ/κών στην προοπτική διδακτικής αξιοποίησης των ευκαιριών που παρέχει το συγκεκριμένο ΠΔ. Θεωρούμε ότι αποτελεί διδακτική πρόκληση η πρόταση αυτή και προσκαλούμε κάθε εκπ/κό με τη συνεργατική του τάξη και κάθε Σύλλογο Διδασκόντων να επιχειρήσουν μια δοκιμαστική εφαρμογή των διδακτικών μας προτάσεων και πρακτικών.

Τελικά, διαφαίνεται πως ο θεσμός των διδακτικών εκδρομών - επισκέψεων μπορεί να προκαλέσει την υλοποίηση ενός Σχεδίου Εργασίας (Project), αλλά κι ένα Σχέδιο Εργασίας μπορεί να αξιοποιήσει το θεσμό των διδακτικών εκδρομών - επισκέψεων για την ολοκλήρωσή του! Όποιο από τα δύο κι αν συμβεί θεωρούμε ότι σίγουρα θα αποτελέσει υπέρβαση των προσδοκιών του παιδαγωγικού νομοθέτη.

Θέλουμε να πιστεύουμε πως τόσο η ίδια η διαδικασία προγραμματισμού και σχεδιασμού του θέματος της διδακτικής εκδρομής και επίσκεψης, όσο η πραγματοποίηση και η παρουσίαση των προϊόντων της θα "μαγέψει", θα ενθουσιάσει και θα αποζημιώσει εκπ/κούς και μαθητές, οι οποίοι και θα αναδειχτούν σε πρωταγωνιστές πολλών ανάλογων δημιουργικών αξιοποιήσεων του θεσμού!