Διδακτικοί στόχοι

1. Να κατανοήσουν οι μαθητές τι ήταν οι αιρέσεις και γιατί το κράτος και η εκκλησία προσπάθησαν να επιβάλουν την Ορθοδοξία.

2. Να επισημανθούν οι επιπτώσεις των αιρέσεων στο ανατολικό τμήμα του Ρωμαϊκού Κράτους.

3. Να παρακολουθήσουν οι μαθητές τη σύγκρουση Χριστιανισμού - αρχαίας θρησκείας και να κατανοήσουν τον διφορούμενο χαρακτήρα της σχέσης Χριστιανισμού - αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Επισημάνσεις για την πορεία της διδασκαλίας

Η διδασκαλία μπορεί να ξεκινήσει από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο και την καταδίκη των αιρέσεων από αυτή. Έτσι εξασφαλίζεται η σύνδεση με την πρώτη διδακτική ενότητα του βιβλίου.

H διασάφηση της έννοιας αίρεση και η κατανόηση των λόγων, για τους οποίους η ηγεσία του Κράτους και της Εκκλησίας επιδίωξε τον πλήρη παραμερισμό τους μπορεί να ξεκινήσει, σύμφωνα με την παιδαγωγική αρχή της διεπιστημονικής προσέγγισης ενός προβλήματος, από την εξέταση της ετυμολογίας και της σημασίας του όρου (αίρεση από το αιρούμαι, δηλ. επιλέγω, άρα αίρεση σημαίνει ελεύθερη επιλογή ή άλλη ερμηνεία της χριστιανικής διδασκαλίας). Η αντίληψη ότι οι αιρέσεις αντιπροσώπευαν μια απειλή για την ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους ήταν το βασικό κίνητρο της παρέμβασης του Κωνσταντίνου Α' στις θρησκευτικές διαμάχες. Η σύγκληση Οικουμενικής Συνόδου, ως μέθοδος αντιμετώπισης της διασπαστικής δράσης των αιρέσεων, είναι γνωστή στους μαθητές από την πρώτη διδακτική ενότητα. Η Οικουμενική Σύνοδος έγινε ακολούθως θεσμός για όλη τη Βυζαντινή Περίοδο. Στις αιρέσεις το κράτος αντιπαρέθεσε την καθολική εκδοχή του Χριστιανισμού (αργότερα ορθοδοξία), η οποία καθορίστηκε από τις αποφάσεις των συνόδων. Σταδιακά η στάση απέναντι στις αιρέσεις έγινε πολύ σκληρή, όπως φαίνεται στο πρώτο παράθεμα (πρώτος διδακτικός στόχος).

Σχετικά με τις αιρέσεις του 4^ου και 5^ου αι. (ποιες ήταν, τι πρέσβευαν και από ποιες συνόδους καταδικάστηκαν) οι μαθητές μπορούν να καταρτίσουν σχετικό πίνακα. Σημαντικό ζήτημα είναι ο χαρακτήρας και οι συνέπειες των αιρέσεων. Είναι προφανές ότι αυτές δεν είχαν μόνο θρησκευτική σημασία, αλλά αποτέλεσαν συγχρόνως και έκφραση τοπικών και πολιτιστικών διαφορών. Γι' αυτό οι αιρέσεις συγκλόνισαν τη βυζαντινή κοινωνία και τη βυζαντινή εκκλησία, ευνόησαν σχίσματα που μακροπρόθεσμα στοίχισαν ακριβά στην Αυτοκρατορία. Η σημαντικότερη από τις συνέπειες των αιρέσεων ήταν η κατάκτηση των ανατολικών επαρχιών από τους Άραβες στη διάρκεια του 7^ου αι. Η κατάκτηση ευνοήθηκε από τα μονοφυσιτικά αισθήματα των πληθυσμών των επαρχιών αυτών (απόσπασμα από το έργο του Μιχαήλ του Σύρου) (δεύτερος διδακτικός στόχος).

Παράλληλα οι μαθητές πρέπει να παρακολουθήσουν τη σύγκρουση του Χριστιανισμού με την αρχαία θρησκεία και ειδικότερα τη ρομαντική, αλλά καταδικασμένη εκ των προτέρων προσπάθεια του lουλιανού, την επιθετική στάση μιας μερίδας Χριστιανών κακά των αρχαίων ναών και των οπαδών της αρχαίας θρησκείας και τα σκληρά μέτρα του Θεοδοσίου εναντίον τους που έκριναν οριστικά τη σύγκρουση (με τη βοήθεια των αντίστοιχων παραθεμάτων). Συγχρόνως πρέπει να επισημανθεί η σημασία της πνευματικής κληρονομιάς του αρχαίου κόσμου για τη διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος και να τονιστεί η θέση που υιοθέτησαν στο ζήτημα αυτό οι επιφανέστεροι διανοούμενοι της νέας θρησκείας, οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας (τρίτος διδακτικός στόχος).

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα είναι απόσπασμα από τον Θεοδοσιανό Κώδικα. Σ' αυτόν ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α' εξαγγέλλει σκληρά μέτρα κατά των αιρέσεων, εκφράζοντας συγχρόνως την άποψη ότι οι οπαδοί τους είναι άτιμοι, ανόητοι και τρελοί. Για το λόγο αυτό απαγορεύει στους αιρετικούς να διατηρούν εκκλησίες και να ασκούν τα λατρευτικά τους καθήκοντα.

