Η Αθήνα και η Σπάρτη στον πόλεμο: σύγκριση της αγωγής των νέων στις δύο πόλεις
[2.39.1] «Διαφέρομεν 
δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν
μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε. τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ
οὐκ ἔστιν ὅτε
ξενηλασίαις
ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων
ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ
ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ’ ἡμῶν
αὐτῶν
ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ· καὶ ἐν ταῖς
παιδείαις οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει
εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον
μετέρχονται, ἡμεῖς δὲ
ἀνειμένως διαιτώμενοι
οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς
ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν.
[2.39.1] Είμαστε διαφορετικοί από τους αντιπάλους μας και στην πολεμική εκπαίδευση στα εξής: Και την πόλη μας την έχουμε ανοιχτή σε όλους και σε καμιά περίπτωση κανένα δεν εμποδίζουμε, με απελάσεις ξένων, από του να δει ή να μάθει κάτι που, αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος απ' τους εχθρούς, θα μπορούσε να ωφεληθεί, επειδή έχουμε πεποίθηση όχι περισσότερο στις προετοιμασίες και στα τεχνάσματα, όσο στην ευψυχία μας την ώρα της μάχης. και στο εκπαιδευτικό τους σύστημα, εκείνοι με εξαντλητική άσκηση από την παιδική τους ηλικία επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι. αντίθετα εμείς, αν και ζούμε άνετα, προχωρούμε με όχι κατώτερο φρόνημα σε κινδύνους το ίδιο μεγάλους.
[2.39.2] τεκμήριον δέ· οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ’ ἑαυτούς, μεθ’ ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι, τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν.
[2.39.2] Και να η απόδειξη: Οι Λακεδαιμόνιοι δεν εκστρατεύουν στη χώρα μας μόνο με τη δική τους δύναμη, αλλά με όλους τους συμμάχους τους, ενώ εμείς κάθε φορά που εισβάλλουμε στη χώρα των άλλων μόνοι μας, νικούμε χωρίς δυσκολία στη μάχη τις πιο πολλές φορές, στην ξένη χώρα, εκείνους που αμύνονται για τη σωτηρία της χώρας τους.
[2.39.3] ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος
ἐνέτυχε διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν
ἐπίπεμψιν· ἢν δέ που
μορίῳ
τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας
αὐχοῦσιν
ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι.
[2.39.3] Συγκεντρωμένη ολόκληρη τη δύναμη μας κανένας εχθρός ως τώρα δεν αντιμετώπισε, γιατί εμείς φροντίζουμε ταυτόχρονα και για το ναυτικό και επειδή σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από μας τους ίδιους. κι αν συγκρουστούν κάπου με ένα μέρος από μας και αν νικήσουν μερικούς από μας, καυχιούνται ότι μας έχουν τρέψει όλους σε φυγή, αν όμως νικηθούν, διατείνονται ότι νικήθηκαν απ' όλους μας.
[2.39.4] καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν, περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι, καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις.
[2.39.4] Και όμως, αν ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο περισσότερο με άνεση, παρά με επίπονη άσκηση και με ανδρεία που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολή του νόμου όσο από τον τρόπο της ζωής μας, μας μένει κέρδος το ότι δεν κουραζόμαστε προκαταβολικά για τις δύσκολες στιγμές που είναι να 'ρθουν και, όταν φτάσουμε σ' αυτές, ότι δεν δείχνουμε λιγότερο θάρρος από κείνους που πασχίζουν αδιάκοπα σε όλη τους τη ζωή. Και γι αυτά και για πολλά άλλα ακόμα ισχυρίζομαι ότι η πόλη μας αξίζει να θαυμάζεται.
