Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1220-36: Ο Χορός οδηγήθηκε στον θρήνο συνειρμικά με αφορμή την παράκληση της Ελένης προς την Ήρα και την Αφροδίτη να βοηθήσουν στη σωτηρία της.
στ. 1221: Σύμφωνα με τον μύθο, η αηδόνα ήταν γυναίκα που μεταμορφώθηκε σε πουλί και θρηνεί τον νεκρό γιο της, Ίτυ. Το αηδόνι, με την παθητική και μελωδική του φωνή, συνδέεται με θρήνους. Παρόμοιες επικλήσεις αποτελούσαν συνηθισμένο ποιητικό μοτίβο κατά την αρχαιότητα. Και η Ελένη στην Πάροδο (196 κ.εξ.) παρακάλεσε τις Σειρήνες να ενώσουν το τραγούδι τους με τους δικούς της θρήνους. Πρόκειται επομένως για μοτίβο που συναντιέται συχνά και στη νεότερη λογοτεχνία.
στ. 1232: Στο πρωτότυπο ·αἰνόγαμος (< αίνὸς = ολέθριος). Σε άλλες μεταφράσεις αποδίδεται ως εξής: «ο έρμος εραστής» (Σταύρου), «γαμπρός θλιβερός» (Χατζηανέστης), «ο κακότυχος στον γάμο του» (Παττίχης), «με το ερωτικό του πάθος το λάβρο» (Δημητριάδης), «ο ξεπλανευτής» (Σφυρόερας), «ο πικρόγαμος» (Τοπούζης).
στ. 1236: Χαρακτηριστικό των χορικών του Ευριπίδη είναι η αποστροφή σε ένα από τα πρόσωπα του δράματος, ακόμα κι αν αυτό δε βρίσκεται στη σκηνή (η Ελένη βρίσκεται στο ανάκτορο).
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1237-53: Ο ποιητής κατορθώνει μέσα σε λίγους στίχους να περιγράψει τα δεινά του πολέμου που έπληξαν και τους νικητές - «πλήθος χαθήκαν οι Αχαιοί» - τονίζοντας στο τέλος (1251-3) τη ματαιότητα του εγχειρήματος, «φέρνοντας τ' ομοίωμα της Ήρας». Το θέμα των δεινών του πολέμου είναι κυρίαρχο για τον ποιητή, γι' αυτό και αναφέρεται σ' αυτό ο Τεύκρος, η Ελένη, ο Μενέλαος, ο Χορός.
στ. 1243: Πρόκειται για τον Nαύπλιο και την παγίδα που έστησε στους Έλληνες. Βλέπε σχόλιο 3, σελ. 64.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1254-69: Ο Ευριπίδης επαναφέρει και προεκτείνει τον προβληματισμό του Αγγελιαφόρου (στ. 786-90) σχετικά με την αδυναμία του ανθρώπου να κατανοήσει την ουσία του θεού, του ανθρώπου ή άλλων δυνάμεων, «κα τι 'ναι ανάμεσά τους;» Η έμπνευση για το περιεχόμενο αυτών των στίχων προήλθε από την απρόβλεπτη στάση των θεών και τον τρόπο που καθόρισαν την τύχη της Ελένης. Ο ποιητής δίνει συγχρόνως και ένα μήνυμα ελπίδας στους Αθηναίους που έχουν τη φοβερή εμπειρία της σικελικής καταστροφής. Συγκεκριμένα, αφού η ενέργεια του θεού είναι απρόβλεπτη και μπορεί να μεταστρέφει μια κατάσταση από το δυσάρεστο στο ευχάριστο, όπως στην περίπτωση της Ελένης, μπορεί να αλλάξουν τα πράγματα στο πολιτικό επίπεδο υπέρ της Αθήνας.
στ. 1255: ανάμεσά τους: σύμφωνα με μια ερμηνεία, πρόκειται για τους «δαίμονες», οι οποίοι ήταν μεσολαβητές μεταξύ θεών και ανθρώπων και για τον λόγο αυτό κατοικούσαν μεταξύ γης και ουρανού. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, ο Χορός αναφέρεται σε αυτούς οι οποίοι έχουν και θεϊκή και ανθρώπινη υπόσταση (ημίθεοι, ήρωες…), κατηγορία στην οποία ανήκει και η Ελένη.
στ. 1256-61: Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το νόημα των στίχων 1254-1261 είναι: Τι είναι θεός, τι μη θεός και τι το ανάμεσό τους; Ποιος άνθρωπος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι το βρήκε; (Κανείς ). Πιο μακριά στη γνώση των θεών έφτασε εκείνος που βλέπει ότι οι αποφάσεις τους πηγαίνουν μια εδώ και μια στην αντίθετη κατεύθυνση, ανέλπιστα και απροσδόκητα. Τα λόγια αυτά θα συμφωνούσαν και με τη ρήση του Αγγελιαφόρου στους στίχους 786 κ.ε. Δυσκολονόητος ο θεός…
στ. 1262: Από τη γενική διαπίστωση ο Χορός περνάει στο παράδειγμα, την περίπτωση της Ελένης, που επιβεβαιώνει αυτήν τη διαπίστωση (όπως και ο Αγγελιαφόρος στις ρήσεις του).
στ. 1268-9: στων θεών μόνο τα λόγια βρήκα την αλήθεια: και αυτοί οι στίχοι προβληματίζουν τους μελετητές, καθώς η απόλυτη βεβαιότητα δύσκολα συμβιβάζεται με το σκεπτικισμό που αποπνέουν οι προηγούμενοι στίχοι· γι’ αυτό υποστηρίχθηκε ότι στο σημείο αυτό ο Ευριπίδης προσπαθεί να αποφύγει την κατηγορία για ασέβεια. Άλλοι μελετητές, βασιζόμενοι στο γεγονός ότι οι στίχοι παραδόθηκαν φθαρμένοι, διορθώνουν το κείμενο και το ερμηνεύουν ως εξής: δεν ξέρω τι να πω· ακατανόητο είναι πώς δρουν οι θεοί.
Συμπληρωματικά σχόλια στ. 1270-85: Η αντιστροφή εκφράζει το αντιπολεμικό πνεύμα του Ευριπίδη και αποτελεί έμμεση καταγγελία του ποιητή εναντίον εκείνων που πιστεύουν ότι ο πόλεμος μπορεί να επιλύει τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. Ειδικότερα, στρέφεται εναντίον της φιλοπόλεμης μερίδας που παρέσυρε τους Αθηναίους στην εκστρατεία κατά της Σικελίας με τα γνωστά αποτελέσματα. Ο ποιητής υποστηρίζει πως μόνο ο διάλογος μπορεί να δώσει τέλος στις ανθρώπινες διαμάχες (1277-9) και να αποτρέψει έτσι τα δεινά και τη φρίκη του πολέμου.

