Ι. Ο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1. Οι Σλάβοι και η σχέση τους με το Βυζάντιο

2. Οι Βούλγαροι και η σχέση τους με το Βυζάντιο

Συνοπτική παρουσίαση των ενοτήτων:

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτες προκειμένου να εντοπιστούν οι Σκλαβηνίες αλλά και η ίδρυση και επέκταση του βουλγαρικού κράτους.

-Πηγές, «Οι Σλάβοι τον 6^ο αιώνα (για την κατάσταση το 581)» και «Επιδρομές τον 6^ο αι.»: εδώ

-«Οι Σλάβοι», Μαθησιακά αντικείμενα. Φωτόδεντρο: εδώ

 1 ώρα 

Διδακτικοί στόχοι

Να παρακολουθήσουν οι μαθητές τις μεταβολές που σημειώθηκαν στην κατάσταση των Σλάβων από τη στιγμή που εγκαταστάθηκαν στη Χερσόνησο του Αίμου ως την αφομοίωσή τους από το Βυζάντιο και να κατανοήσουν τη σημασία τους για τους ίδιους και την αυτοκρατορία.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η διδασκαλία της ενότητας μπορεί να ξεκινήσει από την προηγούμενη ενότητα για τον Ηράκλειο και ειδικά το σημείο που αναφέρεται στις επιδρομές και τις εγκαταστάσεις ξένων λαών στα εδάφη της Χερσονήσου του Αίμου στις αρχές του 7^ου  αι. Ένας από αυτούς ήταν οι Σλάβοι.

Σχετικά με τη γεωγραφική επέκταση των Σλάβων μας πληροφορεί ο χάρτης στη αρχή της ενότητας. Για την κατάσταση, την εξωτερική εμφάνιση και ενδυμασία και τις συνήθειες των Σλάβων, προτού αυτοί εγκατασταθούν στα εδάφη της αυτοκρατορίας, διαφωτιστικά είναι τα αποσπάσματα από το Στρατηγικόν του Μαυρικίου και τον Προκόπιο και η εικόνα με την παράσταση της σλαβικής κατοικίας στην αρχή της διδακτικής ενότητας (αριστερά από τον χάρτη).

Η κατανόηση της σημασίας της εγκατάστασης των Σλάβων στα βυζαντινά εδάφη και της ίδρυσης σκλαβηνιών, των ποικίλων σχέσεων τους με τους Βυζαντινούς και τέλος της αφομοίωσής τους από τη βυζαντινή κοινωνία τόσο για τους ίδιους τους Σλάβοι όσο και την Βυζαντινή Αυτοκρατορία διευκολύνεται από τα δύο σχετικά παραθέματα του παρόντος βιβλίου (διδακτικός στόχος). Η διαδικασία της αφομοίωση των Σλάβων μπορεί να συζητηθεί με τη βοήθεια του τρίτου παραθέματος του παρόντος βιβλίου. Οι μαθητές μπορούν να εντοπίσουν στο παράθεμα τα τρία σιάδια της διαδικασίας της αφομοίωσης των Σλάβων από τα τέλη του 7^ου αι., οπότε οργανώνεται το θέμα Ελλάδος, ως τα χρόνια του Βασιλείου Α' (876-886), στα τέλη του 9^ου αι. Να επισημανθεί ότι η στρατιωτική καθυπόταξη των Σλάβων επιτεύχθηκε με διάφορα μέτρα, όπως οι εκστρατείες και οι εποικισμοί (μεταοφρές πληθυσμών) και ότι συνοδευόταν από την ίδρυση θεμάτων σε περιοχές τους και την ένταξη των Σλάβων (τους στρατιωτικούς καταλόγους των θεμάτων, ενώ ο εκχριστιανισμός τους από την ίδρυση νέων επισκοπών και την ένταξή τους στην εκκλησιαστική διοίκηση του Βυζαντινού Κράτους.

Με αφορμή τη συζήτηση για το πρόσθετο παράθεμα από το Χρονικόν της Μονεμβασίας, μπορεί να θιγεί σύντομα ένα ιστορικό πρόβλημα. Είναι η ακραία ιστορική θεωρία του Φαλμεράγιερ για τον εκσλαβισμό των Ελλήνων που διατυπώθηκε περί το 1830. Πρέπει να τονιστεί στους μαθητές ότι η θεωρία αυτή έχει πλέον εγκαταλειφθεί και ότι οι σχετικές επιστημονικές απόψεις είναι σήμερα πολύ περισσότερο νηφάλιες απ' ό,τι ήταν στις αρχές του 19^ου αι.