Μετάφραση Στάθης Παπακωνσταντίνου
| Μετάφραση Ά. Βλάχου | Μετάφραση Ε. Βενιζέλου | Μετάφραση Ε. Λαμπρίδη | |
| [2.39.1] «Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε. τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ᾽ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ· καὶ ἐν ταῖς παιδείαις οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν. | [2.39.1] »Καὶ στὰ πολεμικὰ πράγματα διαφέρομε ἀπό τοὺς ἐχθρούς μας. Ἡ πόλη μας εἶναι φιλόξενη γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους καὶ δὲν ὑπάρχει σέ μᾶς νόμος ξενηλασίας ποὺ νὰ έμποδίζη τὸν ξένο νὰ μάθη ἤ νὰ δῆ κάτι ποὺ θὰ μποροῦσε, ἄν δὲν ἦταν κρυφό, νὰ ὠφελήση τὸν ἐχθρό μας ποὺ θὰ τὸ ἔβλεπε. Καὶ τοῦτο, ἐπειδὴ πιστεύομε περισσότερο στὴν ἀξία μας παρὰ σὲ μυστικὲς ἐτοιμασίες καὶ στρατηγήματα. Καὶ στὴν ἀνατροφή, ἐνῶ οἱ ἐχθροί μας ἀπ' τά μικρά τους χρόνια ὑποβάλλονται στὴν πιὸ σκληρὴ ἐκγύμναση, ἐμεῖς ἔχομε εὐχάριστη ζωή, χωρὶς γι' αυτὸ νὰ ὑστεροῦμε στὸ νὰ ἀντιμετωπίζουμε τοὺς ἴδιους κινδύνους. | [2.39.1] »Διαφέρομε ακόμα από τους αντιπάλους μας και στο εξής ως για τις ασκήσεις που μας προετοιμάζουνε για τον πόλεμο: έχομε δηλαδή την πολιτεία μας ανοιχτή και τη δείχνομε να τη βλέπουν όλοι, και δεν εστάθηκε καιρός που διώχνοντας τους ξένους τους εμποδίσαμε να μάθουν ή να ιδούν ο,τιδήποτε που αν το ιδεί, αφού δεν το κρύβομε, μπορεί να ωφεληθεί κάποιος εχτρός μας. Γιατί δε στηριζόμαστε περισσότερο στις μυστικές προετοιμασίες και στο ξεγέλασμα των αντιπάλων όσο στην αντρειά πάνω στην πράξη, που πηγάζει από μας τους ίδιους· και στην ανατροφή των νέων, αυτοί μεν με την αδιάκοπη κουραστική προγύμναση ευθύς από τα μικράτα τους εξασκούνται στην παλληκαριά, εμείς όμως, ζώντας με πιο χαλαρό και πολύπλευρο τρόπο, δε ριχνόμαστε για τούτο λιγότερο στους κιντύνους του πολέμου όπου βγαίνομε ίσοι. | [2.39.1] »Διαφέρομεν δ' επίσης από τους αντιπάλους και ως προς την άσκησιν εις τα πολεμικά πράγματα κατά τούτο, ότι δηλαδή πρώτον μεν έχομεν τας πύλας της πόλεώς μας ανοικτάς εις όλους, και ουδέποτε δια ξενηλασίας εμποδίζομεν κανένα να μάθη ή ίδη κάτι τι, εκ φόβου μήπως, εάν δεν το κρύψωμεν, το ίδη κανείς από τους εχθρούς μας και ωφεληθή. Διότι την εμπιστοσύνην μας στηρίζομεν όχι εις τας προετοιμασίας ή εις τα πολεμικά τεχνάσματα, αλλ' εις την προσωπικήν μας κατά την ώραν της δράσεως ευψυχίαν. Έπειτα δε, προκειμένου περί της ανατροφής, εκείνοι μεν από της παιδικής ηλικίας δι' επιπόνου ασκήσεως επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι, ενώ ημείς, μολονότι ακολουθούμεν τρόπον ζωής αβίαστον, είμεθα εξ ίσου ικανοί να προκινδυνεύωμεν, αγωνιζόμενοι προς ισοπάλους εχθρούς. |