 

 

 

Κείμενα σχετικά με τη φύση και τον ρόλο των θεών

[για τη φύση και τον ρόλο των θεών – ερμηνείες]

«Οι στίχοι 1137-1143 [= β' στροφή] επαναλαμβάνουν σαφέστερα και προεκτείνουν τη σκέψη του Αγγελιαφόρου. Μολονότι σε ορισμένα σημεία το κείμενο δεν είναι απόλυτα καθαρό, μπορούμε να πούμε πως η γενικότερη κρίση αναφέρεται στην απρόβλεπτη επέμβαση του θείου και εκεί όπου δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ο άνθρωπος είναι απόλυτα ασφαλής, όπως στην περίπτωση της Ελένης, η οποία ως κόρη του Δία θα έλεγε κανείς ότι δεν θα δυστυχούσε, και όμως θεωρήθηκε άπιστη, άδικη και άθεη. Διάφορες ερμηνείες δόθηκαν στους στίχους αυτούς, οι περισσότερες από τις οποίες τονίζουν τη δυσπιστία του Ευριπίδη, αν όχι στην ύπαρξη των θεών, στο αλάθητο των ενεργειών τους. Ο F. Paley θεωρούσε ότι ο ποιητής εδώ υποδηλώνει την αμφιβολία του για την ύπαρξη του ανώτατου όντος, όπως είχε κάνει και σε άλλες περιπτώσεις. Ο H. Gregoire έγραψε πως “ο Χορός αμφιβάλλει για τη θεία σοφία, βλέποντας τη σύγχυση που επικρατεί στον κόσμο”. Ο G. Zuntz θεωρεί ότι εδώ δεν έχουμε υπαινιγμό αθεΐας, αλλά έκφραση του ακατάληπτου του θείου. […]

