·       ΔΡΩΜΕΝΑ ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ

            Χοροί, τραγούδια, μουσική παράδοση, ενδυμασίες, φορεσιές, εργαστήρια χρυσοχοΐας, κατασκευή κοσμημάτων. Όλα αυτά αποδεικνύουν τον όλο πολιτισμό των Θρακών, την λαογραφία και την πλούσια παράδοσή τους.

          Ο σύμμεικτος χαρακτήρας των ασχολιών των κατοίκων της Θράκης (γεωργοί, κτηνοτρόφοι, αλιείς, έμποροι, τεχνίτες κ.λ.π.) εκφράζεται και στην κατά παράδοση λατρευτική και θρησκευτική ζωή. Πολλά ήταν στη Θράκη τα έθιμα και οι συνήθειες που συνδέονται με τη σπορά και τις άλλες φάσεις της παραγωγής των δημητριακών, τη βάση της καθημερινής λιτής διατροφής. Έτσι συνηθιζόταν η ευλογία του σπόρου στην εκκλησία στις 14 Σεπτεμβρίου, την ημέρα του Σταυρού. Συνηθίζονταν επίσης ειδικά φαγητά με συμβολικό χαρακτήρα στην έναρξη της σποράς, καθώς και η απαγόρευση δανεισμού οποιουδήποτε αντικειμένου από το σπίτι μέχρι να τελειώσει η σπορά. Ιδιαίτερα πρόσεχαν να μη βγει από το σπίτι αλάτι, φωτιά και προζύμι, ζωτικά στοιχεία του παραδοσιακού νοικοκυριού.

           Προσφορά προς το πνεύμα της αποτελεί και η συνήθεια να ζυμώνουν μια πίτα από το πρώτο στάρι της χρονιάς, την οποία ωστόσο ονομάζουν τζιτζιροκούλικο και την προσφέρουν στο τζίτζιρα. Στη συνήθεια αυτή διασώζεται ασφαλώς το αρχαίο έθιμο των απαρχών, της προσφοράς των πρώτων καρπών της γης στους Θεούς και μάλιστα στους συνδεομένους με τη γεωργία και την παραγωγή.

          Στη Θράκη τελούσαν ακόμα και το έθιμο της Τζαμάλας, στην αρχή της σποράς των δημητριακών (τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου), ή την ημέρα του αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου), η οποία παραδοσιακά, στο λαϊκό καλαντάρι, θεωρείται ως η αρχή του χειμερινού εξαμήνου. Επρόκειτο για μιμητική παράσταση από μεταμφιεσμένους, συνήθως τρεις, μια τζαμάλα, άντρα δηλαδή ντυμένο γυναικείο, και δύο τζαμ’λαδες, τους συνοδούς της. Επισκέπτονταν τα σπίτια, χόρευαν, εύχονταν για καλή και πλούσια καρποφορία και οι νοικοκυραίοι τους φιλοδορούσαν με σιτάρι, κρασί και νομίσματα.

        Χαρακτηριστικό και αντιπροσωπευτικό είναι το έθιμο των Καλόγερων, που γινόταν παλαιότερα στη Βιζύη και σήμερα εξακολουθεί να τελείται σε χωριά της Μακεδονίας. Παραλλαγές του εθίμου διασώθηκαν και σε άλλα μέρη της Θράκης, σε δρώμενα όπου ο ευχετηριακός χαρακτήρας είναι επίσης εμφανής. Ο πρωταγωνιστής π.χ. επισκεπτόταν τα σπίτια των ομοχωρίων του πάνω σε δίτροχη άμαξα, κρατώντας μια μεγάλη πίτα αλειμμένη με αβγά και με πολλούς καρπούς γύρω - γύρω, σύμβολα όλα γονιμότητας και ευτυχίας.

           Ενδιαφέρον είναι και το έθιμο του «Μπέη», την Καθαρά Δευτέρα από μεταμφιεσμένους στο Πρωτοκκλήσι και σε άλλα χωριά της περιφέρειας του Διδυμοτείχου και της Ορεστιάδας. Και το έθιμο αυτό διασώζει έως τις μέρες μας παλαιό δρώμενο γονιμικής μαγείας, καθώς σε μια φάση του αναπαριστάνονται μιμοδραματική αροτρίαση και σπορά καθώς και συμβολικός θάνατος και ανάσταση του πρωταγωνιστή.