| [2.39.2] τεκμήριον δέ· οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ᾽ ἑαυτούς, μεθ᾽ ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι, τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν. | [2.39.2] Καὶ νὰ ἡ ἀπόδειξη. Ποτὲ οἱ Λακεδαιμόνιοι δὲν κάνουν, μόνοι τους, ἐπιδρομὲς ἐδῶ, στὴ γῆ μας. Ἔρχονται πάντα μὲ τοὺς συμμάχους τους. Ἐνῶ ἐμεῖς, μόνοι εἰσβάλλομε σὲ ἐχθρικὲς χῶρες καὶ τίς περισσότερες φορὲς νικοῦμε εὔκολα, σὲ ξένη γῆ, ἐκείνους ποὺ ὑπερασπίζονται τὰ ἴδια τους τὰ σπίτια. | [2.39.2] Κι απόδειξη είναι το εξής: πως δηλαδή ούτε οι Λακεδαιμόνιοι εκστρατεύουν ενάντιά μας μόνοι τους, αλλά με όλους τους άλλους μαζί, ενώ εμείς, κάνοντας επιδρομές σε ξένες χώρες, νικούμε σε μάχες εύκολα εκείνους που υπερασπίζουν την πατρίδα τους· | [2.39.2] Απόδειξις τούτου είναι, ότι ενώ οι Λακεδαιμόνιοι εκστρατεύουν εναντίον του εδάφους μας, όχι μόνοι, αλλά με όλους τους συμμάχους των, ημείς εκστρατεύομεν εναντίον των άλλων μόνοι, και μολονότι πολεμούμεν εις ξένην χώραν εναντίον ανθρώπων προασπιζόντων το ίδιον έδαφος, τους νικώμεν κατά κανόνα χωρίς δυσκολίαν. |
| [2.39.3] ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν ἐπίπεμψιν· ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ᾽ ἁπάντων ἡσσῆσθαι. | [2.39.3] Ἐχθρός μας κανεὶς δὲν ἔχει, ὥς τώρα, ἀντικρύσει, συγκεντρωμένη, ὁλόκληρη τὴ δύναμή μας, ἀφοῦ ἐμεῖς καὶ ναυτικὸ πρέπει νὰ ἐπανδρώνωμε καὶ στρατὸ νὰ στέλνωμε σὲ πολλὰ μέρη. Ἄν ὁ ἐχθρὸς συνάντηση κάπου ἕνα μικρὸ μέρος τῆς δύναμής μας, καυχιέται, ἄν νικήση, πὼς κατατρόπωσε ὁλόκληρο τὸν στρατό μας. Ἄν νικηθῆ, διαδίδει πὼς βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ὅλες τὶς δυνάμεις μας. | [2.39.3] και κανείς ως τώρα δεν αντίκρυσε ολόκληρη τη δύναμή μας μαζί, τόσο γιατί έχομε συνάμα να φροντίζομε για το ναυτικό μας, όσο και γιατί στέλνομε εκστρατευτικά σώματα σε πολλά μέρη συγχρόνως· κι αν συγκρουστούν κάπου μ' ένα μικρό τμήμα του στρατού μας και νικήσουνε λίγους από μας, παινεύονται πως αποκρουστήκαμε όλοι, κι αν νικηθούν, πως όλοι μας τους βάλαμε κάτω. | [2.39.3] Προσθέσατε εις τούτο ότι κανείς από τους εχθρούς μας δεν άντιμετώπισεν ηνωμένην την δύναμίν μας, διότι κατά τον ίδιον καιρόν όχι μόνον δια το ναυτικόν μας φροντίζομεν, αλλά και κατά ξηράν εκπέμπομεν εις πολλάς επιχειρήσεις στρατιώτας από τους ιδικούς μας πολίτας. Όταν εν τούτοις οι εχθροί μας συγκρουσθούν οπουδήποτε προς τμήμα της δυνάμεώς μας, εάν μεν νικήσουν, καυχώνται ότι μας ενίκησαν όλους, εάν δε ηττηθούν, ότι ενικήθησαν από όλους. |