Πολύ πιο ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη είναι η άποψη του George Ε. Dimock Jr, ο οποίος […] γράφει τα εξής αναλύοντας το χωρίο αυτό: “Δεν μπορείς ποτέ να μιλήσεις με βεβαιότητα για τις ενέργειες του θείου. Σπάνια τα πράγματα είναι όπως φαίνονται. Μπορεί να νομίζεις πως πολεμάς για την Ελένη, στην πραγματικότητα όμως δεν πολεμάς για κείνη. Οτιδήποτε μπορεί να συμβεί”. Και παρακάτω συνδέοντας τους στίχους αυτούς με τη θλιβερή σικελική καταστροφή, η οποία έκαμψε το ηθικό των Αθηναίων, σημειώνει πως “το απρόβλεπτο στις ενέργειες των θεών είναι σπουδαίο πράγμα. Οι Αθηναίοι, που είχαν υπόψη τους την καταστροφή στη Σικελία, βλέποντας το έργο και ακούγοντας για τις απρόβλεπτες ενέργειες του θείου, αισθάνονταν ότι όλα δεν χάθηκαν, γιατί ο θεός μπορεί ξαφνικά να ανατρέψει μια κατάσταση από το κακό στο καλό, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της Ελένης και του Μενέλαου: ενώ είναι χαμένοι, σώζονται από μια απροσδόκητη ενέργεια των θεών, μέσω της Θεονόης”.

Όπως σημειώθηκε παραπάνω, η σκέψη που πρυτανεύει στο χωρίο αυτό είναι το απρόβλεπτο της θείας επενέργειας στα ανθρώπινα πράγματα και συνδέεται άμεσα με την κακοτυχία της Ελένης και την άδικη δυσφήμισή της»

(Χατζηανέστης 1989: 363-364).

[θεοί και τύχη]

«Ο Χορός της Ελένης, […] ομολογεί καθαρά ότι δεν γνωρίζουμε τίποτε [για τους θεούς]. Λόγω της αβεβαιότητας, ο Χορός φτάνει στο σημείο να γίνεται ασαφής και οι λέξεις του κειμένου είναι καμιά φορά αρκετά αμφίβολες. Αλλά, σε γενικές γραμμές λέει [παραθέτει τη β' στροφή]. Η φράση αρχίζει με τη λέξη θεός και κλείνει με τη λέξη τύχαις. Από τους θεούς, εντελώς φυσικά, περνάμε στην τύχη.

Γι’ αυτό τόσο συχνά γίνεται λόγος ταυτόχρονα και για το ένα και για το άλλο. Η τύχη μπορεί να σταλθεί από τη θεότητα. Η μία από τις δύο έννοιες μπορεί επίσης να αντικαθιστά την άλλη ή να την υποκαθιστά. […]»

(Romilly 1997: 37).