            Ο πλούτος των αγαθών του σπιτιού τις άγιες μέρες του Δωδεκάμερου επιζητείται και με άλλους τρόπους, όπου επίσης επικρατούν συμβολισμοί και ιδιομορφία λατρευτικής συμπεριφοράς. Χαρακτηριστικό π.χ. είναι το «τραπέζι με τα εννιά φαγιά», όπως λέγουν, την παραμονή των Χριστουγέννων. Η ιερότητα του αριθμού εννιά ενισχύεται με το θυμιάτισμα των φαγητών και μάλιστα με τοποθετημένο το θυμίαμα σε υνί αλετριού, το οποίο από αρχαιότατους χρόνους έχει περιβληθεί με ιερότητα, ως σύμβολο γονιμότητας για χωράφια και γυναίκες.

           Θρακικό είναι το πολυσυζητημένο έθιμο των Αναστεναρίων, το οποίο σήμερα συνεχίζεται και αυτό στη Μακεδονία, κυρίως στην Αγία Ελένη των Σερρών και στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, από πρόσφυγες Θρακιώτες.

            Τα Αναστενάρια, μια από τις πιο χαρακτηριστικές και ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις της λαϊκής λατρείας, επιχωρίαζαν παλαιότερα σε μικρή περιοχή της Σωζοαγαθουπόλεως της ΒΑ Θράκης. Η περιοχή αυτή λεγόταν «Τυφλή Επαρχία», επειδή περιβάλλεται από ψηλά και απρόσιτα βουνά, που καθιστούσαν δύσκολη την επικοινωνία με τα γειτονικά μέρη. Κέντρο της εθιμικής εκδήλωσης αποτελούσε το Κωστί, το μεγαλύτερο χωριό της περιοχής. Το έθιμο περιγράφει στο βιβλίο του "ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΩΝ" ο καθηγητής της Μεγάλης του Γένους Σχολής Αναστάσιος Χουρμουζιάδης.

             Η διάρκεια τελέσεως του εθίμου σήμερα είναι τριήμερη (21- 23 Μαϊου). Το τελετουργικό του περιλαμβάνει εκστατικούς χορούς, πομπικές περιφορές εικονισμάτων, αρχαιοπρεπή θυσία ζώου, τέλεση αγιασμού, εντυπωσιακή πυροβασία με ακαΐα των τελεστών Αναστενάρηδων.

            Στενά συνυφασμένες με την όλη τελετουργία είναι οι αναστενάρικες εικόνες με τη μορφή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Οι εικόνες αυτές αποτελούν πολύτιμα πατρογονικά κειμήλια και οι Αναστενάρηδες τις κρατούν σε πολλές στιγμές της μυσταγωγίας τους, αντλώντας απ’ αυτές δύναμη. Βασική, επίσης, σημασία έχουν και τα αναστενάρικα μουσικά όργανα, λύρα και νταούλι σήμερα, παλαιότερα και γκάιντα.

             Πολλές θεωρίες έχουν διατυπωθεί για να εξηγηθεί το εντυπωσιακό φαινόμενο της ακαΐας και αναλγησίας των πυροβατών. Αποδίδεται π.χ. σε έκσταση και αυθυποβολή ή ετεροϋποβολή από τη μουσική, τα θυμιάσματα, το χορό κ.λ.π. ή σε εφίδρωση των ποδιών. Όλες πάντως οι παρατηρήσεις και οι έρευνες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Αναστενάρηδες πρέπει να θεωρούνται άτομα απολύτως φυσιολογικά, η δε ακαΐα και αναλγησία κατά το πυροβάδισμα μπορεί να ερμηνευθεί ορθολογικά, ως πολυδιάστατο φαινόμενο, που παράγεται σύμφωνα με γνωστούς νευροφυσιολογικούς νόμους.

