1. Η συμμαχία της Δήλου - Η συμμαχία όργανο της αθηναϊκής ηγεμονίας

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία

Σκοπός και τρόπος λειτουργίας της Συμμαχίας, σ. 69

Στοιχεία που δείχνουν τη μετατροπή της συμμαχίας σε όργανο της αθηναϊκής

δημοκρατίας, σσ. 69-70

Υποστηρικτικό υλικό:

-Γραπτές πηγές για την ανάδειξη των παραπάνω σημείων. Ειδικά για τη μετατροπή της συμμαχίας σε όργανο της αθηναϊκής ηγεμονίας, βλ.: Θουκυδίδου, Ιστορίαι, 1.96-99 (επιλεγμένα αποσπάσματα): εδώ

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

Παιχνίδι ρόλων: Ένας πολίτης νησιωτικής πόλης της Συμμαχίας της Δήλου επισκέπτεται την Αθήνα ως μέλος της αντιπροσωπείας της πόλης του για τα Μεγάλα Παναθήναια στα μέσα της δεκαετίας του 440 π.Χ. (θυμηθείτε ότι το ταμείο της Συμμαχίας έχει ήδη μεταφερθεί από το 454 π.Χ. στην Αθήνα και ότι από το 447 π.Χ. έχει αρχίσει η ανοικοδόμηση του Παρθενώνα). Στη συνάντησή του με Αθηναίο πολίτη, παλιό του γνώριμο, ο νησιώτης διαμαρτύρεται για την κατάσταση στη Συμμαχία και ο Αθηναίος απαντά υπερασπιζόμενος τις επιλογές της πόλης του. Προσπαθήστε να αναπαραστήσετε τον διάλογό τους.

 2 ώρες 

 

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι:

Οι μαθητές επιδιώκεται:

• Να γνωρίσουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε η Συμμαχία της Δήλου.

• Να κατανοήσουν την οργάνωσή της.

• Να συλλάβουν την πορεία της Συμμαχίας, η οποία από συνασπισμό ελευθέρων πόλεων μεταβλήθηκε σε όργανο επιβολής του αθηναϊκού επεκτατισμού.

• Να κατανοήσουν τη συμβολή της προσωπικότητας στη διαμόρφωση και εξέλιξη της Συμμαχίας.

 

Προετοιμασία:

Οι μαθητές καλούνται να επαναφέρουν στη μνήμη τους την τελευταία φάση του αμυντικού πολέμου των Ελλήνων εναντίον των Περσών υπό την ηγεσία του Παυσανία και τις περιπέτειες του τελευταίου. Στον χάρτη δείχνουν οι μαθητές τις κινήσεις των στρατευμάτων μετά τη μάχη των Πλαταιών.

 

Προσπέλαση:

Το μικρό κείμενο εντός πλαισίου στην αρχή κάθε κεφαλαίου ουσιαστικά συνοψίζει το μορφωτικό αγαθό του κεφαλαίου και βοηθά συγχρόνως, ως πυξίδα, και τον διδάσκοντα και τον μαθητή. Με τη «Σύνοψη» ενοποιείται η ύλη του κεφαλαίου και επιτυγχάνεται η σφαιρική παρουσίαση. Ως προεξαγγελτική παράθεση, θα αναφέρουμε στον μαθητή το θέμα το οποίο θα μας απασχολήσει, συνολικά, στα προσεχή μας μαθήματα και στη συνέχεια θα προχωρήσουμε στην εξέταση των δύο συγκεκριμένων παραγράφων που αφορούν τη Συμμαχία της Δήλου, την ίδρυση και την εξέλιξή της.

Ήδη γνωρίζουν οι μαθητές μας τι είναι το παράθεμα, ανεξάρτητα αν πρόκειται για ιστορική πηγή ή σκέψη ενός σύγχρονου ιστορικού. Σε κάθε ευκαιρία πρέπει να επαναλαμβάνουμε στον μαθητή, όσο το δυνατό σαφέστερα, ότι η ιστορική διήγηση δεν είναι ένα αυθύπαρκτο παραμύθι αλλά μία αφήγηση που συγκροτείται από ό,τι άφησε ο άνθρωπος μα ορισμένης χρονικά περιόδου, γραπτά μνημεία ή υλικά δημιουργήματα. Γι' αυτό η επιτυχία ενός μαθήματος ιστορίας συνίσταται στο να εξοικειώσουμε τον μαθητή να κατανοεί το περιεχόμενο μα γραπτής ιστορικής πηγής, να εξάγει τα συμπεράσματά του και συγχρόνως να μάθει να μελετά μια εικόνα, άμεση ιστορική πηγή, κατά τον F. Braudel.