| [2.39.4] καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν, περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι, καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις. | [2.39.4] Ἀντικρύζομε τοὺς κινδύνους πρόθυμα κι ὄχι μὲ βαριὰ καρδιά. Τοὺς ἀντικρύζομε ὰπὸ ἀνδρεία περισσότερο παρὰ ὰπὸ ὑπακοὴ σὲ κάποιο νόμο καὶ τοῦτο εἶναι γιὰ μᾶς κέρδος μεγάλο, γιατὶ δέν θλιβόμαστε ὰπὸ πρὶν γιὰ τὶς συμφορὲς ποὺ ἴσως ἔρθουν, κι ὅμως, ὅταν ἔρθουν, δὲν εἴμαστε λιγότερο γενναῖοι ἀπὸ ἐκείνους ποὺ παιδεύονται ἀδιάκοπα. | [2.39.4] Κι όμως, αν προτιμούμε να ριχνόμαστε στον πόλεμο με το κέφι μας μάλλον παρά από τη συνήθεια της ταλαιπωρίας, κι όχι με νόμους που μας επιβάλλουν την αντρειά, παρά με τρόπο ζωής που την ευνοεί, μας μένει τ' όφελος πως δεν κουραζόμαστε από τα πριν για τα βάσανα που μέλλονται να 'ρθουν, κι όταν φτάσει η ώρα τους, δε δειχνόμαστε λιγότερο τολμηροί από κείνους που δεν κάνουν άλλο παρά να μοχτούν και σε άλλα πολλά, αξίζει η πολιτεία μας τον θαυμασμό του κόσμου. | [2.39.4] Τωόντι, εφόσον προτιμώμεν ν' αντιμετωπίζωμεν τους κινδύνους με άνεσιν μάλλον παρά κατόπιν επιπόνου ασκήσεως, και με ανδρείαν που απεκτήθη όχι από νομικόν καταναγκασμόν, αλλ' από τον τρόπον της ζωής μας, έχομεν το πλεονέκτημα, ότι χωρίς να παραπονούμεθα προώρως χάριν μελλόντων κινδύνων, άμα ως περιέλθωμεν εις αυτούς, αναδεικνυόμεθα εξ ίσου γενναίοι όσον και οι αντίπαλοί μας, οι οποίοι υποβάλλονται εις διαρκείς μόχθους. Ούτω δε η πόλις μας είναι αξία θαυμασμού όχι μόνον ως προς τούτο αλλά και υπό άλλας ακόμη επόψεις. |
§39
Μελέται· εκπαίδευση.
Κοινή· ανοιχτή σε όλους.
Οὐκ ἔστιν ὅτε·σε καμιά περίπτωση, ποτέ.
Ξενηλασία (ξένος-ἐλαύνω)· απέλαση των ξένων.
Ἀπείργω· εμποδίζω, αποκλείω.
Ὅ μὴ κρυφθὲν... ἰδών· που, αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε.
Ἀπάτη· τέχνασμα, ξεγέλασμα.
Ἐς τὰ ἔργα· την ώρα της μάχης.
Παιδεία· το εκπαιδευτικό σύστημα .
Εὐθύς νέοι ὄντες· από την παιδική τους ηλικία.
Μετέρχονται τὸ ἀνδρεῖον (τὴν ἀνδρείαν)· επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι.
Οπλιτικό σώμα, Σπάρτη [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Σπάρτη 1ο μέρος (βίντεο, 18:36 min) [πηγή: Εκπαιδευτική Tηλεόραση]
Σπάρτη 2ο μέρος (βίντεο, 18:34 min) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Διαιτῶμαι ἀνειμένως· ζω άνετα.
Οὐδέν ἧσσον (λιτότητα)· με όχι κατώτερο φρόνημα.
Ἰσοπαλής· το ίδιο μεγάλος.
Καθ' ἑαυτούς· μόνοι τους, μόνο με τη δική τους δύναμη.
Μεθ' ἁπάντων· μαζί με όλους τους συμμάχους τους.
Ἐπέρχομαι τὴν τῶν πέλας (γῆν)· εισβάλλω στη χώρα των άλλων.
Περὶ τῶν οἰκείων· για τη σωτηρία της χώρας τους.
Ἐντυγχάνω τῇ δυνάμει ἀθρόᾳ· αντιμετωπίζω τη (συνολική) δύναμη συγκεντρωμένη.
Πρώτη Αθηναϊκή συμμαχία [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Χάρτης της Δηλιακής Συμμαχίας του 431 π.Χ. [πηγή: Wikimedia Commons]
Διὰ τὴν ἐπίπεμψιν ἐπί πολλά ἐν τῇ γῇ ἡμῶν αὐτῶν· επειδή σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από μας τους ίδιους.
Προσμείγνυμί τινι· συγκρούομαι.
Μόριόν τι· ένα μέρος από...
Αὐχῶ· καυχιέμαι.
Άπεῶσθαι (ρ. ἀπωθῶ· τρέπω σε φυγή).
Μελέτη πόνων· επίπονη άσκηση.