          Θρακικής καταγωγής είναι επίσης το ευρύτερα σήμερα γνωστό με τον όρο «Γυναικοκρατία» έθιμο, που και αυτό μεταφυτεύθηκε και ρίζωσε από την Ανατολική Θράκη στη Μακεδονία (Μονοκκλησιά Σερρών, Κίτρος Πιερίας κ.α.). Συνεχίζεται όμως και στην Ξυλαγανή και τη Στρύμνη της Ροδόπης, στη Νέα Κεσσάνη της Ξάνθης και στον Απαλό του Έβρου.

          Το έθιμο, γνωστό στις κοιτίδες του ως γιορτή της μπάμπως ή της μαμής, γίνεται στις 8 Ιανουαρίου, ημέρα που η Εκκλησία τιμά τη μνήμη της οσίας Δομνίκης. Στη γιορτή έπαιρναν μέρος αποκλειστικά παντρεμένες γυναίκες που βρίσκονταν σε ηλικία, η οποία τους επέτρεπε να τεκνοποιήσουν. Οι άντρες την ημέρα αυτή έμεναν κλεισμένοι στα σπίτια τους και ασχολούνταν με τις συνηθισμένες δουλειές του νοικοκυριού.

             Σύμφωνα με το τυπικό της γιορτής, που κατά τόπους παρουσίαζε και αυτό κάποια διαφοροποίηση σε επιμέρους στοιχεία, τιμώμενο πρόσωπο ήταν η μαμή του χωριού, την οποία επισκέπτονταν οι γυναίκες, πολλές από τις οποίες ήταν μεταμφιεσμένες, κρατώντας φαγητά και κρασί και της πρόσφεραν ως δώρο πετσέτες, σαπούνι και άλλα είδη, χρήσιμα στο έργο της, πολύτιμα για τους χρόνους εκείνους.

            Ιδιαίτερα εντυπωσιακή εκδήλωση της εθιμικής ζωής, με μεγάλη διάδοση στη Θράκη, είναι οι ζωοθυσίες, με την αυτονόητη αρχαϊκή προέλευσή τους. Οι νεοελληνικές ζωοθυσίες είναι περισσότερο γνωστές με το «βαρβαρικό» όρο κουρμπάνια, λέξη τουρκική με αραβική ρίζα. Εκτός από τις γνωστές και συνηθισμένες ζωοθυσίες στα θεμέλια μιας οικοδομής, αυτές συνηθίζονται και σε εορτές πολλών αγίων, ιδιαίτερα του αγίου Αθανασίου (18 Ιανουαρίου και 2 Μαΐου), του αγίου Χαράλαμπου (10 Φεβρουαρίου), του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου ( 8 Μαΐου ), του προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου), του αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου), των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ (8 Νοεμβρίου) κ.α. Οι περισσότερες έχουν δημοτελή χαρακτήρα, γίνονται δηλαδή απ’ όλους για το καλό όλων.

            Ιδιαίτερη συχνότητα παρουσιάζουν οι ζωοθυσίες στον άγιο Γεώργιο, στοιχείο που τονίζει τον ποιμενικό χαρακτήρα της εορτής του. Ο άγιος Γεώργιος στον θρακικό χώρο φαίνεται να έχει ταυτιστεί πολύ νωρίς με τον αρχαίο Θράκα έφιππο Ήρωα, του οποίου η λατρεία ήταν ευρύτατα διαδεδομένη, όπως δείχνουν οι πολλές ανάγλυφες παραστάσεις του σ’ όλη τη Θράκη. Λόγω της ταύτισης αυτής, ανάγλυφα του Θρακός Ήρωα εντοιχίζονταν σε εκκλησίες αφιερωμένες στον άγιο Γεώργιο.

          Ιδιαίτερα επίσης διαδεδομένη στη Θράκη ήταν και η λατρεία των αγιασμάτων. Τα αγιάσματα, τα από θεϊκή επίνευση ή παρουσία αγίου ευλογημένα και θαυματουργά νερά, ήταν και είναι μέσα στους αιώνες μια λατρευτική πραγματικότητα, βασισμένη τόσο στη θρησκευτική πίστη, όσο και στη φυσική αλήθεια ότι το νερό είναι το πρωταρχικό και απαραίτητο πάντοτε στοιχείο της ανθρώπινης και παγγενούς ζωής.