Το παράθεμα του Θουκυδίδη, απλό στη δομή του, μπορεί να μας χρησιμεύσει σαν εφαλτήριο για την προσπέλαση του νέου. Βασικά στοιχεία της συγκρότησης του μαθήματος περιέχονται σ' αυτό: η θέληση των συμμάχων να συνάψουν τη Συμμαχία, το μίσος κατά των Περσών, η προσφορά σε χρήμα ή σε άνδρες, ο θεσμός των ελληνοταμιών, η είσπραξη του φόρου. Ο διδάσκων δεν έχει παρά να ακολουθήσει, με τη βοήθεια των μαθητών, το απόσπασμα του Θουκυδίδη, για να διαρθρώσει ολόκληρο το μάθημα. Οι βασικές έννοιες που πρέπει να συγκρατηθούν από τον μαθητή εμπεριέχονται σ' αυτό. Πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί ότι η αυτονομία των πόλεων ήταν εγγυημένη.

Ο χάρτης θα μας βοηθήσει να μεταπηδήσουμε στη β' παράγραφο, στη μεταμόρφωση της ηγεμονίας σε αρχή. Να τονιστεί ιδιαίτερα η επίδραση της προσωπικότητας στη διαμόρφωση του ιστορικού γεγονότος και η ταυτόσημη αντίληψη της ιμπεριαλιστικής πολιτικής από δύο, κατά τα άλλα αντίπαλες, πολιτικές προσωπικότητες, τον Κίμωνα και τον Περικλή. Το απόσπασμα του Πλουτάρχου είναι χαρακτηριστικό. Τα παιδιά, με τη μελέτη του, θα κατανοήσουν ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν πλέον καμία ανάγκη να τηρούν τα προσχήματα.

 

Εμπέδωση:

Οι μαθητές θα κληθούν, ως εργασία στο σπίτι, να επεξεργαστούν το απόσπασμα από την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, με βασικό ερώτημα το πώς σκιαγραφείται ο χαρακτήρας του Κίμωνα.

---

Πηγές

Η Συμμαχία της Δήλου

[Η ιστορική προσέγγιση που ακολουθεί στηρίζεται στα κορυφαία ιστορικά έργα των P. Leveque, L’aventure grecque, Παρίσι, 1964 και Ed. Will, Le monde grec et l’Orient, le V siécle, Παρίσι, 1972.]

α. Βασικά σημεία επισήμανση

1) Στο σύστημα της αέναης σχέσης αιτίας και αποτελέσματος στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι, η Συμμαχία της Δήλου, ως γεγονός που διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε εν τόπω και χρόνω και κάτω από σαφώς καθαρισμένες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, έχει τις γενεσιoυργές αιτίες της στον Θεμιστοκλή και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η Αθήνα είναι πόλη ευνοημένη γεωγραφικά. Ουσιαστικά παραθαλάσσια, με ανοιχτούς ορίζοντες προς όλες τις κατευθύνσεις, ήταν υποχρεωμένη να οικοδομήσει το μέλλον της σε στενή σχέση με τη θάλασσα. Μέχρι το 490 π.Χ. η Αθήνα δεν είχε προσέξει ιδιαίτερα τον καίριο αυτό γεωγραφικό παράγοντα και τις συνακόλουθες δυνατότητές της. Οι Αθηναίοι «προμάχησαν των Ελλήνων» στη Σαλαμίνα και αυτό το κατανόησαν πλήρως όλες οι νησιωτικές και παραθαλάσσιες πόλεις του Αιγαίου, οι οποίες ζούσαν υπό τη συνεχή απειλή μα νέας περσικής εισβολής. Η Αθήνα, με τη Συμμαχία της Δήλου, δρέπει τους καρπούς της Σαλαμίνας, που και αυτή οφείλεται στη θεμιστόκλεια ώθηση.