Πρόσθετα παραθέματα

1. Οι πρώτες μόνιμες σλαβικές εγκαταστάσεις στη Θράκη

Αυτό το ίδιο έτος, το τρίτο μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Ιουστίνου, επί της βασιλείας του Τιβερίου, ο απαίσιος λαός των Σκλαβήνων εξόρμησαν και διέτρεξαν ολόκληρη την Ελλάδα, και τη χώρα των Θεσσαλονικέων και όλη τη Θράκη, και κυρίευσαν πόλεις και κατέλαβαν πολυάριθμα φρούρια και κατέστρεψαν και πυρπόλησαν και αιχμαλώτισαν τον λαό και οδήγησαν μακριά τους αιχμαλώτους και έγιναν κύριοι όλης της υπαίθρου και κατοικούν σ’ αυτή, τέσσερα χρόνια τώρα, σαν να είναι δική τους χωρίς φόβο.

Επειδή ο αυτοκράτορας έχει εμπλακεί σε πόλεμο με τους Πέρσες και έχει στείλει όλες τις δυνάμεις του στην Ανατολή, ζουν με την άνεσή τους στη χώρα και κατοικούν σ’ αυτή και εξαπλώνονται όσο μακριά τους επιτρέπει ο Θεός, και ερημώνουν και καίουν και αιχμαλωτίζουν, σε τέτοια έκταση που έχουν φτάσει στα εξωτερικά τείχη της πόλης (δηλαδή τα Μακριά Τείχη της Κωνσταντινούπολης), απ’ όπου οδήγησαν μακριά τα κοπάδια των αλόγων του αυτοκράτορα, πολλές χιλιάδες τον αριθμό, και ό,τι άλλο μπόρεσαν να βρουν. Και ως σήμερα ακόμη, το έτος 895 (=584), στρατοπεδεύουν και κατοικούν εκεί και ζουν ειρηνικά στη ρωμαϊκή επικράτεια, σίγουρα και χωρίς φόβο, και αιχμαλωτίζουν και σκοτώνουν και καίουν.

Και έγιναν βαθύπλουτοι σε χρυσό και ασήμι και κοπάδια αλόγων και απέκτησαν πολλά όπλα και έμαθαν να μάχονται καλύτερα από τους Ρωμαίους, ενώ αρχικά δεν ήταν παρά άξεστοι βάρβαροι που δεν τολμούσαν να εμφανισθούν έξω από τα πυκνά τους δάση. Και όσο για τα όπλα δεν ήξεραν ακόμη τι είναι αυτά, εκτός από δυο τρία λογχάδια, δηλαδή κοντά δόρατα.

Ιωάννης Εφέσου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Γ’ μέρος, κεφ. 25, λατ. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο. Ε. W. Brooks, Λουβαίν 1952 (ανατύπωση της έκδοσης του 1936), 248-249.

2. Η αβαροσλαβική εισβολή και κατάκτηση της Πελοποννήσου (587)

Σε μια άλλη εισβολή του (ο Χαγάνος των Αβάρων) κατέκτησε ολόκληρη τη Θεσσαλία και ολόκληρη την Ελλάδα και την Παλαιά Ήπειρο και την Αττική και την Εύβοια. Οι Άβαροι εισέβαλαν ορμητικά και στην Πελοπόννησο και την κατέκτησαν με πόλεμο και, αφού εκδίωξαν και εξόντωσαν τους ευγενείς ελληνικούς πληθυσμούς, κατοίκησαν οι ίδιοι σ’ αυτήν την περιοχή. Όσοι κατόρθωσαν να ξεφύγουν από τα φονικά τους χέρια σκορπίσθηκαν σε διαφορετικούς τόπους.

Οι κάτοικοι των Πατρών μεταφέρθηκαν στο Ρήγιο της Καλαβρίας και οι κάτοικοι του Άργους στο νησί Ορόβη, ενώ οι Κορίνθιοι μετοίκησαν στο νησί της Αίγινας. Τότε λοιπόν εγκατέλειψαν το έδαφος της πατρίδας τους και οι Λάκωνες και άλλοι από αυτούς αναχώρησαν για το νησί της Σικελίας, όπου ένα μέρος τους ζει ακόμη, στον τόπο που ονομάζεται Δέμενα. Αυτοί ονομάζονται Δεμενίτες αντίς Λακεδαιμονίτες και διατηρούν την ιδιαίτερη διάλεκτο των Λακώνων. Ένα άλλο μέρος τους βρήκαν έναν δύσβατο τόπο κοντά στον γιαλό, έχτισαν (εκεί) οχυρή πόλη που την ονόμασαν Μονεμβασία, γιατί είχε μόνο μία «έμβασιν» για τους εισερχόμενους, και κατοίκησαν σ’ αυτή μαζί με τον επίσκοπό τους. Οι βοσκοί και οι αγρότες εγκαταστάθηκαν στους κοντινούς κακοτράχαλους τόπους που ονομάστηκαν πρόσφατα Τζακονίες.