[οι θεοί – στ. 1269]

«Ο τελευταίος στίχος [της β΄στροφής, στ. 1269] προξενεί έκπληξη, καθώς δε συμβιβάζεται με τους προηγούμενους, που εκφράζουν την άποψη ότι οποιαδήποτε γνώση σχετικά με τους θεούς είναι ανέφικτη. Το νόημα μπορεί να είναι απλώς ότι δεν υπάρχει σίγουρος τρόπος για να εξακριβωθεί το τι σκοπεύουν να πράξουν οι θεοί, εκτός κι αν οι ίδιοι το αποκαλύψουν απευθείας. Κάτι τέτοιο θα ήταν σύμφωνο και με την αποδοκιμασία που είχε προηγουμένως εκφράσει ο αγγελιαφόρος για τους μάντεις και τις προφητείες […]. Αυτή η αμφιβολία ως προς την αξία της προφητείας, συνοδευόμενη από την αίσθηση ότι οι θεοί μπορούν να δείξουν καθαρά τι επιθυμούν […] σχεδόν αποτελεί κοινό τόπο. Αλλά οι θεοί ξεκαθαρίζουν τις προθέσεις τους μόνο μετά τα συμβάντα, όταν πια η ανθρώπινη συμφορά και ο αγώνας ολοκληρώνονται, κατά κάποιον τρόπο, τυχαία. Στο μεταξύ, μέσα στο σκοτάδι που καλύπτει τα πάντα, δεν υπάρχουν παρά μερικά ασαφή σήματα, συνήθως παραπλανητικά. Ίσως γι’ αυτό η ωδή αναφέρεται στο Ναύπλιο […]»

(Whitman, σ. 86).

[οι θεοί – στ. 1254-1264]

«[Σχετικά με το νόημα της β' αντιστροφής] το σκεπτικό φαίνεται να είναι πως σε ένα τόσο αχανές και φανερά χαοτικό πεδίο, όπως αυτό της ανθρώπινης τύχης, κανείς δεν θα μπορούσε να περιμένει να βρει σημάδια της θείας τάξης εκεί, αν όχι κάπου αλλού, όπου η ίδια η ύπαρξη των θεών είχε εμπλακεί. Αλλά η Ελένη, μια κόρη του Δία, έχει γίνει αντικείμενο αναθέματος σε όλη την Ελλάδα, και ο Χορός δεν ελπίζει πια ότι μπορεί να προσδιορίσει [πού βρίσκεται η βεβαιότητα σε αυτά τα θέματα] […]. Ο Χορός δεν ρωτάει “τι είναι θεός ή τι δεν είναι” με το μέσον να έχει προστεθεί για να ολοκληρώσει την ιδέα (“οτιδήποτε σχετικά με τον θεό”), το οποίο θα ήταν ένα μεγάλο και εξαιρετικό ερώτημα εδώ. Αναρωτιούνται για τη διάκριση ανάμεσα στο θείο, το θνητό, και το ανάμεικτο […] Η Ελένη, ως γέννημα του Δία και της Λήδας, φαίνεται ένα ξεχωριστό παράδειγμα της τρίτης κατηγορίας, αλλά έχει γίνει με εντελώς ιδιόμορφο τρόπο υποκείμενο ακραίων μεταστροφών της τύχης»

(Dale: 1968: 190-191).

Κείμενα σχετικά με τον πόλεμο

[ο πόλεμος – ιστορικό πλαίσιο]

«Όσο ζούσε και δημιουργούσε ο Ευριπίδης, η Ελλάδα ήταν ανάστατη από τον Πελοποννησιακό πόλεμο και οι Αθηναίοι ζούσαν στο πετσί τους τις σκληρές του συνέπειες. Κι όπως ήταν επόμενο, ο ποιητής και δημιουργός τόσων τραγωδιών, που διαπνέονταν από βαθύτερο ενδιαφέρον για τη μοίρα του ανθρώπου, δεν μπορούσε να μείνει αδιάφορος μπροστά σ’ αυτή τη θύελλα και να γράφει έργα άσχετα με τις ανησυχίες και τις συμφορές του λαού του. […] Ο πόλεμος σαν μια συμφορά για τους ανθρώπους δυνάστεψε το πνεύμα και την ψυχή του ποιητή και για χρόνια ολόκληρα ύστερα από τον Ιππόλυτο δεν έγραψε τραγωδίες με άλλο θέμα. Κι όχι μόνο αυτό. Το μίσος του κατά των πολέμων, σύμφωνα με μια παρατήρηση του Kitto, δεν περιορίζεται στην επιφάνεια, αλλά εισχωρεί βαθύτερα και προχωράει στην αναζήτηση των ουσιαστικών αιτιών που γεννούν τους πολέμους και τις καταστροφές που προκαλούν όχι μόνο σε άτομα, αλλά σε ολόκληρους λαούς.