2) Το δεύτερο σημείο αναφοράς είναι η στάση της Σπάρτης. Ηγέτιδα δύναμη στον ελληνικό χώρο, με σχεδόν απόλυτη κυριαρχία στην ξηρά, η μεγάλη δωρική πόλη έβλεπε με έκδηλη δυσπιστία τις υπερπόντιες εκστρατείες, τις μακροχρόνιες απουσίες από την πατρώα γη, τη γνωριμία διαφορετικών τρόπων ζωής. Ένας διάχυτος φόβος κατείχε τους Εφόρους μήπως η επαφή με το διαφορετικό επιφέρει ανατροπές στο κλειστό, άκρως συντηρητικό καθεστώς της Σπάρτης. Η περιπέτεια με τον Παυσανία αύξησε τους φόβους και συντέλεσε τα μέγιστα ώστε να απορρίψουν την πρόταση για ανάληψη της ηγεμονίας μιας υπό διαμόρφωση ελληνικής αντιπερσικής συμμαχίας. Άλλωστε η Σπάρτη δεν διέθετε ικανό στόλο και οι ανάγκες για προστασία των νησιωτικών πόλεων απαιτούσαν πλοία ετοιμοπόλεμα και επανδρωμένα με έμπειρο πλήρωμα. Επομένως η Αθήνα ήταν έτοιμη να δεχθεί την πρόταση, και τη δέχθηκε.

β. Ηγεμονία και αρχή: ιμπεριαλισμός και αυτοκρατορία

Οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε με ακρίβεια τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συνήφθη η Συμμαχία της Δήλου. Το γεγονός είναι ότι οι νησιωτικές πόλεις πρόσφεραν στους Αθηναίους την «ηγεμονία». Η λέξη εξέφραζε, την εποχή εκείνη, μία ελληνική πραγματικότητα, την κατάσταση και θέση ενός προσώπου ή μα κρατικής οντότητας η οποία, χάρη σε μία θεσμική διάταξη, σε μία συνθήκη ή, απλώς, σε μία παράδοση, έχει το προνόμιο της καθοδήγησης και της διεύθυνσης σε μία σειρά υποθέσεων. Στο πεδίο των διεθνών σχέσεων, μία ηγεμονεύουσα πόλη είναι αυτή στην οποία άλλες κοινότητες, με συνθήκη ή συνθήκες συμμαχίας που συνήφθησαν ελεύθερα και σε επίπεδο ισότητας, αναγνώρισαν αυτό το προνόμιο της καθοδήγησης στα πεδία του πολέμου και των διπλωματικών σχέσεων. Με βάση αυτή την αρχή οι Αθηναίοι είχαν δεχθεί την ηγεμονία με τη σύναψη της συμφωνίας του 478 π.Χ.

Αντίθετα οι λέξεις «αυτοκρατορία» και «ιμπεριαλισμός» εκφράζουν έννοιες που αναφέρονται σε έναν άλλο κόσμο και που θα μπορούσαμε να τις χρησιμοποιήσουμε στην περίπτωσή μας με έναν τρόπο καθαρά συμβατικό. Γιατί ποτέ η κυριαρχία που άσκησαν οι Αθηναίοι στους συμμάχους τους δεν είχε τίποτε το κοινό με την κυριαρχία που άσκησε η Ρώμη στην Ιταλία και τους συμμάχους της. Επομένως στην περίπτωσή μας θα χρησιμοποιούμε τη λέξη «ιμπεριαλισμός» στο μέτρο που η ηγεμονεύουσα πόλη τείνει να υπερβεί τα όρια που θέτουν οι συνθήκες στις σχέσεις ανάμεσα στον ηγεμόνα και στους συμμάχους του, υπέρβαση η οποία θα αποβλέπει περισσότερο στο όφελος της ηγεμονεύουσας πόλης παρά στο κέρδος των συμμάχων. Εάν είναι αληθές ότι η ηγεμονία πηγάζει από μια θέση ισχύος, αφού παραχωρείται στην ισχυρότερη πόλη, ο ιμπεριαλισμός δημιουργεί μια εκτροπή από τη βασική θέση των όρων της συμφωνίας και μεταβάλλει την υλική δύναμη σε ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος, σε βάρος των προγενέστερων νομικών και παραδοσιακών όρων. Εάν αντιληφθούμε έτσι τα πράγματα, είναι αναμφισβήτητο ότι η Αθήνα μετέπεσε ταχύτατα από την ηγεμονία στον ιμπεριαλισμό. Οι Αθηναίοι άλλωστε το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, καθώς χαρακτήρισαν ανοιχτά την εξουσία τους ως «αρχή». Ο όρος εκφράζει συγχρόνως τον επικυριαρχικό ρόλο της εξουσίας και τον γεωγραφικό χώρο εντός του οποίου αυτή η εξουσία ασκείται έτσι, με τον συνδυασμό αυτών των δύο εννοιών, μπορούμε να μεταφράσουμε τη λέξη «αρχή» με τη λέξη «αυτοκρατορία», ή ακόμα και «τυραννία», δηλαδή καθεστώς αυταρχικό και μη ελεγχόμενο, το οποίο θεωρεί τους συμμάχους «υπηκόους», δηλαδή υποκείμενα προορισμένα να υπακούουν.