Έτσι οι Άβαροι κατέλαβαν και κατοίκησαν την Πελοπόννησο και παρέμειναν σ’ αυτή διακόσια δεκαοκτώ χρόνια χωρίς να εξαρτώνται από τον ρωμαίο αυτοκράτορα ή άλλον κύριο, από το έτος 6096 από κτίσεως κόσμου (=587 μ.Χ.), που ήταν το έκτο έτος της βασιλείας του Μαυρικίου, μέχρι το έτος 6313 (=805) που ήταν το τέταρτο έτος της βασιλείας του Νικηφόρου του Παλαιού, που είχε γιο τον Σταυράκιο.

Cronaca di Monembasia, εκδ. I. Duciev (=Testi 12) Παλέρμο 1976, 12-16.

[Οι παραπάνω πληροφορίες δεν θεωρούνται σήμερα απόλυτα αξιόπιστες και χρησιμοποιούνται με προσοχή, σε συνδυασμό με τα πορίσματα της αρχαιολογίας και της νομισματολογίας]

3. Η αφομοίωση των Σλάβων

Ο πατέρας μας, ο αείμνηστος Βασίλειος [Α’ 867-886], ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων, έπεισε τους Σλάβους να εγκαταλείψουν τα αρχαία έθιμά τους, αφού τους έκανε Έλληνες και τους υπήγαγε στους κυβερνήτες σύμφωνα με το ρωμαϊκό πρότυπο, και τους βάπτισε, τους ελευθέρωσε από τη σκλαβιά στους ηγεμόνες τους και τους δίδαξε να πολεμούν τα έθνη που είναι εχθρικά προς τους Ρωμαίους.

D. Obolensky, Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία, Η ανατολική Ευρώπη, 500-1453, α’ τόμος, 140

Σχολιασμός υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα προέρχεται από το Στρατηγικόν του Μαυρικίου, ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο με πολύ καλή πληροφόρηση για τους εχθρούς της αυτοκρατορίας. Περιγράφει τα πολεμικά τεχνάσματα των Σλάβων και των Αντών με αξιοποίηση των ποταμών, πέρα από το Δούναβη, όπου είχαν κτίσει τα χωριά τους. Το δεύτερο παράθεμα, από το έργο του Προκοπίου, μιλά απαξιωτικά για την πολιτική οργάνωση αυτών των λαών που χαρακτηρίζεται ως δημοκρατία, μια έννοια ισοδύναμη με την αναρχία για τους Βυζαντινούς.

Το πρώτο πρόσθετο παράθεμα προέρχεται από τη σύγχρονη συριακή Εκκλησιαστική Ιστορία του lωάννη Εφέσου και μας διαφωτίζει για τις πρώτες σλαβικές εγκαταστάσεις στη Θράκη μεταξύ 581 και 584 και τις συνέπειες για τον βυζαντινό πληθυσμό της περιοχής αυτής.

Το δεύτερο πρόσθετο παράθεμα από το Χρονικόν της Μονεμβασίας, περιγράφει την λεγόμενη «κατάκτηση» της Πελοποννήσου από τους Αβάρους και τους Σλάβους στα τέλη του 6^ου αι. Οι πληροφορίες αυτές δεν θεωρούνται σήμερα απόλυτα αξιόπιστες και χρησιμοποιούνται με προσοχή, σε συνδυασμό με τα πορίσματα της αρχαιολογίας και της νομισματολογίας.

Το τρίτο πρόσθετο παράθεμα περιγράφει τη διαδικασία εξελληνισμού των Σλάβων που είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα.

Το γράφημα της σελίδας 22 δείχνει την πυκνότητα των σλαβικών εγκαταστάσεων στον ελλαδικό χώρο και προσφέρεται για χρήσιμες παρατηρήσεις και συμπεράσματα.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Ο Προκόπιος μιλά απαξιωτικά για τη δημοκρατία που εφάρμοζαν οι Σλάβοι και οι Άντες και που ήταν για τους Βυζαντινούς ισοδύναμη με την αναρχία (η συσχέτισή της με τους δήμους του Ιπποδρόμου είναι χαρακτηριστική). Ο όρος δημοκρατία άλλαξε σημασία στο πέρασμα των αιώνων. Έτσι στην αρχαία Αθήνα ο όρος δημοκρατία σήμαινε «πολιτική κυριαρχία του δήμου» που ασκείται με άμεσο τρόπο, ενώ σήμερα σημαίνει «έμμεση ή αντιπροσωπευτική (κοινοβουλευτική) δημοκρατία» (πρώτη ερώτηση).

Σημαντικές για τη στρατιωτική αντιμετώπιση των Σλάβων ήταν οι ακόλουθες πληροφορίες του παρατιθέμενου αποσπάσματος του Στρατηγικού του Μαυρικίου: Ότι οι Σλάβοι συνηθίζουν να στήνουν ενέδρες σε τόπους δασώδεις και απόκρημνους και στις διαβάσεις των ποταμών και ότι στην τελευταία περίπτωση καταδύονται στον πυθμένα του ποταμού και μένουν εκεί, αναπνέοντας με μακρύ καλάμι (δεύτερη ερώτηση).