Καὶ μὴ... ἀνδρείας· η σύνταξη: καὶ μὴ μετὰ ἀνδρείας νόμων τὸ πλεῖστον ἤ τρόπων· με ανδρεία που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολή του νόμου, όσο από τον τρόπο της ζωής μας.
Ἐθέλομεν κινδυνεύειν· ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο.
Περιγίγνεται· μένει κέρδος.
Προκάμνω· κουράζομαι προκαταβολικά.
Τὰ μέλλοντα ἀλγεινά· οι δύσκολες στιγμές που είναι να έρθουν.
Αἰεὶ μοχθῶ· πασχίζω αδιάκοπα.
Ἀξίαν εἶναι· εξαρτάται από το (εννούμενο) φημί.
§39
1. Διαφέρομεν· Από το σημείο αυτό η αντιπαράθεση Αθήνας-Σπάρτης, που ως τώρα υποδηλωνόταν μόνο έμμεσα, γίνεται φανερή. Ακριβώς η παρουσία του καί (=ακόμα) δείχνει ότι και όσα ειπώθηκαν ως εδώ ήταν ένας παραλληλισμός ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Οι εντυπωσιακότερες όμως διαφορές θα δηλωθούν από εδώ και κάτω και θα αφορούν: στα πολεμικά, στη συμπεριφορά, στους ξένους και στην αγωγή των νέων.
Αρχαία Σπάρτη [πηγή: Βικιπαίδεια]
Η στρατιωτική ανωτερότητα της Αθήνας, Ισοκράτης «Παναθηναϊκός» 12. 182-190 [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]
2. Ξενηλασίαις· σκοπός τους δεν ήταν μόνο να μην ωφεληθούν οι ξένοι επισκέπτες της Σπάρτης, αλλά και να μη χαλαρώσουν τα ήθη των Σπαρτιατών από τη μαλθακότητα που χαρακτήριζε τη συμπεριφορά πολλών από τους επισκέπτες της πόλης τους.
3. Ἀπάταις· ότι αυτές αποτελούσαν μέρος της πολεμικής τέχνης των Σπαρτιατών το βλέπουμε στην ομιλία του Βρασίδα (Θουκυδίδης Βιβλ. 5, 9, 5): Καί τά κλέμματα ταῦτα καλλίστην δόξαν ἔχει, ἅ τοὺς πολεμίους μάλιστ' ἄν τις ἀπατήσας τοὺς φίλους μάλιστ' ἄν ὠφελήσειε. (Την ωραιότερη εντύπωση δίνουν εκείνα τα ξεγελάσματα, με τα οποία όσο περισσότερο κανείς εξαπατήσει τους εχθρούς, τόσο μεγαλύτερη ωφέλεια προσφέρει στους φίλους του). Μαζί με τα κλέμματα η Σπάρτη είχε θεσμοθετήσει και την κρυπτείαν, που αποτελούσε και δεινή δοκιμασία των νέων, αλλά και σκοτεινή μεθόδευση για εξόντωση επικίνδυνων για το καθεστώς ειλώτων. Βλ. και παρακάτω, σελ. 77, Παράλληλο χωρίο 3.
4. τῷ εὐψύχῳ· όπως διαπιστώνεται και από άλλες περιπτώσεις (π.χ., στο προηγούμενο κεφ. 38, αντί τήν λύπην είχαμε το λυπηρόν), ο Θουκυδίδης συνηθίζει, στη θέση θηλυκού ουσιαστικού (εὐψυχία, εὐδαιμονία κτλ.), να χρησιμοποιεί το ουδέτερο του συστοίχου επιθέτου (τὸ εὔψυχον, τὸ εὔδαιμον κτλ.).
5. Αὐχοῦσιν... ἀπεῶσθαι... ἡσσῆσθαι· χαρακτηριστική περίπτωση του «σχήματος» ζεῦγμα· η έννοια του ρήματος αρμόζει μόνο με την έννοια του πρώτου αντικειμένου (ἀπεῶσθαι: καυχιέται ότι έτρεψαν σε φυγή), όχι όμως του δευτέρου (ἡσσῆσθαι: καυχώνται ότι νικήθηκαν!), το οποίο άρμοζε να εξαρτηθεί από ρήμα διαφορετικής σημασίας, π.χ. φασίν.