γ. Η διολίσθηση της Αθήνας από την ηγεμονία στην αρχή

Άμεσα τίθεται το πρόβλημα της γένεσης του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Οι σχέσεις ανάμεσα στους Αθηναίους και τους συμμάχους τους δεν έπαψαν να εξελίσσονται και αυτή η εξέλιξη δύσκολα προσδιορίζεται από πηγές όλως αποσπασματικές. Γι' αυτό ο προσδιορισμός της μεταπήδησης από την «ηγεμονία» στην «αρχή» είναι δυσχερέστατος.

Από την πλευρά των Αθηναίων, ο ιμπεριαλισμός είναι αρχικά μία ιδεοληψία, μια πνευματική προδιάθεση. Ασφαλώς, αυτή η πνευματική προδιάθεση προϋπήρχε του 478 π.Χ. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας κατέστησε πρόδηλα τα οφέλη που θα προέκυπταν για την πόλη από μία θαλασσοκρατορία και το γεγονός αυτό οδήγησε τους Αθηναίους να δεχθούν πρόθυμα την προσφορά των νησιωτικών πόλεων. Η ίδρυση της Συμμαχίας της Δήλου μεταβάλλει την προδιάθεση σε καθαρή πολιτική θέση η οποία εκδηλώνεται μεθοδικά. Η επικράτηση του Κίμωνα σηματοδοτεί τη μεγάλη καμπή στην πορεία της Συμμαχίας. Το να πιέζει την Κάρυστο να εισέλθει στη Συμμαχία, το να εμποδίζει τη Θάσο και τη Νάξο να εξέλθουν είναι ήδη ιμπεριαλισμός. Ο αμυντικός πόλεμος των Ελλήνων απέναντι στην περσική απειλή μεταβάλλεται σε επιθετικό. Οι σύμμαχες πόλεις ουσιαστικά χάνουν την αυτονομία τους.