Στο δεύτερο παράθεμα ο Σύρος συγγραφέας Μιχαήλ εξηγεί τους λόγους της απώλειας των ανατολικών επαρχιών του Ρωμαϊκού Κράτους: κατηγορεί τους Ρωμαίους ότι είχαν αφαιρέσει τις εκκλησίες των συμπατριωτών του Μονοφυσιτών και τον Ηράκλειο ότι δεν δεχόταν τα παράπονά τους, καταλογίζει στους Ρωμαίους σκληρότητα, κακία, οργή και σκληρό φανατισμό και θεωρεί ότι η κατάκτηση των επαρχιών αυτών από τους Άραβες υπήρξε ένα είδος θείας δίκης για τους Ρωμαίους.

Το τρίτο παράθεμα είναι απόσπασμα από νόμο κατά των εθνικών που περιλήφθηκε εκ των υστέρων στον Θεοδοσιανό Κώδικα, αλλά είχε εκδοθεί το 392 από τον Θεοδόσιο Α'. Ο νόμος αυτός απαγόρευε την τέλεση θυσιών από τους οπαδούς της αρχαίας θρησκείας, με την απειλή ου η πράξη αυτή θα θεωρηθεί έγκλημα εσχάτης προδοσίας και θα τιμωρηθεί ανάλογα, προφανώς με θάνατο, ακόμη και αν ο δράστης δεν επιβουλεύεται τη ζωή του ηγεμόνα.

Το τέταρτο παράθεμα είναι μια επιστολή διαμαρτυρίας του μεγάλου εθνικού φιλόσοφου και ρήτορα Λιβάνιου προς τον αυτοκράτορα. Σ' αυτή καταγγέλλει με πικρή ειρωνεία τον τυφλό φανατισμό των χριστιανών μοναχών, οι οποίοι, χωρίς να έχει εκδοθεί σχετικά βασιλικός νόμος, καταστρέφουν ανελέητα τα ιερά των οπαδών της αρχαίας θρησκείας και δολοφονούν, τους ιερείς, όταν αυτοί αντιδρούν.

Το εικονογραφικό υλικό αποτελείται από μικρογραφία που εικονίζει τη μορφή του Μεγάλου Βασιλείου και παράσταση μωσαϊκού. Η μικρογραφία μπορεί να αξιοποιηθεί σε συνδυασμό με το θέμα «Πατέρες της Εκκλησίας» και το ζήτημα της αίρεσης του Αρείου, κατά της οποίας ο Βασίλειος διαμόρφωσε πειστική επιχειρηματολογία, και η παράσταση του μωσαϊκού από την Αντιόχεια να συνδεθεί με τις απογοητεύσεις που δοκίμασε ο αυτοκράτορας lουλιανός, όταν επιχείρησε να τελέσει θυσία στον ναό του Απόλλωνα της Δάφνης, του γραφικού προαστείου της πόλης της Αντιόχειας.

Υποδείξεις για τις απαντήσει στις ερωτήσεις του βιβλίου

Η αυτοκρατορική κυβέρνηση διά στόματος του Θεοδοσίου Α' (περί το 380) βλέπει τους αιρετικούς ως ανόητους και μανιώδεις, τους απαγορεύει να ονομάζουν εκκλησίες τους τόπους των συγκεντρώσεών τους και τους απειλεί με τιμωρίες. Θεωρεί ότι ο χαρακτηρισμός αιρετικός προσάπτει ατιμία στους οπαδούς των παρεκκλίσεων από την ορθή πίστη. Αντίθετα οι μονοφυσίτες πιστεύουν ότι η κατάκτηση των περιοχών τους από τους Άραβες ήταν ένα είδος θείας τιμωρίας για τη σκληρότητα, με την οποία τους μεταχειρίστηκε ο Ηράκλειος (610-641) (πρώτη ερώτηση).

Ο όρος καθολικοί χριστιανοί χρησιμοποιείται στο κείμενο γι' αυτούς που ακολουθούν το επίσημα αναγνωριζόμενο χριστιανικό δόγμα, ενώ σήμερα δηλώνει τους οπαδούς της Ρωμαϊκής ή Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που διαφοροποιήθηκε από την Ανατολική με το Σχίσμα του 1054. Στο απόσπασμα από τον Μιχαήλ τον Σύρο ο μονοφυσίτης συγγραφή χρησιμοποιεί τον όρο ορθόδοξοι για τους ομοϊδεάτες του μονοφυσίτες (δεύτερη ερώτηση).

Το διάταγμα του 392 περιλάμβανε αυστηρά μέτρα κατά της αρχαίας θρησκείας· η παραβίασή τους συνεπαγόταν βαριές ποινές, και γι' αυτό αποτέλεσε θανάσιμο πλήγμα κατά της αρχαίας θρησκείας και των εκδηλώσεών της (τρίτη ερώτηση).

Η μανία και ο φανατισμός των χριστιανών κατά των μνημείων και των εκπροσώπων του αρχαίου κόσμου εξηγείται από το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του απλού λαού, ο οποίος καθ' όλες τις εποχές διακρινόταν από μια τάση για βιαιότητες και καταστροφή, που αποτελούσαν γι' αυτόν ένα είδος ψυχολογικής εκτόνωσης. Το αποτέλεσμα ήταν να καταστραφούν πολλά έργα τέχνης και πολιτισμού και να δημιουργηθεί ένα κλίμα ηττοπάθειας στις τάξεις των οπαδών της αρχαίας θρησκείας (τέταρτη ερώτηση).