Έτσι, παρόλο που στην Ελένη του υπάρχει ένας στίχος, όπου αποδίδονται οι πόλεμοι στους θεούς, στην ουσία ο ποιητής ακολουθεί την άποψη πως οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν την άμεση ευθύνη για τις πολεμικές συγκρούσεις και τις συμφορές που απορρέουν απ’ αυτές. Στην τραγωδία, με τα χείλη του Χορού, ο ποιητής χαρακτηρίζει ανέμυαλους όσους στον πόλεμο τη δόξα αναζητούν και νομίζουν πως με τα κοντάρια θα σβήσουν τα πάθια των θνητών»

(Ζορμπαλάς 1987: 100).

[πόλεμος – Ευριπίδης]

«Θέατρο ιδεών το έργο του [του Ευριπίδη] απηχεί πολλές κριτικές για την τρέλα και τον παράλογο χαρακτήρα των πολέμων. Όπως μπορούσε, επίσης, να το προβλέψει κανείς, αυτές οι κριτικές γίνονται σαφέστερες όσο επιμηκύνεται ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Δύο έργα είναι ιδιαίτερα αυστηρά, από αυτήν την άποψη: οι Ικέτιδες και η Ελένη. […] Στην Ελένη, το θέμα του έργου είναι ήδη από μόνο του μια καταδίκη, αφού αυτή τη φορά ο τρωικός πόλεμος δεν έγινε καν εξαιτίας της Ελένης και για να την πάρουν πάλι πίσω, αλλά εξαιτίας ενός ανύπαρκτου ειδώλου και χάρη μιας ψευδαίσθησης. Επιπλέον, η καταδίκη είναι εδώ διατυπωμένη εκ νέου με σαφήνεια και με μορφή γενική. Αυτή τη φορά παρουσιάζεται στο μέσο ενός χορικού [β' αντιστροφή]. Ο Χορός επαναλαμβάνει μάλιστα ότι θα μπορούσε κανείς να χειρισθεί, να “διορθώσει” τα πράγματα με τον λόγο: λόγοις. Η παθητική περιγραφή των δεινών που κυοφορήθηκαν στον πόλεμο επεκτείνεται, λοιπόν, και εδώ σε αγορεύσεις και σε επίκληση της λογικής.

Αυτά τα χωρία δεν είναι τα μόνα που υποστηρίζουν τέτοιες ιδέες: είναι, τουλάχιστον, αρκετά εντυπωσιακά στην επικαιρότητά τους, για να αποκαλύψουν ότι το θέατρο έγινε σαν ένα βήμα από το οποίο ο ποιητής μιλάει στους συμπολίτες του και τους ανακοινώνει την εμπειρία του και τις αμφιβολίες του»

(Romilly 1997: 253, 256-257).

[πόλεμος – ιστορικό πλαίσιο]

«Οι στίχοι αυτοί [β αντιστροφή] είναι μια έντονη αντιπολεμική κραυγή του Ευριπίδη και αναφέρονται στα πρόσφατα συγκλονιστικά γεγονότα στη Σικελία, για τα οποία ο ποιητής θεωρούσε υπεύθυνους τους οπαδούς της φιλοπόλεμης μερίδας, η οποία είχε ενθαρρύνει τους μάντεις στις χρησμολογίες τους για ευνοϊκή έκβαση της εκστρατείας»

(Χατζηανέστης 1989: 366).

[πόλεμος – Αθηναίοι 412 π.Χ.]

«Κανένας από τους Αθηναίους δεν μπορούσε το 412 να ακούσει αυτά τα λόγια [του Χορού στη β αντιστροφή, χωρίς να αναλογιστεί τη δυστυχία της πόλης του»

(Lesky 1989: 251).