Από την πλευρά των Αθηναίων, η «ηγεμονία» μεταβάλλεται σε «αρχή» συνειδητά. Από την πλευρά των συμμάχων όμως, η κατάσταση είναι αρκούντως σύνθετη. Η τάση πολλών πόλεων να προτιμούν τη χρηματική συνεισφορά από τη συμμετοχή τους, με άνδρες και πλοία, στις ναυτικές επιχειρήσεις συντέλεσε στην αύξηση της ισχύος της Αθήνας και επομένως εδραίωσε την πρωτοκαθεδρία της. Δεν έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε με ακρίβεια τον ρυθμό της εξέλιξης, αλλά είναι πιθανό ότι εκτός από τα τρία μεγάλα νησιά, τη Σάμο, τη Χίο και τη Λέσβο, τα οποία οι Αθηναίοι θεωρούσαν ως εμπροσθοφυλακή της Συμμαχίας, και άλλες πόλεις συνέχισαν να παρέχουν πληρώματα και όπλα μέχρι, περίπου, τα μέσα του 5^ου αιώνα. Αυτή η διάκριση ανάμεσα σε «ενεργούς συμμάχους» και σε «χρηματοδότες συμμάχους» συντέλεσε στο να αναπτυχθεί κάποια διαφοροποίηση στα συναισθήματα που οι μεν και οι δε έτρεφαν προς την Αθήνα. Αφοπλισμένες και υποκείμενες σε μία καταβολή φόρου του οποίου το ύψος καθορίζεται από τους Αθηναίους, αυτές οι συμμαχικές πόλεις τείνουν να απωλέσουν το αίσθημα ότι απλώς τελούν υπό την ηγεμονία της Αθήνας και βλέπουν στη μορφή της εξουσίας της έναν τυραννικό ιμπεριαλισμό. Αντίθετα, οι ενεργοί σύμμαχοι, ενισχυμένοι από τις ναυτικές τους δυνάμεις, που τους καθιστούσαν υπολογίσιμους, συνέχισαν να βλέπουν στο πρόσωπο των Αθηναίων τους ηγεμόνες της πρώτης περιόδου. Άλλωστε δεν πρέπει να γενικεύουμε. Από την ίδρυση της Συμμαχίας αρκετές πόλεις είχαν επιλέξει την πληρωμή του φόρου, μη θέλοντας ή, ίσως, μην έχοντας τη δυνατότητα, να ανταποκριθούν σε μία παρατεταμένη στρατιωτική προσπάθεια. Στο μέτρο που η παθητική τους συμμετοχή στη Συμμαχία φαινόταν εγγύηση για την ασφάλειά τους, δεν συνέτρεχε λόγος να μεταβληθούν τα συναισθήματά τους απέναντι στους Αθηναίους με την πάροδο του χρόνου. Επομένως, εάν η διολίσθηση των Αθηναίων από την ηγεμονία στον ιμπεριαλισμό είναι αναμφισβήτητη, οι συνέπειες αυτού του φαινομένου στους συμμάχους δεν υπήρξαν, ασφαλώς, ομοιόμορφες.

Αλλά η ίδια δυσχέρεια παρουσιάζεται όταν θελήσουμε να προσδιορίσουμε τις διάφορες φάσεις της παγιοποίησης της ιμπεριαλιστικής πολιτικής. Δύο γεγονότα πρέπει να επισημανθούν ιδιαιτέρως: ο χρόνος της μεταφοράς του ταμείου της Δήλου και η σύναψη της Ειρήνης του Καλλία.

Στα 454 π.Χ. οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο της Δήλου στην Ακρόπολη των Αθηνών. Για πολλούς ιστορικούς, η κίνηση αυτή σημαίνει ότι οι Αθηναίοι εγκαταλείπουν τα προσχήματα, διακηρύσσουν την περιφρόνησή τους στις συμμαχικές συμφωνίες και αρχίζουν να χρησιμοποιούν για τις δικές τους ανάγκες, άσχετες με πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Περσών, τα χρηματικά κεφάλαια της Συμμαχίας.

Η Ειρήνη του Καλλία εγκαινιάζει μία νέα φάση. Αποκλείοντας τους Πέρσες από το Αιγαίο, αχρήστευε τον κύριο σκοπό της Συμμαχίας. Εμφανίζοντας τη Συμμαχία ως περιττή, πιθανό να την οδηγούσε σε πλήρη διάλυση. Αλλά η διάλυση αυτή θα σήμαινε ισχυρότατο κλονισμό της αθηναϊκής ισχύος. Οι Αθηναίοι διαισθάνονται τον κίνδυνο και προσπαθούν με κάθε τρόπο, αλλού χρησιμοποιώντας την ωμή βία και αλλού την πειθώ, να συγκρατήσουν την ενότητα. Όμως ολόκληρο το σύστημα ήταν πλέον μετέωρο. Δεν υπάρχει κοινός εχθρός. Έστω και εάν υπάρχουν ακόμη ορισμένα κοινά συμφέροντα (όπως, για παράδειγμα, η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας), καθίσταται πλέον πασίδηλο ότι για τους Αθηναίους αυτά τα κοινά συμφέροντα θα θεωρούνται δευτερεύοντα σε σχέση με τα αθηναϊκά συμφέροντα.